Portal:Jînenîgarî
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Jînenîgariyê
Adi Holzer: Serpêhatî (Lebenslauf) (1997). Adi Holzer jiyanê dişibîne bendê canbazan
Jînenîgarî, biyografî (gr. βιογραφία, ji βίος bíos „jiyan“ û grafîk), ji bi rêkûpêk nîgarkirina jiyana (jîna) kesan re tê gotin.
Biyografî dikare bi nivîskî yan gotinî be. Cureyek wê jî xwejînenîgarî (otobiyografî) ye. Otobiyografiyê mirov bi xwe, li ser xwe çêdike. Yan jî qet nebe pirraniyê bi xwe dike.
Zû de ye jînenîgarî tên amadekirin. Di dema Greka antîk de biyografî dihatin nivîsandin.
Di biyografiyê de sîstematî, birêkûpêkî girîng e. Mirov nikare bêî sîstematîkên jînenîgariyekê binivîsîne. Di jînenîgariyê de bûyer û demên girîng tên tomarkirin. Mirov nikare tiştên ne girîng in û bêwate ne binivîsîne. Biyografiyeke baş ji ristinên rastegînî pêk tên. Tomarkirinên farazî û razber, nirxê jînenîgariyekê kêm dikin. Helbet ev prînsîp ne ji bo berhemên wêjeyî ye.
Di jînenîgariyan de bo mînak behsa jidayîkbûn, perwerde, pîşe, marîbûn (zewac), mirin, berhem, tecrûbeyên jiyanê, bûyerên girîng ûêd tên tomarkirin.
Prînsibeke din jî ew e ku biyografiyek divê tevahiya jiyana kesê rabixe ber çavan. Mirov nikare bo mînak tenê behsa zaroktî yan çend salên perwerdeya yekê bike.
Biyografî divê bi xwe neyê nivîsandin. Heger bê nivîsandin dibe xwejînenîgarî. Qîmeta jînenîgariyê ji ya xwejînenîgariyê bilindtir e.
Li Kurdistanê dengbêj bi hostayî jînenîgariyen vedibêjin. Ew viya bi gotin û stranê dikin. Di biyografiyên dengbêjan de sîstematîkek taybet heye. Bo mînak ne dem û katjimêrê, bûyerên girîng birêkûpêk dirêsin. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên Jînenîgariyê
İlter Rezan (jdb. 1960 li Bakûrê Kurdistan) wênesazekî kurd e.
İlter Rezan di sala 1960an de li Bakûrê Kurdistanê ji dayîk bûye. Di navbera salên 1978 û 1980an de li Zanîngeha Pedagogiyê ya Enqerê xwendiye. Piştî kû bavî wî hat kuştin, wek penaberekî siyasî li Almanya bicîh buyê. Heta sala 1994an li Bajarê Freiburgê li Zanîngeha Huner û Wênesaziyê xwendiye. Ji sala 1997an çar sala Serokatiya Yekitiya Wênesazên Kurdistanê kiriye. Di navbera salên salên 1998 û 2004an endamtiya Hevgirtina Hunermendên Offenburg‘ê kiriye û ji sala 2000an heta 2007an li Dibistana Hunerî li Offenburgê dersên şêwekariyê daye.
Rêzan ji sala 1991an virve li welatên wek Almanya, Belgiya, Lûksembûrg, Swîsrê, Awûstûrya, Fransa û Polonyayê gelek pêşangeh û projeyên şexsî û hevpar vekirine. (Gotarê bixwîne...)- Bekîr Kaya (fermî Bekir Kaya) parêzerekî kurd û şaredarê Wanê ye.
Kaya di sala 1977an de li navçeya Agiriyê Avkevirê jidayîk bû. Dibistana seretayî, dibistana navîn û amadeyî li Îdir û Agiriyê qedand. Di sala 1994an de li Fakulteya Dadê ya Zanîngeha Dîcleyê dest bi zanîngehê kir. Di sala 1999an de ji Zanîngeha Dîcleyê mezûn bû.
Kaya, di sala 2001an de li bajarê Wanê bicih bû û girêdayî baroya Wanê parêzeriya serbest kir.
Kaya, li baroya Wanê alîkarê serokê baroyê û endamtiya lijneya rêveberiya baroyê kir. Kaya zewiciye û zarokekî wî heye. Hilbijartina herêmî ya 2009an de şaredarê Wanê hate bijartin. (Gotarê bixwîne...)
