Portal:Jînenîgarî
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Jînenîgariyê
Adi Holzer: Serpêhatî (Lebenslauf) (1997). Adi Holzer jiyanê dişibîne bendê canbazan
Jînenîgarî, biyografî (gr. βιογραφία, ji βίος bíos „jiyan“ û grafîk), ji bi rêkûpêk nîgarkirina jiyana (jîna) kesan re tê gotin.
Biyografî dikare bi nivîskî yan gotinî be. Cureyek wê jî xwejînenîgarî (otobiyografî) ye. Otobiyografiyê mirov bi xwe, li ser xwe çêdike. Yan jî qet nebe pirraniyê bi xwe dike.
Zû de ye jînenîgarî tên amadekirin. Di dema Greka antîk de biyografî dihatin nivîsandin.
Di biyografiyê de sîstematî, birêkûpêkî girîng e. Mirov nikare bêî sîstematîkên jînenîgariyekê binivîsîne. Di jînenîgariyê de bûyer û demên girîng tên tomarkirin. Mirov nikare tiştên ne girîng in û bêwate ne binivîsîne. Biyografiyeke baş ji ristinên rastegînî pêk tên. Tomarkirinên farazî û razber, nirxê jînenîgariyekê kêm dikin. Helbet ev prînsîp ne ji bo berhemên wêjeyî ye.
Di jînenîgariyan de bo mînak behsa jidayîkbûn, perwerde, pîşe, marîbûn (zewac), mirin, berhem, tecrûbeyên jiyanê, bûyerên girîng ûêd tên tomarkirin.
Prînsibeke din jî ew e ku biyografiyek divê tevahiya jiyana kesê rabixe ber çavan. Mirov nikare bo mînak tenê behsa zaroktî yan çend salên perwerdeya yekê bike.
Biyografî divê bi xwe neyê nivîsandin. Heger bê nivîsandin dibe xwejînenîgarî. Qîmeta jînenîgariyê ji ya xwejînenîgariyê bilindtir e.
Li Kurdistanê dengbêj bi hostayî jînenîgariyen vedibêjin. Ew viya bi gotin û stranê dikin. Di biyografiyên dengbêjan de sîstematîkek taybet heye. Bo mînak ne dem û katjimêrê, bûyerên girîng birêkûpêk dirêsin. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên Jînenîgariyê
Alexander Graham Bell, (3ê adara 1847an – 2ê tebaxa 1922an ) dahênerê telefonê ye.
Pêşiyê Bell xwest ku kesên nikaribin biaxifin an ku bêdengbûna kerran çareserî bike lê biser neket, ji wî şûnde telefonê îcad kir. (Gotarê bixwîne...)- Împeratorên pîroz ên Romayê an jî împeratorên pîroz ên romî û alman (bi latînî: Romanorum Imperator), ji împeratorên romî û alman ên ji aliyê olî ve bi payeya pîroziyê hatine binavkirin re tê gotin. Li ser navan mîsogerî nîne lewra demekê dirêj hin keyên alman ku ji aliyê dêrê ve wekî pîroz hatibîn binavkirin, payeyên wan nehatine pejirandin. (Gotarê bixwîne...)
- Sadiq, Helbestvanekî kurd e û navê wî di dawiya wê helbesta ku di nav wê keşkula destnivîs de hatiye nivîsîn hebû. Ji ber ku navê Sadiq di dawiya vê helbestê de tê, ew ne ya Elî Herîrî lê ya Sadiq e. Dîroka jiyana vî helbestvanî jî wek ya Mîna û Macin ne diyar e. Heta niha tu dîroknasî nave wan neaniye. Eger hinek berhemên wan ên din jî bi dest kevin ne dûr e ku di duwarojê de dîroka jiyana wan ronî bibe. (Gotarê bixwîne...)
- Alessandra Martines ( jdb. 19ê îlona 1963 li Roma , Îtalya ) danser û lîstikvaneke îtalyan-fransî ye. (Gotarê bixwîne...)
