Portal:Dîrok
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Dîrokê
Dîrok lêkolîna zanistî ya demên berê ye ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û encamên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin. Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna demên berê de çavkaniyên dîrokî yên wekî belgeyên nivîskî, serpêhatiyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wek berhemên hunerî bi kar tînin.
Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku raboriyê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser giringiya sedem û encamên wan yên cuda nîqaş dikin.
Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav kevneşopiya rojavayê de wek "bavê dîrokê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna dîroka mirovahiyê ya nûjen damezrand.
Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav kevneşopiya rojavayê de wek "bavê dîrokê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna dîroka mirovahiyê ya nûjen damezrand. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên dîrokê
Lahamu, Zaroya pêşî ya Tîamat û Apsu bû. Bi Birayê xwe Lahmu re bû. Lahmu û Lahamu jî, bûna dayik ji Anşar û Kîşar re. Di kêvalbarên ji wê demê mana de, Lahamu( ye "mê" ya), carna weke Mar tê xûyakirin. Carna jî, weke Jin tê xûyakirin. Ku weke sembola wê jî tê ser ziman, li ser wê kemberaka sor ku girêdayî ya tê dîtin. Lahmu û lahamu, ti carî jec cuda nabin. Ev jî, weke xosletekî wan tê ser ziman. (Gotarê bixwîne...)- Aşnan, xudawenda dexlûdan a Mezopotamyayê ye. Ew û birayê wê Lahar zarokên Enlîl in. Ji bo ku zadê yezdanan çê bikin ji aliyê yezdanan ve hatiye afirandin . Lê di tefsîran de tê ziman ku "ji ber ku wê, ew berpisiyarî bi cih neaniye, êdî yezdanan jî mirov afirandine. (Gotarê bixwîne...)
Nîsaba, xwûyaka jin ya deme sûmerîyan a. Bi navê Nîdaba jî tê zanîn. xwûdana, xwandin, çandin û breketê jî tê zanîn. Li bajarê Lageşê, tefsîra wê ya ku hat dîtin de, ew tacaka bi qiloç bikardihêne. Di wê tefsîra wê de, pova wê ya ku pirr gurr û dirêj, pirr derdikeve li pêş. Nîsaba keça An û Uraş a. Uraş, di çanda sumerî ya xwûdayî de, di tefsîrên ku hatina dîrin de, yên ku Nîngîrsû tefsîr dikin, tefsîrkirina Uraş pirr di tijbihê wan.
Di tefsîrê de, Nanşa û Nînûrta, xwûşkên wê. Nanşa, weke yeke ku di nava mirovan de digerîya û pirtgirêk û nexweşiyên ku derdiketin, di nava wan de digand çareseriyê. Nanşa, weke sembola parastina aşîtîya nava xalkê tê tefsîrkirin. (Gotarê bixwîne...)
Ji aliyê çepê de (jor): Şêx Hamîd, Bînbaşî Qasim Beg (Kasım Ataç), Şêx Ebdullahê Melekan
Ji aliyê çepê de (jêr): Şêx Şerîfê Kelaxsî, Şêx Seîd
Şêx Ebdullahê Melekan, Şêx Evdilayê Melekan, (z. 1886/1887 - m. 29'ê pûşperê 1925 li Amedê) siyasetmedar, olzan, fermandar û pêşawayek kurd e ku di serhildana Şêx Seîd de têkoşiyaye û bi tevî 47 kesan hatiye dardekirin. Di serhildanê de fermandarê xeta Mûş û Gimgimê ye. (Gotarê bixwîne...)- Terîqeta Sefewiye, ji aliyê Şêx Sefiyedînê Erdebîlî li ser bingeha terîqeta Zahidiye hatiye avakirin. Ev terîqet li Îranê di navbera sedsalên çardeh û pazdehan de xwedî hêzeke bilind bû. Ji bo geşbûna dewleta Sefewî vê terîqetê roleke girîng leyist. Erdebîlî li Erdebîlê mezin bû ye. Piştî çûye Şîraz û Gîlanê. Li Gîlanê bûye mirîdê Zahid Gîlanî. Piştî mirina Gîlanî, Erdebîlî bû rêberê terîqeta Zahidiye û piştî vê bûyerê terîqet bi navê Sefewiye hat binavkirin. Piştî mirina Şêx Erdebîlî (1334), kurê wî Sedredîn Mûsa bûye rêberê terîqetê. Di vê demê de hêza terîqetê bilindtir bûye. Tê gotin ku her sal padîşahên Osmanî ji Şêx Mûsa re xelat dişandin.
Piştî mirina Şêx Mûsa (1392) Eledîn Elî dibe rêber û tê gotin ku di dema wî de bi alîkariya Tîmûrleng Êzîdiyên Şamê hatine qetilkirin û gelek bendeyên Tîmûrleng ji Anatolyayê anîn mîna mirîdan teslîmî Sefewiyan kiriye. Piştre Şêx Cûneyd bû ye rêber. Di dema wî de gelek misilman bûne şîa. Wan mirovan komên sor dikirine serê xwe. Lewma ji wan re kumsor dihat gotin. Di vê demê de terîqet bûye xwediyê hêza leşkerî. Di dema Şêx Heydar de li dijî filehên Gurcistanê cîhad tê îlankirin. Şah Îsmaîl neviyê Şêx Heydar e. Di dema Şah Îsmaîl de vê terîqetê rêberiya dewleta Sefewî kiriye. (Gotarê bixwîne...) - Elî Galîp, di sala 1871’ê de ji dayik bû. Di sala 1919’an de ji aliyê Damat Ferît Paşa ve weke Waliyê Xarpût (Elezîz) hate wezîfedarkirin. Dûre ji aliyê Mustafa Kemal ve weke xayîn hate îlankirin û li lîsteya sedûpênciyan hate zêdekirin û hate sûrgûnkirin. (Gotarê bixwîne...)
