Amed

	Germahî bi °C, Barîn bi mm
	Çavkanî: www.dmi.gov.tr

Amed
Diyagrama avûhewa
	Germahî bi °C, Barîn bi mm
	Çavkanî: www.dmi.gov.tr

	Amed ; Diyarbakır
	Çend dîmenên ji Amedê
	Navçe
Welat	Bakurê Kurdistanê
Dûgel	Tirkiye
Parêzgeh	Diyarbekir
Serbajar	Amed
Qeymeqam	Münir Karaloğlu
Hejmara bajarokan	17 bajarok
Navê nîştecihan	amedî, diyarbekrî
Gelhe (2020)	1.756.392 kes
Rûerd	2.060 km2
Berbelavî	413,5 kes/km2
	Bajarê navendî
Gelhe (2020)	1.756.392 kes
Koordînat	37°54′39″Bk 40°14′12″Rh / 37.91083°Bk 40.23667°Rh
Bilindayî	670 m
Koda postayê	21xxx
Koda telefonê	(+90) 412
	Amed Amed (Tirkiye) Amed Amed (Bakurê Kurdistanê) Amed Amed (Diyarbekir)

Ji bo maneyên din, li Diyarbekir binêre.

Amed (/ˌaˈmɛd/) an jî tê gotin Diyarbekir (1928: دياربكر/Diyarbekir; bi tirkî: Diyarbakır) bajarê mezin ê bakurê Kurdistanê ye. Amed yek ji mezintirîn bajarên Tirkiyê ye û di nav kurdan de weke paytextê serbajarê rastî ya Kurdistanê tê binavkirin. Amed îro di qada neteweyî û navneteweyî de bi sûr û zebeşên xwe bi nav û deng e.

Navên bajêrBiguhêre

Bajar 1300 sal berî Îsa di dema aramiyan de, bi navê Amîd (Amîda) hatibû naskirin. Piştre bi dorê Amed, Ameda Reş, Diyar-ê Bekir, Diyarbekir û wek Diyarbakır nav hatine guhertin.

Li gorî nerînekê binyada navê bajêr, Diyarbekirê peyva sûryanî ya Deyr ul Bikr ango Dêra Bikrê, hê jî dêreke giring e ku li nava bajarê mezin ê Amedê ye.^{[çavkanî hewce ye]}

ErdnîgarîBiguhêre

Cihê erdnîgarî û sînorên bajêrBiguhêre

Bajar di nav paralelên 37° 30´ û 38° 43´bakûr û merîdyenên 40° 37´ û 41° 20´ rojhilat de ye. Li rojhilat bi Batmanê û Sêrtê, li başûr bi Mêrdînê, li başûrê rojava bi Rihayê û Semsûrê û li bakûr jî bi Elezîz û Çewlîgê ve tê girêdan.

Taybetiyên erda bajêrBiguhêre

Pîvana erda herêmê 15.354 km² ye . Ji vê erdê, çiya 37,0%, deşt 30,6% û plato jî 30,4% e. Erda herêmê 95%´ê wê ji bo ziraetê bikar tê. Tene, petêx (gindor), zebeş, titûn û pembo herî pirtir li herêmê tên çandin.

AvûhewaBiguhêre

Li herêmê klîmayek reşayî hikum dike. Havînan pir germ û ziha, zivistanan jî li gora bajarên din hinek hêniktir derbas dibe.

Germahî û barîna nîvekî ya mehane ji bo Amedê (1975-2010)

	Rêb.	Reş.	Ada.	Avr.	Gul.	Pûş.	Tîr.	Gel.	Rez.	Kew.	Ser.	Ber.
Bilindtirîn germahî (°C)	6,5	9,0	14,6	20,3	26,6	33,7	38,4	38,0	33,3	25,3	15,9	9,0	Ø	22,6
Nimztirîn germahî (°C)	−3,0	−1,5	2,3	6,8	11,1	16,7	21,5	20,7	15,6	9,9	3,4	−0,7	Ø	8,6
Germahî (°C)	1,5	3,5	8,6	13,8	19,3	26,3	31,2	20,3	24,7	17,2	9,0	3,7	Ø	14,9

Barîn (mm)	63,4	68,2	67,8	64,3	38,7	9,3	0,9	0,8	6,0	32,6	53,2	69,7	Σ	474,9

Saetên bi tavik (st/r)	3,9	4,8	5,6	6,9	9,7	12,2	12,5	11,7	9,9	7,4	5,4	3,8	Ø	7,8

Rojên bi baran (r)	11,8	11,7	11,5	11,7	8,9	3,2	1,3	1,2	2,0	5,9	8,4	11,5	Σ	89,1

Çavkanî: www.dmi.gov.tr

DîrokBiguhêre

Gotara bingehîn: Dîroka Amedê

Nexşeya bajarê Amedê

Li Amedê gelek cîhên dîrokî hene. Yen herî bi nav û deng Bedena Amedê û bircên wê ne.

