Portal:Dîrok
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Dîrokê
Historia by Nikolaos Gyzis
Dîrok an jî tarîx lêkolîna zanistî ya zemanê berê ye ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û netîceyên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin. Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna zemanê berê de çavkaniyên tarîxî yên wekî belgeyên nivîskî, tecribeyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wekî berhemên hunerî bi kar tînin.
Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku zemanê berê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser muhîmiya sedem û netîceyên wan yên cuda nîqaş dikin.
Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav tradisyona rojavayê de wek "bavê tarîxê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna tarîxa mirovahiyê ya modern damezrand. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên dîrokê
-
Nîndub, yezdanekî herêmî yê Sumeriyan e. Nîndub, weke yezdanê Lagaşê tê nasîn. Lagaş jî, bi wî tê naskirin. (Gotarê bixwîne...) -
Hayasum, xwûdayekî sumerî yê ku wilo zêde mazin nayê ser ziman a. Di deme babil û Akadîyan de jî navê wî heya. Lê wilo zêde, karê wî çi ya, zêde nayê zanîn. (Gotarê bixwîne...)
-
Pisti cenga Çaldiranê (1514) di navbera Osmanî û Îraniyan de şer û cengê li ser Kurdistanê nêzîkî 130 salan dewam kir. Heta ku di sala 1639an de Osmanî û Sefewî li hev hatin û li bajarê Qesra Şîrîn civiyan Peymana Qesra Şîrînê (1639) çêkirin. Piştî vê peymanê, herêma Erdelanê ji Îranê re dima, herêma Mukrî û Şehrezûr (Silêmanî) jî ket destê Osmaniyan. Herêmên Kurdistanê yên din, weke mîrnîşîna Cizîrê, Umadiye, Soran û Baban jî, li ser rewşa xwe ya berê man. Lê ceng û şer ji Kurdistanê xilas nebûn. Ji aliyekî serê birakujiyê ji aliyek din de jî, îstîla û dagirkeriya Osmanî û Îraniyan. Heya sala 1831 peymana Qesra Şîrîn bi her rewş û bendên xwe cih girt û Kurdistan bi tevayî ket bin destê wan û di navbera wan de hate bêskirin û bû du parçe.
Bi vê encamê welatê kurdan ji aliyê du dewletan ve hate dorpêçkirin; Kurdistana Osmaniyan û Rojhilatê Kurdistanê (Gotarê bixwîne...) -
Serhildana Taiping
Serhildana Taiping (çînî: 太平天國之亂, pinyin: tàipíng tiānguó; Wate: "Bihuşta Taiping" ), serhildana siyasî û olî ye ku di sedsala 19an de (1850-1864) li Çînê derketîye. Ew li piraniya welat, bû sedema wêraniyeke berfireh û mirina nêzîkê 20 milyon kesan û pêvajoya hilweşîna xanedana Qing (1644-1912) dest pê kir.
(Gotarê bixwîne...) -
Seyahatname (osmanî: سياحت نامه) an jî Seyahatnameya Ewliya Çelebî pirtûka Ewliya Çelebî ye a geriyê ye ku di sedsala 17an de hatiye nivîsandin û berhema wî a girîng e. Ji deh cîldan pêk tê.
Di pirtûkê de behsa Kurdistanê, zimanê kurdî, çanda kurdî jî dike. (Gotarê bixwîne...) -
Xoybûn (li gorî hin çavkaniyan wateya wî Xwebûn e) rêxistineke siyasî ya kurdan bû. Ji aliyê Celadet Elî Bedirxan û çend hevalên wî ve hatibû damezirandin. (Gotarê bixwîne...)
-
Aedilis çîneka kardarayê (memûrî) ku di Komara Romê de cîh digirtibû. Ewna karbidestên temîr û çêkirinê avahî û mizgeftên gelemperiyê bûn. Ewna salê carekê nîvî ji pleban nîvî jî ji patrîsyanan dihatin hilbijartin. Ew cara pêşin di sala 494 b.z. de aedilis li Romê hat saz kirin. (Gotarê bixwîne...)
-
Împeratoriya Rûsî (bi rûsî: Российская Империя, lat. Rossiyskaya Imperiya) an jî Rûsyaya Çarî împeratoriya ku di sala 1721an de ji hêla çar Pyotrê yekem hatiye sazkirin. Ew li ser axên ko îroj Rûsya dewletên Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst yê berê û hin herêmên Fînlenda û Polonyayê û Alaskayê rûniştibû. Wê dewletê li ser axên ku pê re YKSS li ser hatibû sazkirin heta Şoreşa Şibatê ya 1917an bû serwerî ajot. (Gotarê bixwîne...) -
Ilabrat, di mitolojiya sumerîyan de weke xwûdayê azmana tê ziman û serok û rêvebirê welatiyê dike û bi wê re tê tefsirkirin. Rêgezên dewletê jî, dide çêkirin. (Gotarê bixwîne...)
