Amed
Amed (/ˌaˈmɛd/) an jî tê gotin Diyarbekir (1928: دياربكر/Diyarbekir; bi tirkî: Diyarbakır) bajarê mezin ê bakurê Kurdistanê ye. Amed yek ji mezintirîn bajarên Tirkiyê ye û di nav kurdan de weke paytextê serbajarê rastî ya Kurdistanê tê binavkirin. Amed îro di qada neteweyî û navneteweyî de bi sûr û zebeşên xwe bi nav û deng e.
Amed Diyarbakır | |
![]() Çend dîmenên ji Amedê
| |
Navçe | |
Welat | Bakurê Kurdistanê |
---|---|
Dûgel | Tirkiye |
Parêzgeh | Diyarbekir |
Serbajar | Amed |
Qeymeqam | Münir Karaloğlu |
Hejmara bajarokan | 17 bajarok |
Navê nîştecihan | amedî, diyarbekrî |
Gelhe (2020) | 1.756.392 kes |
Rûerd | 2.060 km2 |
Berbelavî | 413,5 kes/km2 |
Bajarê navendî | |
Gelhe (2020) | 1.756.392 kes |
Koordînat | 37°54′39″Bk 40°14′12″Rh / 37.91083°Bk 40.23667°Rh |
Bilindayî | 670 m |
Koda postayê | 21xxx |
Koda telefonê | (+90) 412 |
Biguhêre
Bajar 1300 sal berî Îsa di dema aramiyan de, bi navê Amîd (Amîda) hatibû naskirin. Piştre bi dorê Amed, Ameda Reş, Diyar-ê Bekir, Diyarbekir û wek Diyarbakır nav hatine guhertin.
Li gorî nerînekê binyada navê bajêr, Diyarbekirê peyva sûryanî ya Deyr ul Bikr ango Dêra Bikrê, hê jî dêreke giring e ku li nava bajarê mezin ê Amedê ye.[çavkanî hewce ye]
ErdnîgarîBiguhêre
Cihê erdnîgarî û sînorên bajêrBiguhêre
Bajar di nav paralelên 37° 30´ û 38° 43´bakûr û merîdyenên 40° 37´ û 41° 20´ rojhilat de ye. Li rojhilat bi Batmanê û Sêrtê, li başûr bi Mêrdînê, li başûrê rojava bi Rihayê û Semsûrê û li bakûr jî bi Elezîz û Çewlîgê ve tê girêdan.
Taybetiyên erda bajêrBiguhêre
Pîvana erda herêmê 15.354 km² ye . Ji vê erdê, çiya 37,0%, deşt 30,6% û plato jî 30,4% e. Erda herêmê 95%´ê wê ji bo ziraetê bikar tê. Tene, petêx (gindor), zebeş, titûn û pembo herî pirtir li herêmê tên çandin.
AvûhewaBiguhêre
Li herêmê klîmayek reşayî hikum dike. Havînan pir germ û ziha, zivistanan jî li gora bajarên din hinek hêniktir derbas dibe.
Amed | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Diyagrama avûhewa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Germahî û barîna nîvekî ya mehane ji bo Amedê (1975-2010)
Çavkanî: www.dmi.gov.tr
|
DîrokBiguhêre
- Gotara bingehîn: Dîroka Amedê
Li Amedê gelek cîhên dîrokî hene. Yen herî bi nav û deng Bedena Amedê û bircên wê ne.
KronolojîBiguhêre
Berî îsaBiguhêre
- ~7250-6750 dema neolîtîk
- ~5000-4000 dema kalkolîtik
- ~3000 dema dema tunc
- ~2000 dema hurî û mîtaniyan
- ~1200- 600 dema aramiya û urartiyan
- 550- 331 dema persan
Piştî Îsa (zayîn)Biguhêre
- 226-395 dema romayiyan
- 395-639 Dema bîzansiyan
- 639 dema ereban
- 661 dema emewiyan
- 750 Dema ebasiyan
- 984 dema merwaniyan
- 1085 dema selcûqiyan
- 1102-1232 dema Ertuqiyên Heskîf û Amedê
- 1232 dema eyubiyan
- 1335 dema Xanedana Zirkan
- 1507 dema sefewiyan
- 1515 dema osmaniyan
- 1923 dema Komara Tirkiyeyê
ŞaredarîBiguhêre
Şaredarê Amedê ji hilbijartinên 31'ê adarê 2014an û vir ve Gültan Kışanak e.
Nexweşxaneyên AmedêBiguhêre
Çand û hunerBiguhêre
Biguhêre
- Navenda Çand û Hunerê ya Cegerxwîn
- Komeleya Çand û Hunerê ya Dîcle û Firatê
- Navenda Hunerê ya Amedê
- Pirtûkxaneya Bajêr a Mehmed Uzun
- Rojeva Cihkî 21 a Bajarê Mezin
- Salona Şanoyê ya Şaredariya Bajarê Mezin
- Konservatiwara Bajêr a Aram Tîgran
Ol û civakBiguhêre
Nifûsa bajêr piranî misilman in. Wekî din êzîdî û xiristiyan jî li herêmê hene. Civaka misilmanan ji mezhebên şafiî, henefî û elewî pêk tê. Tarîqeta Naqşîbendî li herêmê ya herî xurt e. Turbeyên ku ji aliyê gel ve tên ziyaret kirin jî hene. Ya herî pir gel ziyaret dike, turbeya "Siltan Şêxmûs" e. Ji bilî wê, li Diyarbekirê turbeya "Siltan Silêman", li Pîranê turbeya "Pîr Xetab", ji alî gel ve tê ziyaret kirin. Nifûsa bajêr piranî kurd in, ji bilî kurdan, suryanî, ereb û ermenî jî li herêmê wek nifûsek biçûk hene.