KronolojîBiguhêre

Berî îsaBiguhêre

~7250-6750 dema neolîtîk
~5000-4000 dema kalkolîtik
~3000 dema dema tunc
~2000 dema hurî û mîtaniyan
~1200- 600 dema aramiya û urartiyan
550- 331 dema persan

Piştî Îsa (zayîn)Biguhêre

ŞaredarîBiguhêre

Deriyê Çiyê, 2010.

Kolana Xazî (bi tirkî: Gazi caddesi) li Amedê

Kolana Ekînciyan (bi tirkî: Ekinciler caddesi) li Bajarê Nû yê Amedê

Seyrangeha Parkormanê ya Amedê, 2010.

Şaredarê Amedê ji hilbijartinên 31'ê adarê 2014an û vir ve Gültan Kışanak e.

Nexweşxaneyên AmedêBiguhêre

Çand û hunerBiguhêre

Navendên çandê yên AmedêBiguhêre

Ol û civakBiguhêre

Nifûsa bajêr piranî misilman in. Wekî din êzîdî û xiristiyan jî li herêmê hene. Civaka misilmanan ji mezhebên şafiî, henefî û elewî pêk tê. Tarîqeta Naqşîbendî li herêmê ya herî xurt e. Turbeyên ku ji aliyê gel ve tên ziyaret kirin jî hene. Ya herî pir gel ziyaret dike, turbeya "Siltan Şêxmûs" e. Ji bilî wê, li Diyarbekirê turbeya "Siltan Silêman", li Pîranê turbeya "Pîr Xetab", ji alî gel ve tê ziyaret kirin. Nifûsa bajêr piranî kurd in, ji bilî kurdan, suryanî, ereb û ermenî jî li herêmê wek nifûsek biçûk hene.

Xwarinên herêmêBiguhêre

Meftune: goştê parçekirî di quşxane yan beroşê de tê sorkirin. Bacanreşk (balîcan), sîr û fringî (yan jî ava fringiyan) têkel dibe. Ava simaqê bi ser de dibe û tê kelandin.
Mehîr: mast (dew), hêk û xwê di beroşê de tê li hevxistin. Dan dikeve navê û tê kelandin. Li ser agirê heta bikele tê lihevxistin.
Kalek, qedayîf, peqlewe, kutilkên dagirtî, balîcanên dagirtî jî xwarinên herêmî ne ku herî pirtir tên xwarin.
Biraşka tîkegoştê
Biraşka şîşê
Boranîk
Boreg
Bêran
Bûmbar
Cîgerkebaba Amedê
Elînazîk
Gebola kundirê mîranî û savarê
Girara bi xêlî
Hebenîska Amedê
Hêyavka bamyeyê
Hêyavka goşt û kixseyê
Kartol û mast
Keledoşiya masiyê
Kutilka bacanreşkê
Lebzîne
Loqmeya bexdenûsê
Lêvenî
Nêrgîzyanî
Nûriye
Pirtik (şîranî)
Ponponkiya parxanê ya Amedê
Pîlakiya Amedê
Qedayîfa rêsî
Qereş
Xaşîla çortanê

Kincên herêmêBiguhêre

Piraniya mêran şalwar, îşlig (gomlek) û êleg li xwe dikin. Di nigên wan de pêlavên poztûj hene û gelek ji wan Kum, şewqe yan jî kefiya sipî didin serên xwe.

Jinên Diyarbekirî (Amed) fîstan yan jî zibûn li xwe dikin. Piranîya jinên zewicî çarikan (kitan) didin serê xwe. Keçên ciwan yan serqot in (serî pas) yan jî şarpe didin serê xwe. Kesên ku çarşefa reş li xwe dikin jî hene. Îro li bajêr kêm kes kincên herêmî li xwe dikin, û piraniya gel kincên modern li xwe dike.

Çanda xwedîkirina kevokanBiguhêre

Li Amedê xwedîkirina kevokan digihe zêdeyê 500 salî. Îro li hin qehwexaneyan tê jiyandin û di navbera wan de pêşbaziyan li dar dixin. Ji kevokên Amedê re dibêjin "boran".

