Wîkîpediya

Amed

Bajarekî Tirkiyeyê
Ji bo maneyên din, li Diyarbekir binêre.

Amed yan jî bi navê dîrokî Amîda, (/ˌaˈmɛd/) (1928: دياربكر/Diyarbekir; bi tirkî: Diyarbakır) yek ji bajarê herî mezin ên Bakurê Kurdistanê ye. Amed li derdora deşteke bilind ê li kêleka Çemê Dîcleyê û li kêleka kelheya dîrokî ya Sûra Amedê hatiye avakirin. Amed ji aliyê Kurdên Bakûrê Kurdistanê ve wek navend û pozîsyonek polîtîk tê pênaskirin û yek ji bajar û navendên girîng û dîrokî ya erdnîgariya Kurdistanê ye. Li gorî daneyên kanûna sala 2021an nifûsa bajêr 1.791.373 kes bû ku ji wan 1.129.218 li qada navendî (an metro) ya ku ji 4 navçeyên navendî (Rêzik, Payas, Sûr û Bajarê Nû) pêk tê dijîn.

Amed
Diyarbakır
Çend dîmenên ji Amedê
Navçe
Welat Bakurê Kurdistanê
Dûgel Tirkiye
Parêzgeh Diyarbekir
Serbajar Amed
Hejmara bajarokan 17 bajarok
Navê nîştecihan amedî, diyarbekrî
Gelhe (2022) 1.804.880 [1] kes
Rûerd 2.060 km2
Berbelavî 413,5 kes/km2
Bajarê navendî
Gelhe (2020) 1.756.392 kes
Koordînat 37°54′39″Bk 40°14′12″Rh / 37.91083°Bk 40.23667°Rh / 37.91083; 40.23667
Bilindayî 670 m
Koda postayê 21xxx
Koda telefonê (+90) 412
Amed li ser nexşeya Tirkiye nîşan dide
Amed
Amed
Amed (Tirkiye)
Amed li ser nexşeya Bakurê Kurdistanê nîşan dide
Amed
Amed
Amed (Bakurê Kurdistanê)
Amed li ser nexşeya Diyarbekir nîşan dide
Amed
Amed
Amed (Diyarbekir)

Amed di navbera Kurdan de bûye navendeke sereke û ji aliyê gelek Kurdan ve wekê paytexta defakto ya Kurdistanê tê dîtin.[1][2] Dihat xwestin ku bajar piştî Peymana Sêvrê bibe paytexta Kurdistaneke serbixwe lê piştî geşedanên siyasî yên paşerojê ev yek hatiye paşguhkirin.[3][4]


Etîmolojî Biguhêre

Bajar 1300 sal b.z. de bi navê Amîda hatiye naskirin. Navê Amîd (Amîda) di belgeyên erebî de jî derbas bûye.[5][6] Amîd (Amîda) di belgeyên fermî yên Împaratoriya Trepzonê de di sala 1358an de hatiye dîtin.[7]

Erdnîgarî Biguhêre

Cihê erdnîgarî û sînorên bajêr Biguhêre

Bajar di nav paralelên 37° 30´ û 38° 43´bakûr û merîdyenên 40° 37´ û 41° 20´ rojhilat de ye. Li rojhilat bi Batmanê û Sêrtê, li başûr bi Mêrdînê, li başûrê rojava bi Rihayê û Semsûrê û li bakûr jî bi Elezîz û Çewlîgê ve tê girêdan.

Taybetiyên erda bajêr Biguhêre

Pîvana erda herêmê 15.354 km² ye . Ji vê erdê, çiya 37,0%, deşt 30,6% û plato jî 30,4% e. Erda herêmê 95%´ê wê ji bo ziraetê bikar tê. Tene, petêx (gindor), zebeş, titûn û pembo herî pirtir li herêmê tên çandin.

Avûhewa Biguhêre

Li herêmê klîmayek reşayî hikum dike. Havînan pir germ û ziha, zivistanan jî li gora bajarên din hinek hêniktir derbas dibe.

