Portal:Jînenîgarî
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Jînenîgariyê
Adi Holzer: Serpêhatî (Lebenslauf) (1997). Adi Holzer jiyanê dişibîne bendê canbazan
Jînenîgarî, biyografî (gr. βιογραφία, ji βίος bíos „jiyan“ û grafîk), ji bi rêkûpêk nîgarkirina jiyana (jîna) kesan re tê gotin.
Biyografî dikare bi nivîskî yan gotinî be. Cureyek wê jî xwejînenîgarî (otobiyografî) ye. Otobiyografiyê mirov bi xwe, li ser xwe çêdike. Yan jî qet nebe pirraniyê bi xwe dike.
Zû de ye jînenîgarî tên amadekirin. Di dema Greka antîk de biyografî dihatin nivîsandin.
Di biyografiyê de sîstematî, birêkûpêkî girîng e. Mirov nikare bêî sîstematîkên jînenîgariyekê binivîsîne. Di jînenîgariyê de bûyer û demên girîng tên tomarkirin. Mirov nikare tiştên ne girîng in û bêwate ne binivîsîne. Biyografiyeke baş ji ristinên rastegînî pêk tên. Tomarkirinên farazî û razber, nirxê jînenîgariyekê kêm dikin. Helbet ev prînsîp ne ji bo berhemên wêjeyî ye.
Di jînenîgariyan de bo mînak behsa jidayîkbûn, perwerde, pîşe, marîbûn (zewac), mirin, berhem, tecrûbeyên jiyanê, bûyerên girîng ûêd tên tomarkirin.
Prînsibeke din jî ew e ku biyografiyek divê tevahiya jiyana kesê rabixe ber çavan. Mirov nikare bo mînak tenê behsa zaroktî yan çend salên perwerdeya yekê bike.
Biyografî divê bi xwe neyê nivîsandin. Heger bê nivîsandin dibe xwejînenîgarî. Qîmeta jînenîgariyê ji ya xwejînenîgariyê bilindtir e.
Li Kurdistanê dengbêj bi hostayî jînenîgariyen vedibêjin. Ew viya bi gotin û stranê dikin. Di biyografiyên dengbêjan de sîstematîkek taybet heye. Bo mînak ne dem û katjimêrê, bûyerên girîng birêkûpêk dirêsin. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên Jînenîgariyê
Henry Way Kendall (jdb. 9ê kanûna pêşîn 1926 li Boston; m. 15ê sibatê 1999 li Wakulla Springs State Park, Florida) fizîknasekî ji DYAyê bû ku guncavê Xelata Nobel a fîzîkê hatiye dîtin.
Kendall li Deerfield Academy û Amherst College dixwîne û sala 1950 dîploma matematîkê digire. Dûv re ew perwerdeya fîzîkê dibîne li Massachusetts Institute of Technology. Li wir sala payeya doktoriyê werdigire.
Berê li ser pozîtronyum xebatan dike. Bi ketina koma Robert Hofstadter a li Stanford University û li wir li SLAC xebatê ve, ew jî bala xwe dide cîhana elektron û protonan. Ew di lêkolînên xwe yên li ser fîzîka energiyên mezin de, bi tevî hevalên xwe yên paşê bi hev re Xelata Nobel a fîzîkê werdigirin, Jerome I. Friedman û Richard E. Taylor re dixebite. (Gotarê bixwîne...)
Nivîskar, an jî bi zazakî û goranî: nûsker[çavkanî hewce ye], di zimanê kurdî de, bi zaravayê kurmancî nivîskar ji wan kesana re tê gotin ku nivîsandin ji wan re bûye pîşe, herweha nivîsên wan çap bûne û hatine weşandin, yan jî meqale û gotar di kovar û rojnameyanm de dane weşandin. Di kurdî de ji van kesan re nivîsevan, nivîser û nûser jî tê gotin. Kesê kû berhemên xwe yên nivîskî, wekî pirtûkekê, gotar û nivîsên xwe her wek dirêj an jî bi kurtasî bi awayî wêjeyî an teknîkî, ava dike.gorî zagona mafên berhemên nivîskaran û her wekî din wênesaz, peykervan û hunermendên din parastî ye.