Ciyên tûrîstîk û gerêBiguhêre

Amed ji alî sirûştê feqîr e lê ji alî tarîxê ve pir dewlemend e. Bedena Amedê piştî Kela Çînê ya herî dirêj e li cîhanê. Mizgeft û medreseyên bajêr bi mîmariyek pir hostatî hatine çêkirin. Mizgefta Mezin, ya Pêxember, ya Nebî hinek ji mizgeftên bajêr in. Gel piranî havînan diçin ser Gola Xezarê ku di hundirê tixûbên Elezîzê de ye. Wekî din baxçeyên Ben-û-Senê jî ciyên gerê ne ji bo gel. Germava Çirmûgê jî ciyê vehêsanê ye.

Cihên dîrokî yên girîngBiguhêre

Bedena Bajêr
Pira Dehderî an Pira Belek an jî Pira Dîcleyê
Qesra Xazî
Baxçeyên Hewselê

Baxçeyên Hewselê yên Amedê. Li paşê Pira Dehderî tê dîtin.

Deriyên AmedêBiguhêre

Deriyê Xerpûtê an Deriyê Çiyayî an jî Deriyê Bakur
Deriyê Rihayê an Deriyê Rûm an jî Deriyê Rojava
Deriyê Mêrdînê an Deriyê Başûr
Deriyê Nû an Deriyê Rojhilat
Deriyê Serayê

Deriyê Rihayê.
Deriyê Mêrdînê.

Bircên AmedêBiguhêre

Mizgeftên AmedêBiguhêre

Mizgefta Mezin a Amedê.
Mizgefta Melek Ehmed.
Mizgefta Elî Paşa, 2010.
Mizgefta Zanîngeha Amedê.

Medreseyên AmedêBiguhêre

Hemamên dîrokî yên AmedêBiguhêre

Hemama Deva, 2009.
Hemama Melik Ehmed, 2010.
Hemama Pasha, 2008.
Hemama Vahap, 2009.

Dêrên AmedêBiguhêre

Dêra Meyremokê
Dêra Surp Gregos a Ermeniyan

Xanên dîrokî yên AmedêBiguhêre

Xana Delîlan
Xana Hesen Paşa
Xana Borsayê (Cotxan, Çîftexan), îro wêran e.

Xana Hesen Paşa îro cihekî geşt û guzarî yê giring e.
Rewşa Xana Borsayê di sala 2010an de.

MuzexaneBiguhêre

Seyrangeh û parkên AmedêBiguhêre

Parkorman, li Dîclekenda Amedê.
Parka Sumerê (Sumerpark), li gorî amediyan peykerên parkê miştî sîmbolîzmê ne ji dîroka îro ya kurdan.
Kuçeya Hunerê ya Amedê bi spêde.

Navdarên AmedêBiguhêre

Bedenên Amedê

Girêdanên derveBiguhêre

Malpera Amedê (bi tirkî)
Şaredariya Amedê ^{Girêdana arşîvê 2006-05-12 li ser Wayback Machine} (bi tirkî)
Amedê ^{Girêdana arşîvê 2022-05-17 li ser Wayback Machine} (bi tirkî)
Xabere Amed'e ^{Girêdana arşîvê 2010-02-08 li ser Wayback Machine} (bi tirkî)
Xabere Diyarbakirspor - Amedspor (bi tirkî)

Amed 2015.

Amed Diyarbakır
Çend dîmenên ji Amedê
Navçe
Welat	Bakurê Kurdistanê
Dûgel	Tirkiye
Parêzgeh	Diyarbekir
Serbajar	Amed
Qeymeqam	Münir Karaloğlu

Hejmara bajarokan	17 bajarok

Navê nîştecihan	amedî, diyarbekrî
Gelhe (2020)	1.756.392 kes
Rûerd	2.060 km²
Berbelavî	413,5 kes/km²
Bajarê navendî
Gelhe (2020)	1.756.392 kes
Koordînat	37°54′39″Bk 40°14′12″Rh / 37.91083°Bk 40.23667°Rh / 37.91083; 40.23667
Bilindayî	670 m
Koda postayê	21xxx
Koda telefonê	(+90) 412
Amed Amed (Tirkiye) Nexşeya Tirkiyeyê nîşan bide Amed Amed (Bakurê Kurdistanê) Amed Amed (Diyarbekir) Nexşeya Diyarbekirê nîşan bide