Elif Şafak li sala 1971ê li Strasbourg hatiye dinyayê. Nivîskareke bi koka xwe ji Tirkiyeyê e ko bi înglîzî, tirkî û frensî dinivîsit.
Debavên wê dîplomatên dewleta tirkan li Fransayê bûn. Piştî debavên wê ji veh cida bûn, ew bi dayîka xwe ra li Fransayê ma. Dema sinêleyî (nûcuwanî) a xwe li welatên mîna Spanyayê û Ordonê derbazkirin. Piştra vegeriya Tirkiyê û xwendina xwe di warê pêvendiyên navneteweyî li Zanîngeha Teknîkî ya Rojhilata Navîn li Enqereyê dawî kir. Xwediya bawernameya Mastera Zanistan di ware Lêkolînên Jinan û Guhnêlê e. Navnîşanê têza mastera wê Jiberhevhilweşandina Jinîniyê li goreyî Têgehiştinên Dewranî yên Derwêşî a Nekevneşopî di Îslamê da bû. Wê Diktora a xwe li pişka Zanistên Sîyasî her li heman zanîngehê wergirt.
Li sala xwendinê ya 2003-2004ê, Şefek zanistvaneka serdanker li Zanîngeha Mişîganê li Emrîkayê bû. Ev zanistvana civaknasî niha li Pişka Xwîndinên Rojhilata Nêzîka Zanîngeha Arîzonayê Seydaya Arîkar (Assistant Professor) e. (Gotarê bixwîne...)
Charles Bukowski (16 Tebax 1920 – 9 Adar 1994), helbestvanekî emerîkî ku navê wî yê esil Heinrich Karl Bukowski ye. Di berhemên xwe de carinan navê Henry Chinaski jî bikaranî ye. Jiyana xwe bi granî li Los Angelesê ya ku bajarekî Kalîforniya ya DYA'yê ye derbas kiriye.
Ew, di berhemên xwe de bi granî bi cî dayîna merevên dervî civakê, depresyon û araqxwurîyê navdar e. Ew bixwe jî jiyanek wuha jiya ye.
Hindî, ji çêlek, ga û golikan ra, rêz û hurmet dêdidin, ez jî bawerîya wan ra, lê eger gayên wan min bide ber siroyên xwe, hingî nek ez rêzê jê nagirim belke ezê siroyên wan jî biškînim. (Gotarê bixwîne...)- Şukrî Gulmuş (navê fermî yê bi tirkî: Şükrü Gülmüş) yek ji nivîskar, û rojnamevanên Kurd e. Endamekî berê yê PKKê bû.
Di dema cûntaya artêşa Tirk a sala 1980'î de tê girtin û zêdetirî 11 salan li zîndanan dimîne. Li Zîndana Amedê rastî gelek êşkenceyan tê. Bi serbestberdanê re dîsa tevlî nava refên PKKê dibe û diçe baregehên PKKê yên Rojhilata Navîn.
Ji ber nakokî û sedemên ferdî ji PKKê vediqete. Bi qasî demekê gerînendetiya giştî ya rojnameyên Kurd, Özgür Gündem û Özgür Ülkeyê dike. Dîsa bo demeke kurt brêvebiriya weşanxaneya Zagrosê kiriye. (Gotarê bixwîne...) - Beser Şahîn (z. 25ê adarê 1969) hunermendeke kurd e. Bi taybetî bi strana xwe "Rojbaş" bi nav û deng bû.
Beser Şahîn di sala 1969an de li gundê Şaxko (Körü Köprü) di nava malbateke nîv hal xweş de hat dinê. Şaxko gundekî xwes ji herêma Zara (girêdayî Koçgirî)ye ku li gor pergala komara Tirkiyê girêdayî wilayeta Sêwasê ye. Koçgirî di dîoka siyasiya Kurdistanê de xwedî cih û rûmeteke bilind e. Di nava deh zarokên malê (pênc xwesik û pên biran) de Beser keça herî biçûka malê ye. Di nava Kurdên Elewî û herêmên jiyana wan de huner li gor zagonên olî û civakî cihekî bilind digire ber xwe. Jin û mêr di helkevt(minasibet)ên olî, civakî û siyasî de bi hevre dixebitin û di ti waran de cudatî di navbera wan de nayê dîtin.