Nivîskar dikarin çîroknivîs, helbestvan, romannivîs yan şanonivîs bin. Hin kes jî nivîskarên zanistî ne anku berhemên zanistî anku agader dinivîsin.
Nivîskarî, di roja me de bi beşî pêk tê. Yanî, minaq, nivîskarîya wêjeyî, Nivîskarîya Felsefî, Nivîskarîya zanistî û hwd, beş bi beş pêşketîya. Mirovên ku pirtûkan di nivîsênin in. Nivîskarî, bi gotinî bingihê xwe ji nivîsînê dihilde. Yanî, li Pênûs dan û hwd. Gotina nivîskarîyê bi serê bi tenê nin a. di temenê wê de gotina rewşenbîr weke kirdeyeka veşartî heya. rewşenbîrî, mirovê bizane û bi zanebûna xwe re li pêş a, ku karê bi zanebûn û gotinên xwe re rê şanî mirov bide na. Nivîskarî, ku mirov di qadakê de xwe birewşên kir yanî bibîr û zanebûn kir, hingî, li ser wê re nivîsandin a. (Gotarê bixwîne...)
Eşref Anyik
Eşref Anyik (1960-1982) yek ji çar endamên PKK'ê bû ku di Çalakiya Çaran şehîd ketine.
Di sala 1960an de weke zarokê malbateke xîzan li gundekî Wêranşarê jidayikbû. Ji ber xîzaniyê incex dibistana sereratayî karî bixwîne. Hê di temenên biçûkbûna xwe de ji bo debara malbatê ketibû bin berpirsyariyeke mezin. Bi malbata xwe re li Edenê karên emeletî û li metrepolan di gelek karan de xebitî. Eşref Aynık, bi bandora pêşkeftinên gelemperiya welêt û bi taybetî bi bandora têkoşîna Hîlwanê di nava refên PKKê de cîh girt. Di nava çalakiyên çekdarî yên dijî çeteyên feodal cîh girt û êdî hêzên dewletê lêdigeriyan. Di têkoşîna Hîlwanê de dema ku di nava şerekî li dijî hêzên leşkerî yên dewletê de bû, hate zeftkirin. Li hemberî hemu kirinên xiyanetê ku yek ji generalên Tirk Esat li ser wan ferz dikir, bi hevalên xwe re tevgeriya. Li Zîndana Amedê şeva 18'ê gulanê di de cîhê xwe girt. (Gotarê bixwîne...)
Hans Christian Andersen, bi kurtasî H.C. Andersen (z. 2ê nîsanê 1805 li Odense, li girava Fünen, Danîmarka - m. 4ê tebaxê 1875 li Kopenhagen), helbestvan û nivîskarê navdar ê danîmarkî ye.
Ew di malbateke kedkar ê xizan de jidayîkbûye. Gorî derfetên xwe gelek ger lidarxistiye û ji gerên xwe sûd wergirtiye. Li dijî sazûmaniya dîldariyê (koletiyê) derketiye.
Çîrok nivîsîne herwekî. Çîrokên wî di demekê kurt de li cîhanê belav bûne, û hêj jî wekî bêhempa tên dîtin. Wî ji bo zarokan gelek çîrok û pirtûk nivîsîne. A rastî zarokên cîhanê gelek deyndar û spasdarê Andersen in. (Gotarê bixwîne...)- Ebdulmelik Esmeî (erebî: أبو سعيد عبد الملك ابن قريب الأصمعي, lat. Abd al-Malik ibn Quraib al-Aṣmaʿī ; z. 740 Besra - m. 828) Zanyarê bi eslê xwe ereb yê zoolojî û fîlolojiyê ye.
Esmaî perwerdehîkî baş li cem 'Ebû Amr
bin el-Ala' hilda. Piştî demekî diçe Bexdayê xebatên xwe berdewam kiriye. (Gotarê bixwîne...) - Anaïs Nîn (21ê sibatê 1903 - 14ê kanûna paşîn 1977) nivîskareke fransî ye. Bi rojnivîsk û nivîsarên xwe yên erotik navdar e. (Gotarê bixwîne...)