Germahî û barîna nîvekî ya mehane ji bo Amedê (1975-2010)
Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber.
Bilindtirîn germahî (°C) 6,5 9,0 14,6 20,3 26,6 33,7 38,4 38,0 33,3 25,3 15,9 9,0 Ø 22,6
Nimztirîn germahî (°C) −3,0 −1,5 2,3 6,8 11,1 16,7 21,5 20,7 15,6 9,9 3,4 −0,7 Ø 8,6
Germahî (°C) 1,5 3,5 8,6 13,8 19,3 26,3 31,2 20,3 24,7 17,2 9,0 3,7 Ø 14,9
Barîn (mm) 63,4 68,2 67,8 64,3 38,7 9,3 0,9 0,8 6,0 32,6 53,2 69,7 Σ 474,9
Saetên bi tavik (st/r) 3,9 4,8 5,6 6,9 9,7 12,2 12,5 11,7 9,9 7,4 5,4 3,8 Ø 7,8
Rojên bi baran (r) 11,8 11,7 11,5 11,7 8,9 3,2 1,3 1,2 2,0 5,9 8,4 11,5 Σ 89,1
G
e
r
m
a
h
î
6,5
−3,0
9,0
−1,5
14,6
2,3
20,3
6,8
26,6
11,1
33,7
16,7
38,4
21,5
38,0
20,7
33,3
15,6
25,3
9,9
15,9
3,4
9,0
−0,7
Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber.
B
a
r
î
n 		63,4
68,2
67,8
64,3
38,7
9,3
0,9
0,8
6,0
32,6
53,2
69,7
  Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber.


Çavkanî: www.dmi.gov.tr

Dîrok Biguhêre

  Gotara bingehîn: Dîroka Amedê
 
Nexşeya bajarê Amedê

Li Amedê gelek cîhên dîrokî hene. Yen herî bi nav û deng Bedena Amedê û bircên wê ne.

Kronolojî Biguhêre

Berî îsa Biguhêre

Piştî Îsa (zayîn) Biguhêre

Şaredarî Biguhêre

 
Deriyê Çiyê, 2010.
 
Kolana Xazî (bi tirkî: Gazi caddesi) li Amedê
 
Kolana Ekînciyan (bi tirkî: Ekinciler caddesi) li Bajarê Nû yê Amedê
 
Seyrangeha Parkormanê ya Amedê, 2010.

Şaredarê Amedê ji hilbijartinên 31'ê adarê 2014an û vir ve Gültan Kışanak e.

Nexweşxaneyên Amedê Biguhêre

Çand û huner Biguhêre

Navendên çandê yên Amedê Biguhêre

Ol û civak Biguhêre

Nifûsa bajêr piranî misilman in. Wekî din êzîdî û xiristiyan jî li herêmê hene. Civaka misilmanan ji mezhebên şafiî, henefî û elewî pêk tê. Tarîqeta Naqşîbendî li herêmê ya herî xurt e. Turbeyên ku ji aliyê gel ve tên ziyaret kirin jî hene. Ya herî pir gel ziyaret dike, turbeya "Siltan Şêxmûs" e. Ji bilî wê, li Diyarbekirê turbeya "Siltan Silêman", li Pîranê turbeya "Pîr Xetab", ji alî gel ve tê ziyaret kirin. Nifûsa bajêr piranî kurd in, ji bilî kurdan, suryanî, ereb û ermenî jî li herêmê wek nifûsek biçûk hene.

Xwarinên herêmê Biguhêre

Kincên herêmê Biguhêre

Piraniya mêran şalwar, îşlig (gomlek) û êleg li xwe dikin. Di nigên wan de pêlavên poztûj hene û gelek ji wan Kum, şewqe yan jî kefiya sipî didin serên xwe.

Jinên Diyarbekirî (Amed) fîstan yan jî zibûn li xwe dikin. Piranîya jinên zewicî çarikan (kitan) didin serê xwe. Keçên ciwan yan serqot in (serî pas) yan jî şarpe didin serê xwe. Kesên ku çarşefa reş li xwe dikin jî hene. Îro li bajêr kêm kes kincên herêmî li xwe dikin, û piraniya gel kincên modern li xwe dike.