Ji bona wê jî li herêma Koçgirî, Dêrsim, Bîngol û herêmên din navê gelek jinên soresger jî di dîroka siyasiya Kurdistanê de tê dîtin. Beser heya temenê 12 saliyê û bi dawîanîna xwîndina xwe ya destpêkê di gundê Sahiko de bû. Pistre ji bo dewama xwîdina xwe ya navendî hat Istembolê. Ramanên Kurdperwerî yên Husênê bavê Besê, bandorek mezin li ser bîr û ramanên wê jî danî. Ji ber ku Husên Sahîn di warê naskirina pirsgirêka kurdî û zordariyên sîstema Kemalîsmê mirovekî gehstî bû û li ser dîroka siyasiya Kurdistanê jî gelek pirtûk xwendibûn. Hevalên wî yên herî bas pirtûkên wî bûn. Bîr û ramanên Kurdayetiyê mîna mîrasekê bandora xwe li ser mejiyê zarokên malê jî dihist.
Beser Sahîn bi gelek hevalên xwe re di bin mercên giran de ji sala 1989an heya sala 1991an dest bi xebatek berfireh kirin ku “ Navenda Çanda Mezopotamiya ” li bajarê Istembolê damezrînin. Bi damezrandina NÇM wan karîn di demeke kin de di nava dilê Tirkiyê de bi sedan ciwan hunermend, helbestvan û nivîskar li dora hev bicivînin û germiyek mezin di nava Kurdên koçber di nava meterepolên Tirkiyê de biafirînin. Berî wê Beser di nava du komên Koma Serhildan û Koma Çiya de bû ku têde him xebatên muzîkê û him jî xebatên folklorê pêskês dikirin. (Gotarê bixwîne...) - Deniz Çakır (31ê kanûna pêşîn ,1982) aktrîseke tirk e.
Rolê wê ya ewil di rêzefîlmê tirkî Kadın Isterse de bi navê Alev bû. Esil li rêzêfilma Yaprak Dökümü bi navê Ferhunde bêhtir hatiye naskirin. (Gotarê bixwîne...) - Joseph Rudyard Kipling [ˈdʒoʊzɪf ˈɹʌdjəd ˈkɪplɪŋ] (jdb. 30ê kanûna pêşîn a 1865an li Bombay; m. 18ê kanûna paşîn a 1936an li London) helbestvan û nivîskarê Brîtanî yê di sala 1907î de Xelata Nobelê ya wêjeyê wergirtiye ye. (Gotarê bixwîne...)
Emilio Gino Segrè (jdb. 1ê sibatê 1905 li Tivoli, Îtalî; m. 22ê nîsanê 1989 li Lafayette, California) fizîknasekî Îtalî-DYAyî bû. Sala 1959î bi tevî Owen Chamberlain Xelata Nobel a fîzîkê wergirtiye.
Wî ji bo cara yekemîn elementa technetium bi mîsogerî rave kiriye. Di dema şerê cîhanê yê duyemîn de li Los Alamosê di projekta çêkirina atombombeyê de cihgirtiye. Ew kaşîfê antîprotonan e. (Gotarê bixwîne...)- Bahattin Karakütük (1966-10ê kanûna paşîn a 2005) rojnamevanekî tirk e ku di çapemeniya kurd de xebat kir.
Bi Rojnameya “Özgür Gündemê" gava xwe avêt nav medyaya kurd, û ji sala 1992’yan ve, wekî pisporê dîplomasiyê xebatên xwe bê navber domandin. Bi sedan hevalên wî yên rojnamevan ew bi navê “Baha” nas dikir. Baha bi eslê xwe ji Mêrsînê bû. Tevî ku li wir zêde nejiya jî, lê ji hevalên xwe re bahs dikir ku wî çiqas bêriya tama xwarina bi navê ‘Tantûnî’ kiriye. Baha herî zêde ji taxê Enqereyê “Kuçukesat” bahs dikir, ku ew di sala 1966’an de li wir hatibû dinê û ew der bûbû mekana zaroktî û ciwantiya wî.