Max Born (z. 11ê kanûna pêşîn 1882 li Breslau − m. 5ê kanûna paşîn 1970 li Göttingen) Matematîknas û fîzîknasekî Alman bû. Sala 1954î bi tevî Walther Bothe, Xelata Nobel a fîzîkê wergirtiye.
Bi xebatên xwe yên li ser relatîvîte, fîzîka rewşa hişkbar a elementan, atom, mekanîka qûantan û matîs, angaştên li ser optîk û kînetîk hwd tê naskirin. Sala 1907î ji zanîngeha Göttingen doktoriya fîzîkê girtiye. Xwedî bingeheke xurt û zîrek a matematîkê bû.
Sala 1926î li ser mekanîka pêlan lêkolînên mezin dike û metodên hesabkirinê yên nû diafirîne. Xebatên wî di zanistiya fîzîkê de gelek deng vedidin. Bi hatina Nazîyan a ser desthilatdariyê ji welatê xwe direve û li Edinburghê bicih dibe. Di dawiya jiyanê xwe de bi tundî li dijî çekên nûklear derdikeve. (Gotarê bixwîne...)
Hesen Hişyar (1897 li Amed - 1985 Qamişlo) kurdperwer, nivîskar, helbestvan û dîroknasekî kurd bû. Di sala 1897an de li gundê Serdê 70 km bakurê rojhilatê bajarê Amedê di navbera Hênê û Liceyê de hatiye dinê.
Di nav salên 1920î de bi tevgera kurd re dikeve danûstendinê. Têkiliya Îhsan Nûrî Paşa bi navçeyên Hênê û Liceyê pêk tîne. Di liberxwedana neteweyî ya Şêx Seîdê Pîran a sala 1925an de bi şêweyekî kariger cih digire. Piştî şikestina liberxwedanê Hesen Hişyar birîndar tê girtin û di dadgehê de tê arihkirin. Ji ber biçûkiya temenê wî darvekirinê dikin 15 salan hebs. Lê piştî bûriya giştî ya 1928an ji girtîgehê derdikeve, diçe Amedê û dikeve karê dewletê, dibe kargêr û rêveberê cergeya tabûya Qulpê.
Dema ku liberxwedana Agiriyê dest pê dike Hesen Hişyar xwe digihîne Agiriyê û wekî şervan cih digire. Piştî têkçûna liberxwedanê bi Îhsan Nûrî Paşa derbasî Îranê dibe. Di sala 1934an de diçe Sûriyê û li Binxetê akincî dibe. (Gotarê bixwîne...)- Alkilados koma muzîkê/band a bi cureyên reggîton, reggî û pop e, ku di sala 2010'an de li Pereira, Kolombiya ava bû. Kom ji aliyê Juan David Galvez (dengekî duyemîn û ukulele), Lucho Torres (klavye û dengekî duyemîn), Eche (bass û dengekî duyemîn bi hengavekî), Xavi (gîtar û dengekî duyemîn) û Kato (Baterya/Pîl) hate avakirin. Herwiha nêzikî sala 2013'an de Kato ji koma xwe vedikişe û di şûnê de Juan Manuel tê nava komê. (Gotarê bixwîne...)
- Clinton Joseph Davisson (jdb. 22ê çiriya pêşîn a 1881ê li Bloomington, Illinois; m. 1ê sibata 1958an li Charlottesville, Virginia) fizîknasekî DYAyî bû. Sala 1937î bi tevî George Paget Thomson Xelata Nobel a fîzîkê wergirtiye. (Gotarê bixwîne...)
- Bassamê Kurdî (Besamê Kurdî) helbestvanê kurd ê sedsala 9'an yê serdema îslamê ye ku di derbarê jiyana wî de vê gavê agahî tune ye. Helbestên xwe bi zaravaya kurdiya goranî nivîsîne. Li ser jiyana wî lêkolîn werekirin wê cîhê jidayîkbûn û mirina wî zelal bibe. (Gotarê bixwîne...)