Çanda xwedîkirina kevokan Biguhêre

Li Amedê xwedîkirina kevokan digihe zêdeyê 500 salî. Îro li hin qehwexaneyan tê jiyandin û di navbera wan de pêşbaziyan li dar dixin. Ji kevokên Amedê re dibêjin "boran".

Ciyên tûrîstîk û gerê Biguhêre

Amed ji alî sirûştê feqîr e lê ji alî tarîxê ve pir dewlemend e. Bedena Amedê piştî Kela Çînê ya herî dirêj e li cîhanê. Mizgeft û medreseyên bajêr bi mîmariyek pir hostatî hatine çêkirin. Mizgefta Mezin, ya Pêxember, ya Nebî hinek ji mizgeftên bajêr in. Gel piranî havînan diçin ser Gola Xezarê ku di hundirê tixûbên Elezîzê de ye. Wekî din baxçeyên Ben-û-Senê jî ciyên gerê ne ji bo gel. Germava Çirmûgê jî ciyê vehêsanê ye.

Cihên dîrokî yên girîng Biguhêre

Deriyên Amedê Biguhêre

  •  

    Deriyê Rihayê.

  •  

    Deriyê Mêrdînê.

Bircên Amedê Biguhêre

    Mizgeftên Amedê Biguhêre

    •  

      Mizgefta Mezin a Amedê.

    •  

      Mizgefta Melek Ehmed.

    •  

      Mizgefta Elî Paşa, 2010.

    •  

      Mizgefta Zanîngeha Amedê.

    Medreseyên Amedê Biguhêre

      Hemamên dîrokî yên Amedê Biguhêre

      •  

        Hemama Deva, 2009.

      •  

        Hemama Melik Ehmed, 2010.

      •  

        Hemama Pasha, 2008.

      •  

        Hemama Vahap, 2009.

      Dêrên Amedê Biguhêre

        Xanên dîrokî yên Amedê Biguhêre

        •  

          Xana Hesen Paşa îro cihekî geşt û guzarî yê giring e.

        •  

          Rewşa Xana Borsayê di sala 2010an de.

        Muzexane Biguhêre

        Seyrangeh û parkên Amedê Biguhêre

        •  

          Parkorman, li Dîclekenda Amedê.

        •  

          Parka Sumerê (Sumerpark), li gorî amediyan peykerên parkê miştî sîmbolîzmê ne ji dîroka îro ya kurdan.

        •  

          Kuçeya Hunerê ya Amedê bi spêde.

        Navdarên Amedê Biguhêre

         
        Bedenên Amedê

        Çavkanî Biguhêre

        1. ↑ "Tensions increase as already fragile Kurdish peace process faulters in Turkey". Middle East Eye (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 16 gulan 2023.
        2. ↑ Nordland, Rod (24 kanûna pêşîn 2016). "An Aleppo-like Landscape in a Kurdish Redoubt of Turkey". The New York Times (bi American English). Roja wergirtinê: 16 gulan 2023.
        3. ↑ Kubilay, Arin (26 adar 2015). "Turkey and the Kurds -- From War to Reconciliation?" (bi îngilîzî). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (alîkarî)
        4. ↑ Şerif Paşa (1919). Memorandum on the claims of the Kurd people. Paris: Imprimerie A.-G. L'Hoir. OCLC 42520854.
        5. ↑ THE EMPIRE OF TREBIZOND. Spink Books. 31 kanûna pêşîn 1987. r. 480–486.
        6. ↑ "Encyclopaedia of Islam". Wikipedia (bi îngilîzî). 13 gulan 2023.
        7. ↑ "Book sources - Wikipedia". en.m.wikipedia.org (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 17 gulan 2023.

        Girêdanên derve Biguhêre


         
        Amed 2015.
        Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Amed&oldid=1185703" hatiye standin.