-
Serhildana Elkê an jî Serhildana Beytûşebabê (bi tirkî: Beytüşşebap İsyanı ) di 3ê îlona sala 1924'an de destpê kir. Serhildan, di pêşengiya serbaz Îhsan Nûrî de ji aliyê rêxistina Azadî ya li alaya piyade ya 18emîn ya li navçeya Elkê (Betûşebabê) hate destpêkirin. Serhildanê, di demeke kin de nêviyê alayê da ber xwe û yekemîn serhildana kurdan a piştî sazbûna komarê ye. Ev serhildan, ji taymendiya berxwedanê ku di serhildanên kurdan de bi giranî tên dîtin zêdetir, bi armcan bi destxistina mewziyekê hatiye lidarxistin. Dema ku li Colemêrgê hewildanên sorkirina êşîrên kurd ji bo serhildanê, bi serneketin, serhildan jî tê serkûtkirin. Îhsan Nûrî û hevalên wî derbasî Îraqê dibin. Îhsan Nûrî ku di pêvajoyên dihatûyê de di serhildana Şêx Saîd de cîh girt, di sala 1930'î de ji serhildana Agiriyê re pêşengiyê dike. (Gotarê bixwîne...)
-
Di 12'ê îlona sala 1980'an de Tirkiye bi derbeyeke leşkerî ya di pêşengiya Orgeneral Kenan Evren ve hejiya. Di heman rojê de Parlemen hat girtin, destûra bingehîn ji meriyetê derket û kilît li deriyên partiyên siyasî hat xistin.
Li Tirkiyê Cunta leşkerî hat ser hukum. Ji salên 60î û şun ve, pêşketina di nava tevgera sosyalist û ya karkeran rêveberên Dewleta Tirk xistin nava tengavê. Di encama cûntaya leşkerî de, hovîtiyek mezin çêbû, Nezikî milyonek insan hatin girtin û di işkenceyan de hatin derbas kirin. Ev derbeya leşkerî li gor daxwazên politikaya Amerikayê ya di herêmê de dimeşiya. Kenan Evren û hevalên xwe, li dijî şoreşgerên di zindanan de xwedî kînek ewqas mezin bûn ku, ji bo wan digotin: Ma em wan darda nekin xwedi bikin? Ev Helwest û tevgera rêvebirên dewleta Tirk di heman demê de sedemê rewşa xirab û perişan ya civaka Tirk e. (Gotarê bixwîne...) -
-
Kelb Elîxan Nexşîwan (jdb. 1891 li Naxçivan - m. 1931, li rojhilatê Kurdistanê),[çavkanî hewce ye] serfermandarê duyemîn artêşa Îranê ya li di serhildana Agiriyê de li dijî pêşmergeyên kurd têkoşiyaye bû. Fermandarê yekê jî Mihemed Elîxan bûye. Kelb Elîxan Nexşîwan ji aliyê pêşmergeyên kurd ve hatiye kujtin.
Di nava hêzên kurd ên di bin fermandariya Ferzende Beg, Biroyê Heskî Têlî, Îhsan Nûrî Paşa ûêd de şer dikirin û artêşa Îranê de li rojhilatê Kurdistanê sala 1931'ê bihevçûnên mezin lidardikevin. (Gotarê bixwîne...) -
Kosova (bi albanî: Kosova an Kosovë, serbî: Косово, Kosovo) dewleteke li başûr rojhelata Ewropayê ko xwe wek dewleteke serbixwe daye zanîn. Di 17ê şibatê 2008an de meclîsa Kosovayê serxwebûna xwe ji Serbistanê da zanîn. Ji wê demê ve ji aliyê 101 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî ve weke dewleteke serbixwe hatiye naskirin.
