Swêd

Konungariket Sverige
Konungariket Sverige ; Swêd; Sverige
Ala	Mertal
	Sirûd: Du gamla, du fria ;
	Swêd li ser nexşeyê;
Paytext	Stokholm ; ; 61°Bk, 15°Rh
Zimanên fermî	zimanê swêdî; zimanên sámî; zimanê fînî; zimanê meänkielî; zimanê romanî; zimanê yîdîş ;
Zimanên tên bikaranîn	zimanê swêdî; sámiya umeyî; zimanê fînî; zimanê hêmayan ê swêdî; sámiya luleyî ;
Rêveberî	padîşahiya destûrî, demokrasiya nûnerî
Avakirin
Gelhe
Demjimêr	UTC+1 ;
Hatûçûna ajotinê	rast ;
Koda telefonê	+46
	Malper; https://sweden.se

Swêd (bi swêdî: Sverige) yan jî Keyaniya Swêdê (bi swêdî: Konungariket Sverige) welatek li bakurê Ewropayê ye. Tixûbên wê digîjên Norwêc, Fînlenda û Danîmarkayê. Li Swêdê gelek kurd dijîn^[Çend?]. Serbajarê Swêdê Stokholm e.

Etîmolojî

Navê Sverige ("Swêd") cara yekem di helbesta epîk a anglo-saksonî Beowulf de, di destnivîsek ji salên 1000an de, bi forma navê Swēorice, hatiye belgekirin. Ji dawiya sedsala 13an de, ew bi awayê Swerike li ser Kendava Bothnyayê hatiye tomarkirin. Li herêma Svealand "Padîşahiya Swêdiyan" tê gotin. Di dawiya sedsala 15an de nav guherî bû Swerighe, di sedsala 17an de bû Swerghe û Swirghe, Gustav II Adolf forma Swirge, îro forma derengiya serdema navîn Sverige tê bikaranîn.

Erdnîgarî

Swêd li bakurê Ewropa, li beşa rojhilatê Nivgirava Skandînavyayê ye û di warê rûberê de, welat pêncemîn welatê herî mezin e li Ewropayê. Welat li rojava bi Norwêc re (piraniya sînor bi Çiyayên Skandînavyayê re derbas dibe), Fînlenda li bakur-rojhilat çemên Muonioälven û Torneälven, û Danîmarka li başûrê rojava bi rêya girêdana Øresund. Ji bilî parzemînê, giravên wê yên mezin Gotland û Öland hene. Li beşê welêt li bakurê Çerxa Arktîkê, di havînê de tav naçe ava û di zivistanê de şev tevahiya rojê didomîne.

Welat bi Estonya, Letonya, Litvanya, Polonya, Almanya û Rûsya (Kaliningrad) re jî sînorên deryayî hene. Deverên deryayê yên derdor li rojhilat û başûr Bottenviken, Bottenhavet û Deryaya Baltîk ne, herwiha Skagerrak, Kattegat û Øresund-Öresund ] li başûrê rojavayê. Swêd beşek ji herêma erdnîgarî Norden ("welatên Bakur") e.

Avhewa

Tevî cîhê wê yê bakur, Swêd xwediyê avhewaya nerm seretayî ye. Ev bi giranî ji ber Birha Gulf e. Li bakurê Swêdê, ku bi çiyayan ve girêdayî ye, li welêt avhewaya subarktîk heye, bi zivistanên dirêjtir, sar û bi berf.

Barîna salane bi gelemperî li dora 1000 mm e, bi rêjeyên nisbeten mezintir li ser beşên rojavayî yên Highlands û li ber perava rojava.^[1] Germahiya navînî ya rojane di meha kanûna paşîn de ji derdora 0℃ li başûr, çend derece di binê sifirê de li beşa navendî ya welêt heya & kêm; 16 diguhere. ; ℃ li bakurê Swêdê.^[2] Di tîrmehê de, li Götaland û Svealandê derdora 16–17℃ hene û yekser ji 10℃ li beşa herî bakur a Swêdê.^[3] Germahiya herî nizm li Swêdê bi -52,6℃, li Vuoggatjålme, Lappland, di 2ê sibata 1963an de hat pîvandin, lê ya herî bilind bû.

