Portal:Jînenîgarî
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Jînenîgariyê
Adi Holzer: Serpêhatî (Lebenslauf) (1997). Adi Holzer jiyanê dişibîne bendê canbazan
Jînenîgarî, biyografî (gr. βιογραφία, ji βίος bíos „jiyan“ û grafîk), ji bi rêkûpêk nîgarkirina jiyana (jîna) kesan re tê gotin.
Biyografî dikare bi nivîskî yan gotinî be. Cureyek wê jî xwejînenîgarî (otobiyografî) ye. Otobiyografiyê mirov bi xwe, li ser xwe çêdike. Yan jî qet nebe pirraniyê bi xwe dike.
Zû de ye jînenîgarî tên amadekirin. Di dema Greka antîk de biyografî dihatin nivîsandin.
Di biyografiyê de sîstematî, birêkûpêkî girîng e. Mirov nikare bêî sîstematîkên jînenîgariyekê binivîsîne. Di jînenîgariyê de bûyer û demên girîng tên tomarkirin. Mirov nikare tiştên ne girîng in û bêwate ne binivîsîne. Biyografiyeke baş ji ristinên rastegînî pêk tên. Tomarkirinên farazî û razber, nirxê jînenîgariyekê kêm dikin. Helbet ev prînsîp ne ji bo berhemên wêjeyî ye.
Di jînenîgariyan de bo mînak behsa jidayîkbûn, perwerde, pîşe, marîbûn (zewac), mirin, berhem, tecrûbeyên jiyanê, bûyerên girîng ûêd tên tomarkirin.
Prînsibeke din jî ew e ku biyografiyek divê tevahiya jiyana kesê rabixe ber çavan. Mirov nikare bo mînak tenê behsa zaroktî yan çend salên perwerdeya yekê bike.
Biyografî divê bi xwe neyê nivîsandin. Heger bê nivîsandin dibe xwejînenîgarî. Qîmeta jînenîgariyê ji ya xwejînenîgariyê bilindtir e.
Li Kurdistanê dengbêj bi hostayî jînenîgariyen vedibêjin. Ew viya bi gotin û stranê dikin. Di biyografiyên dengbêjan de sîstematîkek taybet heye. Bo mînak ne dem û katjimêrê, bûyerên girîng birêkûpêk dirêsin. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên Jînenîgariyê
Kûşyar Gilanî (farsî: کوشیار گیلانی, Kushyar Gilani) matematîknas, erdnas û stêrnasê îranî bû. Di navbera 971–1029'an de jiyaye.
Navê wî yê temamî Abul-Hasan Kūshyār ibn Labbān ibn Bashahri Gilani ye. Li Gilanê hatiye dinyayê û tê texmînkirin ku ew li Bexdayê miriye.
Xebatên wî yên matematîkê ên girîng li ser sêgoşenasî ye. (Gotarê bixwîne...)- Hesen Xeyrî Beg (j 1881 (1497), Xozat, Dêrsim) - (m 1925), siyasetmedarekê kurd e ji Dêrsimê. (Gotarê bixwîne...)
- Seyran Ateş (jdb. 20ê nîsana 1963an li Stembol, Tirkiye) femînîst, nivîskar û parêzerek e. Endama Konferansa Îslamê ya dewleta alman e. Tevlî xebatên întegrasyonê yên hikûmetê dibe. Sala 1984ê ji aliyê hêzên rastradîkal ên tirkan ve rastî êrîşê tê û bi giranî birîndar dibe. Kesên êrîşê dikin, endamên Gurên Boz bûne.
Ateş li ser navê zanîngehan li Berlînê, taxên ku koçberên romî (tirk) û kurd lê dijîn, dixebite. Alîkariyê dide jin û koçberan. Bi tundî li dijî şîdeta navmalê ya pirranî jin rastî tên, têdikoşe.
Endamê SPDê ye, di nava rayagiştî ya alman de bi xebatên xwe yên li dijî "kujeriyên namûsê", şîdeta dijî jinê tê naskirin. Gelek xelat wergirtiye. (Gotarê bixwîne...) - Mela Mehmed Elî 1930 de Hun de ameyo dinya. Lacê Mela Husênî yo. Nufûs de nameyê ey M. Ali Öztürk o.