Gomada an jî Gaumāta (bi farsiya kevn: 𐎥𐎢𐎶𐎠𐎫, lat. Gaumāta bi tîpên li nivîskên Bêstûnê) serhildêrekî medî ye ku bixwe ji êla magiyan bû. Di sala 522yên berî zayînê de piştî serhildana (destpêka serhildanê : 11ê adarê) xwe demekê dibe desthilatdarê Împeratoriya Hexamenişî. Di 29ê îlonê de, serhildana wî bi alîkariya generalên (Vîdafarna, Gobriyas, Vîdarna) Daryûs I hatiye şikandin. Piştî ku Daryûs Gomada dîl girtiye, ew daye kuştin û ji bo ku ti kes mîna wî serî hilnede, li Bêstûnê li ser zinarekî wêneyê Gomada yê ku li bin lingên Dara mîna êsîrekî ye hatiye xêzkirin. Gelek magiyên ku parêzvanên dînê Zerdeşt bûn ji aliyê Dara ve hatine kuştin û şikandina serhildana Gomada weke cejnê hatiye îlankirin. Navê vê cejnê Begadayîş (ev nav ji heyva ku Gomada tê de têkçûyî tê) an jî li gorî Heredot Mogudayis (tê wateya kuştina magiyan) bû. Her sal di vê rojê de magî nikarîbûn derkevin derve ji ber ku heke derketibana wê hatibana kuştin. (Gotarê bixwîne...)- Mihemed Ferîq Hesen nivîskarekî kurd e.
Mihemed Ferîq Hesen di sala 1941ê de li gundê Qazanqayê girêdayî bi Qeredaxê ye hatiye dinyayê. Xwendina destpêkê li Qeredax û navendî li Helebçe û xwendina Akademî ya Mamostayan li Silêmaniyê bi dawî aniye. Salên 1979–1982an endamê Desteya Birêvebir ya Yekîtiya Nivîskarên Kurd/tayê Silêmaniyê bû. Sala 1989 çîroka Nêrgiz bûka Kurdistan ko ji derhênana Ce'fer Elî ye û yekemîn fîlmê sînemayî yê kurdî (35 mlm) e, nivîsîye? Sala 1991ê (piştî serhildanê) serokê tayê Silêmaniyê yê Yekêtiya Nivîskarên Kurd bû. Ji sala 1998an û vir de li Danîmarkayê dijî. (Gotarê bixwîne...) - Mehmet Kemal Ağar (jdb. 30ê çiriya pêşîn a 1951ê li Enqere, Tirkiye) yek ji pisporê şer û siyasetmedarên rastgîr ên Tirkiyê ye. Damezrênêrê DP yê ye.
Bi eslê xwe ji Mezrayê ye. Gorî gotinan bapîrê wî zarokek dîlgirtî ji Komkujiya Ermeniyan e. Di ciwaniya xwe de dikeve nava refên nîjadperestên Tirk û têkiliya wî bi hêzên sîxuriyê yê dûgela Tirk ve çêdibe. Bavê wî polîs bû û wî jî perwerdeya polîsiyê dît. Bi alîkariya gerînendeya giştî ya ewlekariya Tirkiyê sala 1972 de zankoya Zanistiyên Polîtîk a Enqereyê bidawî dike.
Di cûntaya leşkerî ya 1980î de wekî birêvebirek beşa antîteror a polîsê Stembolê kar dike û tevlî gelek êşkenceyan dibe. Wekî endameke hêzên tarî yên dewleta Tirk navê wî tevlî gelek operasyonên taybet ên dewletê dibe. (Gotarê bixwîne...) - Oryana Fallaci (29'ê pûşpera 1929 - 15'ê rezbera 2006) rojnamevan û nivîskareka Îtaliyayî bû û bi taybetî digel siyasetvanan hevpeyvîn dikir. Di Şerê Cîhanî yê Duyem de, Fallaci partîzan bû. Çalakî yên rojnamevanî yên wê gelek dirêj û serkevtî bûne.