Gelê Swêdê

Komên etnîkî

Ji bilî swêdiyan (nêzîkî 75%), fînlendî (2%) û samî li bakurê welêt dijîn. Di van dehsalên dawî de, gelek ji Îtalya, Danîmarka, Norwêc, Almanya, Yûgoslavyaya berê, Îran, Libnan, Sûriye, Şîle, Iraq û gelên din ên ji Rojhilata Navîn û Afrîkayê koçî Swêdê kirine.

Li bakurê Swêdê hejmareke hindik samî dijîn. Samî li ser çiyayên sînorê rojava Çiyayên Skandînavya ji çemê Könkämaälven heta Idre li serê Dalarna di civakên piçûk de dijîn. Samî li bakurê dûr, li wargehên wekî Karesuando û Jukkasjärvi, samiya bakur diaxivin. Samî li herêma Jokkmokkê samiya Luleyî xeber didin. Li başûr jî, samiya Piteyî û samiya Umeyî ji hêla komên pir piçûk ve têne axaftin. Koma herî başûr samiya başûr diaxive.

Li Tornedalen, ku li ser sînorê bi Fînlendayê re li bakur-rojhilat û li bakur-rojavayê wêdetir ber bi Gällivare ve, herêma zimanê fînî ye û xwedî dîrokek e ku ji swêdî wêdetir diçe. Fîniya Tornedalî jê re meänkieli dibêjin. Piraniya axaftvanên fînlendî koçber an neviyên koçberên ku di salên piştî Şerê Cîhanî yê Duyem de ji Fînlendayê hatine û piraniya wan li bajarên pîşesazî yên li başûr û navenda Swêdê dijîn.

Berê, komeke din a fînîaxêv jî hebû, ya bi navê fîniyên Finnskogen, devera sînorî di navbera Värmland û Hedmarkê de li aliyê Norwêcê. Ev kom ji sala 1620an ji Savolax (bi fînî: Savo) li Fînlendayê koç kirine û heta piştî sala 1900î bi zimanê fînî mane.

Nêzîkî 2,2 mîlyon şênî li Stockholma Mezin, li dora milyonek li Göteborga Mezin û 700 000 li Malmöya Mezin hene.

Navenda demografîk a Swêdê wekî cihekî bi navê Hjortkvarn tê pênasekirin.

Dîn

Swêd di nav welatên Ewropaya Bakur de bû ku yekem car Reformasyon pêk anî û bi sedsalan dînê luterî yê evangelîst, an jî Dêra Swêdê tenê dînê destûr bû. Sedsala 19an Kêmarên dînî mezin bûn, berî her tiştî ji aliyê kesekî ku Dêra Swêdê terikand û dêrên cuda yên azad ava kirin. Bi ser de jî, Swêd koçberiyeke cihûyan wergirt.

Di salên piştî Şerê Cîhanî yê Duyem de, Swêd koçberiyek mezin û cihêreng wergirt, ku di heman demê de dîmena dînî jî guherand. Dînên wekî yê katolîk, yê ortodoks, îslam, bûdîzm û hindûîzm bûne hindikahiyên girîng, lê ya herî mezin hîn jî dêra luterî ya evangelîst e.

Kêmneteweya samî bi tevgera vejîna Laestadî ya ku di sala 1840an de li Karesuando derket holê tê diyarkirin.