Hun, yew nehîyeya Pali ya. Dewleta Tirkiya nameyê aye bedilnayo, kerdo “Bayhan”. Hun, Pali ra teqrîben 50 kîlometre dûrî de miyanê Dara Hênî û Pali de, verê royê Muradî de yew nehîye ya. Xeta tirêne ke Xarpêt ra şina hetanî Tûx (Tatwan), uca ra viyarena.
Mela Mehmed Elî gelêk medreseyanê welatî de feqîtîye kerda. Verê zaf mela û seydayanê namedaran de wendo. Mela Mehemed Elî, dewa xo Hun de 25 serrî îmamtiya fexrî kerda. Hema des-diwês serre bîyo ke eşqê wendişî pê girewto. Ey Amed, Farqîn, Bismil, Batman, Sêrt, Perwarî, Şirnex, Misirc, Mêrdîn û Cizîra Botan de wendo. Ey verê melayanê namedaranê wextê xo de, sey Muftiyê Erxenî Mela Evdisemed, Mela Mehmed Gurhuseynî, Şêx Mehmed Emînê Çêrmûgî, Şêx Seydayê Cizîre het wendo. (Gotarê bixwîne...)
Şêx Xalib (bi tirkî Şeyh Galip) bi navê rastî Mehmed Esed (bi tirkî Mehmed Esad) (jdb. 1757 li Stembolê; m. 3ê kanûna paşîn 1799 li Stembolê) zanist û helbestvanekî osmanî bû. (Gotarê bixwîne...)
Sedî, Se'dî, yan jî Mişrêfedîn Mislêh kurê Ebdullahê Şîrazî helbestvan, nivîskar û alimekî Îslamê ê faris yê îranî ye.
Sedî navbera salên 600 heta salên 615 qemerî hatîye dinyayê. Texelusa (navê wî di helbesta da)sedî ku ji nave etabek mizeferedîn sedî kurê ebubekir kurê sedê zengî hatîye girtin. Di ciwanîya xwe da çû ye xwendîngeha nizamî ya bexda yê û wira li Iraqê ders xwendî ye. Xwendîna wî li bara edeb û fiqh u hikmetê da bûye. Piştî wê çûye Şam û merakêş û hebeşê û hicazê bo seyranê û piştî wê vegerîye şirazê li Îranê li welatê xwe . dest bi nvîsandina berhemên xwe kirî ye. Wî di sala 655 qemerî de berhema xwe ya yekem bi navê sedîname an jî bûstan name nivîsîye. piştî wê di sala 656 de berhema xwe ya duem nivîsîye binavê gulistan. Ji xeynî wana sedî berhemên din ji nivisî ne weke xezelîyat, qesayîd, ribaîyat, ku hemî wana navê awayek ji helbesta e. Sedî navbera sala 690 ta 694 lî şirazê çû ye ber dilovanî ya xwedê. (Gotarê bixwîne...)
Daniel Craig (jdb. 2ê adara 1968an, li Chester) aktorekî îngilîz e. Bi taybetî, ji sala 2006an ve Craig di rola xwe ya cesûsê brîtanî James Bond de bi nav û deng e. (Gotarê bixwîne...)
Jean Piaget (z. 1896 - m. 1980) yek ji psîkologên navdar ên Swîsreyî ye.
Piaget li ser zarokan xebatên mezin kiriye. Gorî Piaget, zarok xwedî kesayetî, zîrekî û cîhaneke taybet in û nabe mirov wekî mezinan nêzîkî wan bibe. Bi serê xwe di cîhana zarokan de nakokî nîne. Zarok dema xwe bi kesên din re dipîve, nakokî jî destpêdikin.
Piaget berdewamiyek di fêrbûna ziman û pêşketina ramanê de nabîne. Ew di wê baweriyê de ye ku, zarok di hin radeyan de ziman û ramana xwe pêşdixe. 4 radeyên girîng di avakirina hişara zarokan de dibîne: (Gotarê bixwîne...)- Şêx Hesenê Nûranî (jdb. 1786 Amed - m. 1865 Amed) alimê Îslamê û nivîskarê kurd e.
Malbata Şêx Hesenê Nûranî bi gundê xwe yê Axtepeyê hatiye naskirin. Ev gund girêdayê bi qeza Çinara Amedê ve ye. Çar kurên Şêx Hesenê Nûranî hebûn: Ebdurehmanê Axtepî, Şêx Muhemmed Can e, Şêx Muhemmed Sîrac û Şêx Muhemmed Nûr.