Bi gotina wî, ew ji aliyê malbata xwe ya “burjuvaya biçûk”, weke “zarokên guldankan” tevî 2 xwişkên xwe tê mezinkirin. Baha di 11 saliya xwe de bavê xwe winda dike. Bîranîna xwe ya herî meşhûr a derbarê bavê xwe de wiha dianî ziman : gelek sal piştî mirina wî, min rojek nameyên evînî yên bavê xwe yên bi daktîloyê nivîsandî, dîtin. Baha, di sala 1984’an de, ku wê demê hê diçe lîseyê, li ser wefata diya xwe, tevî xwişkên xwe jiyana xwe li ba xaltîka xwe didomîne, û li wê derê salek xwe ji bo zanîngehê amade dike. Piştî saleke din, Baha di şertên Tirkiyeyê de serkeftineke mezin pêk tîne, û dikeve yek ji zanîngehên bijarte: Yanî Beşa Fîzîkê ya ODTÜ’yê. Di wê demê de, ku derbeya 12’ê Îlonê tesîra xwe hê bi awayekî pir dijwar didomîne, Baha fikrên çepîtiyê nas dike. (Gotarê bixwîne...) - Eyşe Şan (jdb. 1938 Amed − m. 18ê kanûna pêşîn a 1996an Îzmîr), stranbêjeke navdar a kurd e.
Di dîroka serhildana çand û hunera Kurdistanê de, yek ji wan hunermendên ku li diji siyaseta çewt û asimilasyona reş û bi hêza Kemalistan li bakurê Kurdistanê mina şêre jinekê li berxweda Eyşe Şan bû. Eyşe Şanê bi wi dengê xwe yê şilik û nazik, bi wan kilamên xwe yên resen, gotina bav û kalên me anko (şêr şêre çi jin çi mêr e) di çax û serdemekê de da ispatkirin ku komara stemkara Tirkiyê xewna ji holê rakirina gelê Kurd û hemû taybetmendiyen kulturi û çandiyên Kurdan deqideyekê ji serê xwe dernedixistin. (Gotarê bixwîne...)
Wêneyên gotarên jînenîgariyê
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1819 – Simón Bolívar komara Kolombiyayê îlan kir.
- 1917 – DYAyê ji bo Giravên Vîrjînê 25 milyon dolar pere dane dewleta Danîmarkayê.
- 1945 – Şerê cîhanê yê duyem; Hêzên Sovyet, heme heme bajarê xerakirî yê polonan Warşova dagir kirin.
- 1971 – Dînamît avêtine ber mala rektorê zanîngeha ODTÜyê, Erdal İnönü.
- 1994 – Li başûrê Kalîforniyayê erdhejeke bi mezinahiya 6,7 a li gorî pîvana Richter qewimî. Di encamê de 61 kes mirin û ziyaneke nêzîkê 20 milyar dolaran pêk hat.
- 1991 – Di Şerê Kendavê de Iraqê 8 maşok avêtine Îsraîlê.
- 1995 – Li bajarê Osaka-Kobe ya Japonyayê erdhejeke bi mezinahiya 7,2 a li gorî pîvana Richter qewimî. Di encamê de bêhtirî 6 hezar kesan jiyana xwe ji dest da.
- 1995 – Parlementoya Ewropayê Xelata Saxarov a mafên mirovan da parlementera DEPê Leyla Zana ku ew di girtîgehê de bû.
- 1999 – Kurdistan TVyê dest bi weşana xwe kir.
Jidayîkbûn
- 1946 – Jessica Benjamin, psîkoanalîsta amerîkan
Mirin
- 395 – Theodosius I, împeratorê Romayê
- 1834 – Giovanni Aldini, fîzîknasê îtalî
- 2000 – Hüseyin Velioğlu, serokê Hizbullaha Tirkiyeyê
- 2002 – Camilo José Cela, nivîskarê xwediyê Xelata Nobelê
