Portal:Jînenîgarî
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Jînenîgariyê
Jînenîgarî, biyografî (gr. βιογραφία, ji βίος bíos „jiyan“ û grafîk), ji bi rêkûpêk nîgarkirina jiyana (jîna) kesan re tê gotin.
Biyografî dikare bi nivîskî yan gotinî be. Cureyek wê jî xwejînenîgarî (otobiyografî) ye. Otobiyografiyê mirov bi xwe, li ser xwe çêdike. Yan jî qet nebe pirraniyê bi xwe dike.
Zû de ye jînenîgarî tên amadekirin. Di dema Greka antîk de biyografî dihatin nivîsandin.
Di biyografiyê de sîstematî, birêkûpêkî girîng e. Mirov nikare bêî sîstematîkên jînenîgariyekê binivîsîne. Di jînenîgariyê de bûyer û demên girîng tên tomarkirin. Mirov nikare tiştên ne girîng in û bêwate ne binivîsîne. Biyografiyeke baş ji ristinên rastegînî pêk tên. Tomarkirinên farazî û razber, nirxê jînenîgariyekê kêm dikin. Helbet ev prînsîp ne ji bo berhemên wêjeyî ye.
Di jînenîgariyan de bo mînak behsa jidayîkbûn, perwerde, pîşe, marîbûn (zewac), mirin, berhem, tecrûbeyên jiyanê, bûyerên girîng ûêd tên tomarkirin.
Prînsibeke din jî ew e ku biyografiyek divê tevahiya jiyana kesê rabixe ber çavan. Mirov nikare bo mînak tenê behsa zaroktî yan çend salên perwerdeya yekê bike.
Biyografî divê bi xwe neyê nivîsandin. Heger bê nivîsandin dibe xwejînenîgarî. Qîmeta jînenîgariyê ji ya xwejînenîgariyê bilindtir e.
Li Kurdistanê dengbêj bi hostayî jînenîgariyen vedibêjin. Ew viya bi gotin û stranê dikin. Di biyografiyên dengbêjan de sîstematîkek taybet heye. Bo mînak ne dem û katjimêrê, bûyerên girîng birêkûpêk dirêsin. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên Jînenîgariyê
Wêneyên gotarên jînenîgariyê
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1823 – Li Şîleyê xulamtî hate qedexekirin.
- 1866 – Tennessee, piştî Şerê Navxweyî yê Amerîkî bû parêzgeha yekem yê ku dîsa hate qebûlkirin.
- 1911 – Ji Zanîngeha Yaleyê arkeolog Hiram Bingham III, Machu Picchuyê (bermahiyên bêhempa yên şarezayiya înkayan ya li Perûyê) keşf kir.
- 1915 – Li Chicagoyê keştiya rêwiyan binav bû, 845 kesan jiyana xwe ji dest da.
- 1923 – Ji bo çareserkirina arîşeya li Anadol û parçekirina Împeratoriya Osmanî di navbera Hevalbendên Şerê Cîhanî yê Yekê û Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê de li bajarê Lozanê hat îmzekirin. Sînora Tirkiyeyê ya îro, bi vê peymana hate tayînkirin.
- 1936 – Hikûmeta Spanyayê ji ber şerê navxweyî (şerê sivîl) ji dinyayê alîkarî xwest.
- 1943 – Şerê Cîhanê yê Duyem: Balafirên Kanada û Îngilîstanê êvaran, balafirên Amerîkayê jî şeveqan bajarê Hamburgê bombebaran kirin. Di mehê gelavêjê de wextê ku operasyon xilas bû, derket holê ku 9.000 ton teqemenî hatiye bikaranîn, zêdetirî 30.000 kes mirine û 280.000 xanî hilweşiyane.
- 1977 – Şerê Lîbya-Misrê, ku çar rojan berdewam kir bi dawî bû.
- 1982 – Barana dijwar kir ku erd şemîtî, pirrêk li Nagasaki, Japonyayê xira bû û 299 kes mirin.
- 1990 – Iraq, hêzên xwe ber bi sînora Kuweytê ve şand.
Jidayîkbûn
- 1783 – Simón Bolívar, siyasetmedar û fermandarê venezuelayî, Serokê 2'emîn ya Venezuelayê
- 1857 – Henrik Pontoppidan, rojnamevan û nivîskarê danîmarkî, xwediyê Xelata Nobelê
- 1883 – Victor Francis Hess, fîzîknasê xwediyê Xelata Nobelê
- 1970 – Hozan Serhat, hunermendê kurd
- 1897 – Amelia Earhart, firokevan û nivîskareke amerîkî
Mirin
- 896 – Ebû Henîfe Dînewerî, dîroknas, astronom, erdnîgarînas, matematîkzan û riweknasekî kurd
- 1862 – Martin Van Buren, 8em serokê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA)
- 1974 – James Chadwick, fizîknasekî brîtanyayî
- 1991 – Isaac Bashevis Singer, nivîskarekî bingeh cihû yê polonî-amerîkî