Sînorên wêyê bi Serbistan, Montenegro, Albanya û Makedonyaya Bakur re hene. Ew nifûsekê ser du milyonan re yê ko bi piranî ji albanan pêk tê dihewirîne. Paytexta wê û bajarê wê yî herî mezin Priştîna ye. Piraniya navenda Kosovayê ji aliyê deşt û zeviyên berfireh ên Dukagjini û Kosovayê ve serdest e. Çiyayên Lanet û Šar li başûrrojava û başûrrojhilat bilind dibin. (Gotarê bixwîne...) -
Babîl di dema serweriya Hamurabî de
Hamûrabî (jdb. BZ 1792 - m. BZ 1750) keyê Babîlî yê şeşem bû. Hamûrabî di dema xwe de. Akadî û Sumerî jî, kirine bin serweriya xwe de. Hamûrabî ji Başûrê Kurdistana îroyîn, ji herêmên Kurdistanê ên weke Kerkûkê û heta ku digihijê Mûsilê û ji wanderan jî heta ku digihijê ber Firatê, dike bin desthilatdariya xwe de. Hamûrabî, ji sala berî zayînê 1792an heta 1770î rêveberiyeke xurt li herêmê ava dike.[çavkanî hewce ye] Piştre wî herêma Amîdê ku îro jî navê wê Amed e, dike bin destê xwe de. Hamûrabî, ji Gutiyan jî, fêrî pirr tiştan dibe û piştgiriyê ji wan distîne.[çavkanî hewce ye]
Hamûrabî di dema xwe de desthilatdariya ku ava kir, gihand asta împeratoriyekê. Di dewleteka îro ya hemdem de çi sazî hebûn, (weke saziyên ewlakariyê û rêveberêyê û hwd) ava kirin. Her aqilmendekî berdestê xwe bi wasif kir û di bin wasiftiya xwe de bi cih kir. Hamûrabî, çend ku di dema me de, weke keyekî ku koledarî bizagon jî kir tê nasîn jî, divê ku mirov bibêje ku wî, di bin desthilatdariya xwe de ku gelek xanadan hebûn, wî kir ku konfederasyoneke wan ava bike.[çavkanî hewce ye] Sumerî û Akadî di dema wî de di bin desthilatdariya wî de bi xanedanî jiyan. Di serî de Hamûrabî, li hemû xwedayên Sumerî û Akadî xwedî derket û xwe "weke peyamnêr ku ji aliyê wan ve hatî hilbihartin û hatî şandin," da nasîn û herê kirin.[çavkanî hewce ye] Piştre zagonên xwe dane nivîsandin. Ew zagonên wî îroj bi navê Zagonên Hamûrabî tên zanîn û nasîn. Ew zagonên Hamûrabî bi gotina wî hatine nivîsandin û ji 282 xalan pêk tên û li ser 12 tabletan hatine nivîsandin. Ew bi zimanê akadî ku li Babîlê ji aliyê her kesê xwendavan ve dikarîbûn werin xwendin ve hatine nivîsandin. Hamûrabî, xwe weke peyamnêrê xwedayê Sumer û Akadiyan Marduk dan nîşandan û xwest ku bi wê xwe bide herê kirin.[çavkanî hewce ye] (Gotarê bixwîne...)
.svg)
Wêneyên bijartî
-
Dîmenekê çandinî ya xelkê Misirê. -
-
Wênenîgariyeke Pirtûkxaneya Îskenderiyê -
Îhsan Nûrî Paşa û jina wî Yaşar Xanim
.jpg)
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1795 – Fransa, bajarê Holendayê ya bi navê Utrecht dagir kir.
- 1925 – Li Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst, Lev Trotskî ji peywira komîseriya şer hate dûrxistin.
- 1979 – Mihemed Reza Pehlevî, tevî malbata xwe ji Îranê derket û çû li Misirê bi cih bû.
- 1983 – Balafira Tirkiyeyê ya Afyonkarahisarê li Enqereyê kete xwar. Di encamê de 47 kes mirin.
- 1991 – Şerê Kendavê; DYAyê li dijî Iraqê dest bi şer kir.
- 1992 – Parlementerên DEPê Hatip Dicle û Leyla Zana, ji Partiya Sosyal Demokrat a Gelperwer (SHP) îstifa kirin.
- 1992 – Li El Salvadorê piştî şerê navxweyî yê 12 salan de hikûmet û serhildêran peymaneke aştiyê girêdan. Berî ku ev peyman li Meksîkoyê were îmzekirin, di encama tevahiya şer de 75.000 kesan jiyana xwe ji dest dabû.
- 1995 – Rêveberê partiya kurdên Kurdistana Bakur a fermî HADEP a şaxa Êlihê M. Zeki Aldığ ji aliyê kontrayan ve hate kuştin.
- 1998 – Dadgeha Zagona Bingehîn a Tirkiyeyê partiya oldar a bi navê Refah Partisi girt.
- 2001 – Serokê Komara Demokratîk a Kongoyê Laurent-Désiré Kabila, ji aliyê parêzkarekî wî ve li mala wî ya li Kînşasayê hate kuştin.
Jidayikbûn
- 1901 – Fulgencio Batista, dîktatorê Kûbayê
Mirin
- 2004 – Kalevi Sorsa, serokwezîrê Fînlendayê
Kategorî
Ji bo dîtina binkategoriyan pê li [►] bike