Wê digel zor rêber û kesêtî yên navdarên navnetewî hevpeyvîn kiriye:- Şêx Mucîburrehman, rêber û damezrênerê welatê Bengladeş;
- Dalai Lama, kesayetiya herî bilind û pîroz a Bûdîstên Tîbetê;
- Henry Kissinger, yek ji siyasetmedarên navdar ên DYAyê;
- Şahê Îranê, şahê dawî ya Îranê;
- Ayetullah Xumênî, pêşengê Şoreşa Îslamî ya Îranê;
- Deng Xiaoping, siyasetvan û şoreşgêrekî herî navdarê Çînî;
- Willy Brandt, siyasetmedarekî sosyaldemokrat ê Almanî
- Muemer Qedafî, serokê welatê Lîbiyayê;
- Yaser Erefat, yek ji serokên gelê Filistînê;
- Indira Gandhi, yekemîn jina serok wezîr li Hindistanê;
- Lech Wałęsa, siyasetmedar û çalakgerekî polonî yê.
- û gelek din ...
Piştî xanînişînbûnê, Falaçî destkir bi nivîsandina hinek gotar û pirtûkên rexnegirane sebaretî Îslam û Ereban. (Gotarê bixwîne...) 
Arvo Pärt (Dublîn, 2008)
Arvo Pärt (z. 11 îlon 1935, li Paide, Estonya) awazdaner û darêjerekî estonî ye, îroroj yek ji giringtirîn navan e di warê muzîka nûjen de.
Bi 14 saliya xwe Pärt berhemê xwe yê yekê danî. 1954 dest bi xwendina muzîkê kir û li êzgeyê weke endezyarê deng jî xebitî. Ji 1958-63 Pärt li cem Veljo Tormis û Heino Eller komposîsyon li bajarê Tallinnê xwend. Di berhemê xwe yên pêşîn de bandora Bartók, Prokofyêv, Şostakovîç lê dibe, herweha carcaran berhemine li gor dodêkafoniya Schönberg û muzîka suryalî dinîvisîne.
Muzîka Arvo Pärt li xweşiya komunîst û fikrê wan, çawa ji muzîkvanên nûjen ên sedsala 20an dixwestin ku divabe muzîk bi forma xwe weha û weha be, nedihat. Muzîka Arvo Pärt çawa dinîvisand muzîkeke xwedî hinaveke rûhanî bû. Berhema wî ya bi navê Nekrolog pêşîntirîn berhemeke ku li Estonyayê tevî bi teknîka dodêkafoniyê hatiye nivîsandin, di sala 1960î de bi renegeke fermî ji hêla hikûmetê ve hat binpêkirin. Di 1962an de li peymangeheke bi navê Collage Technik ku girêdayî konservatwara Moskowê ye, xwend û li wir (baş di berhema wî ya bi navê Credo de jî dixuye) çawa bi muzîka darêjerine din ve mijûl dibe û berhemê hinekine ji wan (berî herkesî Johann Sebastian Bach) bandoreke baş lê dike û dihêle ku bi nivîsandina wî ji vî rengî re kûrtir biçe. Collage Technik nerîna xwe di vê yekê de dide û bi hevokeke mîna tu bêjî {hêvî tuneye . . .} an jî {rê girtiye} vê diyardeya ku dibînin, dinirxîne, Arvo Pärt jî dikeve hesteke tu bibêjî "ti sûd ji nivîsandina muzîkê nayê, heger yek ji wê pirtir biaxive". (Gotarê bixwîne...)- Ebdurehmanê Qeredaxî fiqihnas, mentiqvan û zimannasê kurd e.
Ebdurehman Qeredaxî di sala 1833'an de Qeredaxa nêzikî Silêmaniyê ji dayik bû. Perwerdehiya xwe li Başûrê Kurdistanê li cem alimê navdar Muhemmed Qeredaxî stand. Di sala 1858'an de çû Bexdayê li cem miftiyê Bexdayê Zehawî jî perwerde û destûrname stand û di sala 1859'an de dîsa hat Qeredaxê û ders da talebeyan gellek talebe li ber destê wî gihîştin. Bi xwestina waliyê Bexdayê di sala 1886'an de dîsa çû Bexdayê 1917'an de wefat kir. Gellekî pirtûk li pê xwe hîşt. (Gotarê bixwîne...)
Nitya Menen, (jdb. 8ê nîsana 1990an; Bangalor, Karnataka, Hindistan) lîstikvan û stranbêja Hindî ye ku di serî de di fîlmên Malayalamî, Telugî, Tamîlî û Kannadî de rol wergirtiye. Wê ji bo fîlmên Telugî Gunde Jaari Gallanthayyinde, Malli Malli Idi Rani Roju û filmê Tamîlî Mersal sê Xelatên Fîlmfara Başûr wergirtiye. (Gotarê bixwîne...)