Dîrok

Gustav Vasa di 6ê hezîrana 1523an de wek şahê swêdî hat hilbijartin, rojek ku niha roja neteweyî ya Swêdê ye, wêneyê Jakob Binck ji sala 1542-an de

Dîroka destpêkê

Yekem şopên mirovên li herêmê ku niha wekî Swêd tê zanîn ji Allerødtiden, li ser 12.000 fvt. Bi Paleolithic nêçîrvanên Brommekulturen yên ku nêçîra keran li sînorê qeşayê ya îroyîn Skåne. Ev serdem ji hêla komên piçûk ên nêçîrvan û komker ve hat nîşankirin ku çirîn ji bo çek û amûran bikar anîn. Çandinî û xwedîkirina sewalan ligel cihên goristana bîrdarî, axînên firtonê yên berferehî û potên axê yên xemilandî ji Ewropaya Navîn bi çanda kasa funnel li dora sala 4000 BZ hatine. Sêyemîn başûrê Swêdiya îroyîn beşek ji qada çandî ya Serdema Bronz a Bakur bû, lê ji navenda çandê ya Danîmarkî re derdor bû. Dem li dora 1700 b.z. dest pê kir. Bi îtxalata destpêkê ya bronz ji Ewropaya Navîn. Di vê serdemê de, li welatên bakur dernexistina sifir tunebû û Tin li herêmê nayê dîtin, ji ber vê yekê diviyabû hemû metal bihatana îthalkirin.

Serdema Bronz a Bakur bêyî pêkhateyên bajarî bû, gel li zeviyên bi yek qatî langhus ji dar dijiyan.

Ji ber nebûna Dagirkirina Romayê, serdema hesinî li Swêdê li dijî mîmariya kevir û keşîşxaneyan di sedsala 12an de tê hesibandin. Piraniya serdemê protohistorîk e, ango çavkaniyên nivîskî hene, lê piraniya wan bi baweriyeke kêm. Materyalên nivîskî yan ji serdemê pir dereng tê nivîsandin, li herêmên dûr tên nivîsandin, yan jî eger bi awayekî herêmî hatibin nivîsandin, pir bi kurtî.

Di vê heyamê de avhewa sartir bû û vê yekê cotkar neçar kir ku di zivistanê de heywanan di hundurê xwe de bihêlin, ku ev bû sedema peydabûna stokên zibilê ku piştre ji bo başkirina axê bi rêkûpêk were bikar anîn.

Hewldaneke Romayê ku sînorê Împeratoriya Romayê ji Reyn ber bi Elbe veguhezîne di sedsala 9an de ji hêla eşîrên Alman ve di bin serokatiya Roma-perwerdekirî de hate rawestandin, Romayiyan Şerê Daristana Teutoburgê têk bir. . Di vê demê de, di çanda maddî ya Skandînavyayê de, ji ber zêdebûna têkiliya bi Romayiyan re, guhertinek berbiçav hebû.

Delîlên arkeolojîk hene ku herêma ku Swêdiya îroyîn pêk tîne, niştecihên xwe yên pêşîn di serdema kevirî de hebûn, ji ber ku qeşaya ji serdema qeşayê ya dawî vekişiya. Niştecîhên pêşîn nêçîr û berhevkar bûn, yên ku bi taybetî ji dewlemendiyên Deryaya Baltîkê dijiyan.

Gelek vedîtinên arkeolojîk ên ji civakên mezin ên bazirganiyê piştgirî didin teoriya ku başûrê Swêdê di serdema bronzî de pir niştecîh bû.

Bi rêya wê sedsala 9an û sedsala 10an li Swêdê bi bazirganî, talankirin û kolonîzasyonên li rojhilat, bi taybetî li welatên Baltîk, Rûsya û Deryaya Reş li Swêdê serdest bû. Di sedsala 13an de, qanûnên perestgehê û qanûnên neteweyî, di nav yên din de, ji hêla Magnus Eriksson ve hatin danîn. Di sedsala 14an de, hêza key hate bihêz kirin û deverên peravê yên Norrland hatin kolonîzekirin û swêdî kirin.