Kinyazê Îbrahîm Mîrzoyêv zanyarê rojhilatnas, kurdnas, rexnegirê wêjeyê, wergêr, doktorê zanista fîlologiyê, profesor, akademîsyenê Akademiya Zanistên Dibistanên Bilind ên Navnetewî û Akademiya Zanistên Civakî ya Qazaxistanê û Serokê Navenda Zimanên Cîhanê ya Zanîngeha Dewletê ya Almatî û Serokê Yekîtiya Kurdên Qazaxistanê, di 1ê gulana 1947an de li Ermenistanê ji dayik bûye.
Kinyazê Îbrahîm Mîrzoyêv salên dirêj di Zanîngeha Dewleta Ermenistanê de serokatiya beşê ziman û wêjeya Azerbaycanê kiriye. Di encama şerê navbera Azerî û Ermeniyan de di salên 90î de çûye Qazaxistanê. Di Zanîngeha bi navê Abayê ya Dewletê li Almatiyê Serokatiya Navenda Zimanên Cîhanê kiriye û bûye cîhgirê rektorê zanîngehê.
Di jêr serokatiya Mîrzoyêv de bi dehan filologa navê zanyariyê wergirtiye. Bûye rawêjkarê gelek monografiyên doktora. (Gotarê bixwîne...)- Kurt Lütgen ( jdb. 25ê çiriya paşîn 1911 li Gletzig, navçeya Naugard, Pommern ; m. 25ê tîrmeha 1992 li Bad Salzuflen) nivîskarekî alman bû. (Gotarê bixwîne...)
- Aşik İhsani (jdb. 1932 li parêzgeha Amed) yek ji hozanên navdar ên ji Amedê û bi zimanê tirkî distirê ye.
Navê wî yê rastî İhsan Sırlıoğlu ye. Di sala 1958'î de bo cara yekemîn di radyoya dewletê de dest bi strangotinê dike. Pirranî stranên polîtîk û rewşa xizanan tînin zimên distirê. Wî herwekî helbest jî dinivîsandin. Herçendî ji Amedê bû jî, di stranê xwe de behsa Angola, Mozambîk, Kore, Viyetnamê hwd dikir lê behsa Kurdistanê nedikir. Kurdî jî nedistra. Ji aliyê Kurdên bakur ve gelek hez jê dihate kirin. (Gotarê bixwîne...)
Wêneyên gotarên jînenîgariyê
- (Gotara vî wêneyî bixwîne)
Gora Yehya Nebî, li mizgefta Umeye ya Şamê
.png)
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1914 – Yekem car li Brukselê xwîna mirovekî ji bo mirovekî din hate neqilkirin.
- 1924 – Kanadayê, daxûyakirin ku ew Yekîtiya Sovyetê bi fermî nas dike.
- 1950 – Holendayê, daxûyakirin ku bi ew bi fermî Komara Gel a Çînê nas dike.
- 1968 – Kozmonotê Sovyetê yekem mirovê derket fezayê Yurî Gagarîn di 34 saliya xwe de di qazayeke balafirê de mir.
- 1970 – Li Gedîzê erdhejeke li gorî pîvana Richterê 9 pile, qewimî. Di karesatê de 1087 kes mirin, bi hezaran kes jî bê star û bê mal man.
- 1977 – Li giravên Qenariyê, balafirên bi tîpên KLM û Pan Am li hev qelibîn, di encamê de 583 kes mirin.
- 1991 – Bajarê Kerkûkê ku ji aliyê xelkê kurd ve hatibû rizgakirin, ji aliyê rejîma Îraqê ve bi heftiyekê hate dagirkirin. Di encam dagirkirinê de bi sedan kurd hatin kuştin, gelek ji wan jî ber bi çiyan û sînoran ve der bi derbûn.
- 1997 – Li eyaleta Amerîka Kalîforniyayê 39 kesan bi hev re întîhar kirin.
Jidayîkbûn
- 1845 – Wilhelm Conrad Röntgen, fîzîknasê xwediyê Xelata Nobelê
- 1901 – Eisaku Satō, siyasetmendê xwediyê Xelata Nobelê
- 1963 – Quentin Tarantino, derhênerê amerîkî
Mirin
- 1967 – Jaroslav Heyrovský,kîmyager û dahênerê xwediyê Xelata Nobelê