Şêx Hesenê Nûranî yek ji Şêxên bi navûdeng ê Rêçika Neqşîbendî bû. Di herêmê de xwedîrêz û giranbihatiyeka wî ya mezin hebû. Di pey wî de, çi kesê ku ji malbatê rabûye, hê bêtir bi bal welatparêziyê ve, xasma di warê nivîsandina bi zimanê kurdî de gavine fireh avêtiye û qelemşoriyeke mezin kiriye û berhemên xwe bi zimanê kurdî nivîsîne. (Gotarê bixwîne...) - Ebûlhesen Eş'arî (873 - 935) zanyarê ola îslam û îmamê mezhebê Eş'arî ye.
Li bajarê Besraye ji dayîk dibe û li Bexdayê çûye ser dilovaniya xwe.
Di îtîqadê de şafii, malikî û henbelî li ser vê mezhebê ne. (Gotarê bixwîne...) - Dr. Bedirxan Sindî (Rojbûn 1943 li Zaxo li Başûrê Kurdistanê ) nivîskar, helbestvan û wêjevanekê kurd e. (Gotarê bixwîne...)
Christian Matthias Theodor Mommsen (jdb. 30ê çiriya paşîn a 1817an li Garding, Schleswig-Holstein, Almanya; m. 1ê çiriya paşîn a 1903an li Charlottenburg) yek ji nivîskar û zanyarên mezin ên Almanan ê sedsala 19emîn e. Ew bi xebata xwe ya li ser şarezayiyên mirî (kevn), bi taybetî Romayiyan navdar bû. Xebata wî ya dîroka Roma ji wî re di sala 1902î de Xelata Nobelê tîne. (Gotarê bixwîne...)- Théodule Ribot (jdb. 18ê kanûna pêşîn a 1839an li Guingamp, Côtes-d’Armor; m. 9ê kanûna pêşîn a 1916an li Paris) fîlozof û psîkologekî navdar ê fransî bû.
Li dibistana navdar École normale supérieure a li Parîsê ye dixwîne. Sala 1872 li Parîsê xwe dide xebatên biyolojiyê û sala 1876 bi navê Revue philosophique tevgerekê lidardixe. Herwiha sala 1884 bingeha civaka psîkolojiya fîzyolojîk davêje.
1885 wekî profesorê psîkolojiyê li Zanîngeha Sarbonne û 1888 bo xebatên psîkolojiya ceribandinê li Collège de France dixebite. (Gotarê bixwîne...)
Ichiro Mizuki (水木 一郎, Mizuki Ichirou) (jdb. 7ê kanûna paşîn 1948 li Tokyo) stranbêjeki, komponîstê û aktorek japonî ye.
Mizuki yek ji endamên JAM Project bû. (Gotarê bixwîne...)
Wêneyên gotarên jînenîgariyê
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1275 – Roja avakirina kevneşopî ya Amsterdamê.
- 1492 – Krîstof Kolomb, Kuba keşf kir û tevlî keyaniya Spanya kir.
- 1806 – Hêzên Napolyon Bonapart bajarê Berlînê dagir kirin.
- 1924 – Li Yekîtiya Sovyetan welatê Ûzbekistan hate avakirin.
- 1953 – Brîtanya, li başûrê Awistralyayê bi navê Totem 2 ceribaneke nukleerî pêk anî.
- 1961 – Morîtanya û Mongolya tevlî Neteweyên Yekbûyî bûn.
- 1971 – Navê Zaîre li dewleta ku niha navê wê Kongoya Demokratîk hate kirin.
- 1980 – Nivîskarê kurd Medenî Ferho care duyem hate girtin û bi vê girtinê şeş sal û şeş mehan di girtîgehê de ma.
- 1995 – Letonya ji bo endamtiya Yekîtiya Ewropa serî lê da.
- 2005 – Li Fransayê piştî kuştina du ciwanên misilman protestoyên sivîl destpê kirin. Di bîst şevên dema van protestoyan de 8.973 erebe hatin şewitandin û 2.888 kes hatin binçavkirin.
Jidayîkbûn
- 1858 – Theodore Roosevelt, serokdewletê berê DYAyê
- 1844 – Klas Pontus Arnoldson, nivîskar û aştîxwazê xwediyê Xelata Nobelê
- 1914 – Dylan Thomas, helbestvanê Walesî
- 1932 – Sylvia Plath, nivîskar û helbestvana DYAyî