Di 1397 de, sê welat Norwêc, Denmark û Swêd di bin yek padîşah de bûn yek. Yekîtiya Kalmar ne sendîkaya siyasî, lê sendîka karmendan bû û bi rêya wê 15. sedsal t Swêd hewl da ku li dijî hukûmetek navendî ya Danîmarkî ya di bin qiralê Danîmarkî de li ber xwe bide. Swêd di 1523 de ji Yekîtiya Kalmar veqetiya, dema ku Gustav Eriksson Vasa, ku paşê wekî Gustav I yê Swêdê tê zanîn, taca Swêdî ji nû ve ava kir. Li vir beşeke li ser dawiya serdema navîn winda ye

Di 17. sedsal Swêd bû yek ji hêzên mezin li Ewropa, piştî ku welat bi serkeftî beşdarî Şerê 30 Salî' bû. Ev helwest di 18. sedsal t dema ku Rûsya di şerê mezin ê Bakur de desthilatdarî girt. Dîroka dawî ya Swêdê aştiyane bû. Şerê herî dawî yê mezin li dijî Rûsyayê di 1809 de bû, bi navê Şerê Fînlenda dema ku Swêd Fînlenda winda kir. Şerê dawîn li dijî Norwêc di havîna 1814 de, li Swêdê bi navê "kampanyaya li dijî Norwêcê" bû. Şer bi Peymana li Moss qediya, li wir Mîrê Swêdê destûra nû ya Norwêcê qebûl kir 17. Gulan û Qiralê Norwêcê razî bûn ku dev ji kar berde da ku yekîtiya karmendan bi Swêdê re mumkun be. Di sala 1905an de dema ku Norwêcî Storting yekîtîya bi Swêdê re betalbûyî îlan kir, şer tehdîd kir ku dê derkeve. Di sala 1905-an de bi rûniştina Karlstad ji şer dûr ket. Swêd di dema Yekem û Şerê Cîhanî yê Duyem û di dema Şerê Sar de bêalî ma.

Yekem Merasîma Xelata Nobelê di sala 1901 de li Stockholm hat lidarxistin. Ji sala 1902 de, xelatên zanistî bi fermî ji hêla padîşahê Swêdê ve têne dayîn, lê xelata aştiyê ji aliyê Parlamena Norwêcê ve tê dayîn.

Çand

Çanda swêdî parçeyek ji Nordîk, Almanî ye û qada çandî ya cîhana rojavayî ye û vegotinên çanda swêdî di huner, muzîk û wêjeyê de di serî de bi van.

August Strindberg di wêjeya swêdî de wekî nivîskarê herî pêşîn tê hesibandin, dema ku Astrid Lindgren bi pirtûkên xwe yên zarokan li cîhanê navdar e. Nivîskarên swêdî gelek xelatên Nobelê yên wêjeyê bi dest xistine, di nav wan de Selma Lagerlöf û Harry Martinson. Ji hunermendên dîtbar ên swêdî, Alexander Roslin, Anders Zorn û Carl Larsson bi taybetî di nav peykersaz Carl Milles û Johan Tobias de têne zanîn. Sergel .

Swêdî çand di 20. sedsala t bi xebata pêşeng a di rojên destpêkê yên fîlmê de ji hêla Mauritz Stiller û Victor Sjöström ve tê destnîşan kirin. Dûv re, Ingmar Bergman û lîstikvanên wekî Greta Garbo, Ingrid Bergman û Anita Ekberg jî li derveyî sînorên welêt karîyera çêkirin.

Stranên Bellman, Evert Taube û Birger Sjöberg li qada navneteweyî têne naskirin. ABBA bi gelemperî bi muzîka ya nû ya populer a swêdî re tê hevber kirin, lê komên nû yên wekî The Cardigans, Roxette û The Hives di van demên dawî de jî nasnameyek navneteweyî bi dest xistin.

Polîtîka

Swêd hema hema hezar sal e padîşah ye û kontrola Riksdag diguhere. Desthilata qanûnî di navbera key û Riksdagê de hatiye parvekirin. Hêza rêveberiyê di navbera key û meclîsek esilzade heta sala 1680an hate dabeşkirin, li dûv keyaniyek otokratîk.