Hadassa Yeshurun (jdb. li Binyamina , Îsraêl) stranbêjeke îsraêlî ye ku bi eslê xwe kurda cihû ye . Ew bi zimanên îbranî, kurdî (kurmancî û soranî) û suryanî û carînan bi farisî , erebî û tirkî jî distre . (Gotarê bixwîne...)- Diyar Bohtî nivîskarekî kurd e.
Diyar Bohtî, li herêma Bohta, li gundekî çiyayî (Girdara ser navçeya Dihê) di sala 1958 an de hatiye dinyayê. Piştî ku dibistana destpêkê diqedîne dest bi xwendina medreseyê dike. Berî çûna medreseyê, ew jî weke gundiyan karê rêncberiyê dike. Xwendina wî ya medreseyan, geh li Bohta, geh li Torê, geh li Herêma Xerza û geh li herêma Amedê derbas dibe.
Piştî ku xwendina medreseyê diqedîne dest bi xwendina Dibistana Çandiniyê dike. Piştî dibistana çandiniyê di saziyeke dewletê de şeş salan fermanberiyê dike. (Gotarê bixwîne...) - Tom Wittgen (bi navê rastî Ingeburg Siebenstädt; jdb. 26ê nîsana 1932an li Wittgensdorf nêzîkê Chemnitz, Almanya) nivîskareke alman a romanên polîsî ye. (Gotarê bixwîne...)
- Zeynel Abidîn Han an Zeynelabidîn Xan (jdb. 1961, li Qilçixa Gimgimê (Mûş, Bakurê Kurdistanê) - m. 26 sibat 2020, li Berlînê, Almanya), nivîskar, helbestvan û weşanvanê kurd bû.
Li gel weşangeriyê di salên 1985-89 an de li Enqerê di zanîngeha Ziman-Dîrok û Cografiyayê de felsefe xwendiye û dû re bi demekê ve mamostetiya felsefê kiriye. Pişt re ji ber sedemên siyasî mecbûr maye û derkeftiye Ewropayê. Li Berlîna Almanyayê di sirgûniyê de dijiya [1] Girêdana arşîvê 2010-12-29 li ser Wayback Machine.
Han li gundê Gimgima Mûşê Qilçixê (bi tirkî navê wê kirine Aydınpınar) ji dayîk bûye. Ji ber ramanên xwe yî kurdewarî gelek caran ji aliyê dûgela Tirk ve hatiye zîndanîkirin. Bi zaraveyên kurdî kurmancî û dimilî (kirmanckî) û zimanê tirkî helbest û nivîsarên xwe dinivîsîne. (Gotarê bixwîne...)
.png)
Wêneyên gotarên jînenîgariyê
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1881 – Hejmara pêşîn a rojnameya Los Angeles Times derket.
- 1897 – Di navbera Osmaniyan û Yewnanistanê de peymana agirbestê hate îmzekirin.
- 1918 – Serokê DYA'yê Woodrow Wilson, ji bo hevdîtinên aştiyê yên ji bo şerê cîhanê yê yekem çû Ewropayê. Ev cara pêşî bû ku serokdewletekî amerîkan serdana fermî li welatên Ewropayê pêk anîbû.
- 1945 – Senatoya DYA'yê bi dengdana 65 li hemberî 7 dengan biryar da ku tevlî Neteweyên Yekbûyî bibe.
- 1954 – Restoranta Burger King'ê ya yekem li Miami, Florida, ya DYAyê hate vekirin.
- 1975 – Sûrînam tevlî Neteweyên Yekbûyî bû.
- 1980 – Koma rock'ê ya bi navê Led Zeppelin ji sedema mirina daholvanê wan John Bonham da zanîn ku koma wan belav bû.
- 1982 – Komara Gel a Çînê makezagona xwe ya îroyîn pejirand.
- 1992 – Ji sedema şerê navxweyî dewleta DYAyê 20.000 leşker şandin Somaliyayê.
Jidayîkbûn
- 1875 – Rainer Maria Rilke, helbestvana alman
Mirin
- 1123 – Omer Xeyam, helbestvan û fîlozofê îranî
- 1679 – Thomas Hobbes, fîlozofê îngilîz
- 1952 – Karen Horney, psîkoanalîsta alman
![[1]](http://www.kurdistan-news.net/images/stories/zeynel22.gif){kind=link}