Xwarinên herêmêBiguhêre
- Meftune: goştê parçekirî di quşxane yan beroşê de tê sorkirin. Bacanreşk (balîcan), sîr û fringî (yan jî ava fringiyan) têkel dibe. Ava simaqê bi ser de dibe û tê kelandin.
- Mehîr: mast (dew), hêk û xwê di beroşê de tê li hevxistin. Dan dikeve navê û tê kelandin. Li ser agirê heta bikele tê lihevxistin.
- Kalek, qedayîf, peqlewe, kutilkên dagirtî, balîcanên dagirtî jî xwarinên herêmî ne ku herî pirtir tên xwarin.
- Biraşka tîkegoştê
- Biraşka şîşê
- Boranîk
- Boreg
- Bêran
- Bûmbar
- Cîgerkebaba Amedê
- Elînazîk
- Gebola kundirê mîranî û savarê
- Girara bi xêlî
- Hebenîska Amedê
- Hêyavka bamyeyê
- Hêyavka goşt û kixseyê
- Kartol û mast
- Keledoşiya masiyê
- Kutilka bacanreşkê
- Lebzîne
- Loqmeya bexdenûsê
- Lêvenî
- Nêrgîzyanî
- Nûriye
- Pirtik (şîranî)
- Ponponkiya parxanê ya Amedê
- Pîlakiya Amedê
- Qedayîfa rêsî
- Qereş
- Xaşîla çortanê
Kincên herêmêBiguhêre
Piraniya mêran şalwar, îşlig (gomlek) û êleg li xwe dikin. Di nigên wan de pêlavên poztûj hene û gelek ji wan Kum, şewqe yan jî kefiya sipî didin serên xwe.
Jinên Diyarbekirî (Amed) fîstan yan jî zibûn li xwe dikin. Piranîya jinên zewicî çarikan (kitan) didin serê xwe. Keçên ciwan yan serqot in (serî pas) yan jî şarpe didin serê xwe. Kesên ku çarşefa reş li xwe dikin jî hene. Îro li bajêr kêm kes kincên herêmî li xwe dikin, û piraniya gel kincên modern li xwe dike.
Çanda xwedîkirina kevokanBiguhêre
Li Amedê xwedîkirina kevokan digihe zêdeyê 500 salî. Îro li hin qehwexaneyan tê jiyandin û di navbera wan de pêşbaziyan li dar dixin. Ji kevokên Amedê re dibêjin "boran".
Ciyên tûrîstîk û gerêBiguhêre
Amed ji alî sirûştê feqîr e lê ji alî tarîxê ve pir dewlemend e. Bedena Amedê piştî Kela Çînê ya herî dirêj e li cîhanê. Mizgeft û medreseyên bajêr bi mîmariyek pir hostatî hatine çêkirin. Mizgefta Mezin, ya Pêxember, ya Nebî hinek ji mizgeftên bajêr in. Gel piranî havînan diçin ser Gola Xezarê ku di hundirê tixûbên Elezîzê de ye. Wekî din baxçeyên Ben-û-Senê jî ciyên gerê ne ji bo gel. Germava Çirmûgê jî ciyê vehêsanê ye.
Cihên dîrokî yên girîngBiguhêre
Baxçeyên Hewselê yên Amedê. Li paşê Pira Dehderî tê dîtin.
Deriyên AmedêBiguhêre
- Deriyê Xerpûtê an Deriyê Çiyayî an jî Deriyê Bakur
- Deriyê Rihayê an Deriyê Rûm an jî Deriyê Rojava
- Deriyê Mêrdînê an Deriyê Başûr
- Deriyê Nû an Deriyê Rojhilat
- Deriyê Serayê
Bircên AmedêBiguhêre
Mizgeftên AmedêBiguhêre
Medreseyên AmedêBiguhêre
Hemamên dîrokî yên AmedêBiguhêre
Dêrên AmedêBiguhêre
- Dêra Meyremokê
- Dêra Surp Gregos a Ermeniyan
Xanên dîrokî yên AmedêBiguhêre
- Xana Delîlan
- Xana Hesen Paşa
- Xana Borsayê (Cotxan, Çîftexan), îro wêran e.
MuzexaneBiguhêre
- Muzeya Arkeolojiyê
- Muzeya Ziya Gökalp
- Muzeya Cahit Sıtkı Tarancı
- Koşka Sem'an (Koşka Xazî)
- Koşka Erdebîlê (Qesra ber Derê Pirê)
Seyrangeh û parkên AmedêBiguhêre
Parkorman, li Dîclekenda Amedê.
Biguhêre
Girêdanên derveBiguhêre
- Malpera Amedê (bi tirkî)
- Şaredariya Amedê Girêdana arşîvê 2006-05-12 li ser Wayback Machine (bi tirkî)
- Amedê Girêdana arşîvê 2022-05-17 li ser Wayback Machine (bi tirkî)
- Xabere Amed'e Girêdana arşîvê 2010-02-08 li ser Wayback Machine (bi tirkî)
- Xabere Diyarbakirspor - Amedspor (bi tirkî)