Wekî bertekek ji têkçûna di Şerê Mezin ê Nordîk de, "serdema azadiyê" di 1719an de dest pê kir, li dû wê sê monarşiyên destûrî yên rêxistinî yên cihêreng di 1772, 1789 û 1809 de, ya paşîn a ku çend mafên medenî dihewand. Parlamenterîzm di sala 1917an de ji nû ve hat desteserkirin dema ku qiralê Gustav V yê Swêdê, piştî têkoşînek dirêj, razî bû ku hikûmetê bi biryarên piraniyê li Riksdagê tayîn bike. Piştre, di 1918-1921ê de, dengdana gerdûnî hate destpêkirin. Parlamenterîzm ji hêla cîgirê padîşah Gustav VI Adolf ê Swêdê hate parastin heya ku di sala 1975an de destûrek bi bandor hêza siyasî ya padîşah rakirin. Qiral wekî saziyek fermî, lê bi tevahî sembolîk, bi taybetî bi erkên merasîmê ve hate parastin.

Li gorî makezagonê, li Swêdê desthilatdariya herî bilind Riksdag e ku 349 endamên wê hene. Riksdag dikare destûrê biguherîne. Ji bo ku Riksdag Destûra Bingehîn biguherîne divê biryareke ducarî hebe û di navbera van her du biryaran de hilbijartina parlamenê bê kirin. Qanûn dikare ji hêla hikûmetê an ji hêla komek an nûnerên kesane yên Riksdag ve were pêşkêş kirin. Endamên Riksdagê li gorî pergala hilbijartinê ya rêjeyî ji bo heyama çar salan têne hilbijartin.

Sîstema dadrêsî li dadgehên ku dozên medenî û tawanan cîbicî dikin, û her weha dadgehên taybetî yên ku ji têkiliya qanûnî ya di navbera gel û hikûmetê an rayedarên din ên giştî de berpirsiyar in, dabeş dibe. Sîstema dadî ya Swêdê dabeşî dozên ku ji dadgehên herêmî (dadgehên herêmî), dadgehên temyîzê yên herêmî (dadgehên herêmî) û dadgeha bilind (swêdî Högsta domstolen pêk tê.

Di piraniya sedsala 20an de, Swêd bi giranî pênc partiyên cuda di parlamenê de hebûn, Riksdag, ku bi gelemperî sosyalîzm (Vänsterpartiet), Demokrasiya Civakî (Socialdemokraterna), lîberalîzm (Folkpartiet) , muhafezekarî (Moderaterna) û Berjewendiyên gundan (Centerpartiet). Di dawiya sedsala 20an de, du partiyên parlemanî hatin zêdekirin, Miljöpartiet de gröna (1988) û Demokratên Xiristiyan (Kristdemokraterna) (1991). neteweperwer (Sverigedemokraterna) hatiye Riksdag ji sala 2010an ve. Di sala 1991an de - hilbijartin Demokrasiya Nû ket parlamenê, lê piştî hilbijartinên 1994an ji siyaseta Swêdê winda bû. Lê belê demokrasiya nû hema bi qasî ku derketibû holê winda bû. Dema ku Ian Wachtmeister wek serokê partiyê îstifa kir - ji ber nakokiyên navxweyî - paşketina partiyê di anketan de girantir bû. Lêbelê, ev kêmbûn di sala 1992-an de dest pê kiribû. Di hilbijartinên parlamenî yên 1994an de, demokrasiya nû tenê ji sedî 1,2 ê dengan stend û ji hingê ve di pratîkê de ji holê rabû. Însiyatîva femînîst, Alternativ ji bo Sverige û Samling Medborgerlig.^{[çavkanî hewce ye]}

Di Parlamena Ewropayê de, Swêd ji aliyê partiyên parlamenê ve tê temsîlkirin û ji hilbijartinên Ewropayê di hezîrana 2014an de Însiyatîva Femînîst. Di salên 2004–2009 de, Lîsteya Hezîranê bû sê serdemên pêşîn û dûv re jî du dewreyên, û di salên 2009–2014an de, partiya Korsan bû xwedî du kursî li Parlamena Ewropayê.