- Serhildana Barzaniyan ya yekem li devera Barzan li dijî Osmaniyan destpê kir. Serokatî û rêbertiya vê nerazîbûna kurdan Şêx Ebdulselamê Barzanî. Bi vê serhildanê malbata Barzaniyan di dîroka siyasî ya kurdan de cihê xwe ava kir.
Di sala 1908ê de jî bi dûçûna artêşa tirkan rûsan Şêx Ebdulselamê Berzanî vexwend Tiflîsê û alikariya xwarin û ya pare da Şêx Ebdulselamê Berzanî di dema serhildanê de. (Gotarê bixwîne...)
Rewadî, Dewleta Rewadî, Dewleta Rewadiyan dewleteke kurdan bû ku di navbera salên (955 -1221) de li başûrê Azerbaycanê hikûm kiriye.
Li gorî Vladîmîr Mînorskî, Rewadî bi eslê xwe ji eşîra Azd a Erebên Yemenê bûn (Gotarê bixwîne...)- Wer, ku bi Adad û Amurru ve girêdayî, xwûdayê Akadî ya yê bahozê ya. Bi teybetî li başûrê helebê cihê wê ku ew bi navend a. (Gotarê bixwîne...)
- Nînegal, xwûdayekî Akadî ya. Ji dema Sûmerîyan maya. Li gorî hin tefsîrên ji dema sumerîyan ku hatîya xwandin tê gotin ku navek ji navê Înanna bixwe jî ya. (Gotarê bixwîne...)
Yekîtiya Komarên Sovyêt ên Sosyalîst (kurtenav: YKSS, bi rûsî: Союз Советских Социалистических Республик, lat. Soyuz Sovyetskix Sotsyalistiçeskix Ryespublik, kurtenav bi rûsî: СССР, lat. SSSR) dûgeleke Sosyalîsta federasyonê ji gelek neteweyan pêk dihat û li ewropaya Rojhelat, Qafqasya, Asyaya Navîn û Asyaya Bakur dimabû. Ew piştî şoreşa Bolşewîkan a çiriya pêşîn a 1917 re, di 30ê kanûna pêşîn a 1922an de hatibû saz kirin û di 26ê kanûna pêşîn a 1991ê de belavbûbû. Ew belavbû şunda wek pêmavan Federasyona Komarên Civakparêz ên Rûsyayê hat saz kirin û ew ji pê re jî ew hat çerxa Federasyona Rûsyayê kirin.
Ew mafên netewî yên YKSS derbazî Federasyona Rûsyayê bû û ew nevnetewî wek dewama YKCS tê ditîn. Rûsyaya îro li ber Şoreşa çiriya pêşîn jî hîmiya YKSS bû û YKSS belav bû şûnda jî Rûsya gorî rûbera xwe sedî 78ên(% 78) YKSS di sînorên xwe de dihewîne. (Gotarê bixwîne...)- Ua-Ildak, xwûdayakê jin ya mezopotamîya ya.Di dema sumerîyan de navê wê tê dîtin. Navê wî di dema babili û akadîyan de jî hat kişfkirin. weke xwûdayê Dar û Çolemergan a. (Gotarê bixwîne...)
- Enbîlulu, di mîtolojiya Mezopotamyayê de weke yezdanê, çem û cokan bû. Enbilulu, ji aliyê Enkî ve hatibû afirandin û berpirsiyarkirin. Li gorî mîtolojiyê ew li navbera Dîcle û Firatê bû. Weke din jî, ew yezdanê avdanê jî bû. Di dema Sumeriyan de weke kurê Enlîl û Nînlîl tê ziman. Di dema Babîliyan de jî, weke kurê Enkî tê ziman. Enuma Elîş, ji bo Enbilulu, dibêje ku "Enbilulu, xwediyê hemû nepeniyên avê ye." Tiştekî avê ji wî neveşartî ye. (Gotarê bixwîne...)
- Ennugî, di mitolojiya akadîyan de xizmetkarekî ku taxt bar dike ya. Xizmezkarê taxtbarkirinê ê Enlîl e. Di vê kêvalbarê de, ji navê Enlîl re "Ellîl" jî tê gotin. (Gotarê bixwîne...)
Wêneyên bijartî
Îhsan Nûrî Paşa û jina wî Yaşar Xanim
Wênenîgariyeke Pirtûkxaneya Îskenderiyê
Dîmenekê çandinî ya xelkê Misirê.
.jpg)
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1669 – Li Sîcîlyayê çiyayê-agirîn teqiya, di karesatê de 200.000 kes mirin.
- 1807 – Yekem trêna rêwîhilgir, li Îngilistanê dest bi seferê kir.
- 1821 – Yewnanistanê belavoka serxwebûna xwe belav kir.
- 1895 – Îtalyanan Etiyopya dagir kirin.
- 1896 – Olîmpiyatên modern, li Atînayê destpêkirin.
- 1915 – Yekem qezaya binê deryayê li Amerîkayê qewimî. Keştiya binê avê ya F-4 a amerîkan noqî avê bû.
- 1930 – Li paytexta Ermenistanê rojnameya bi kurdî, Riya Teze, dest bi weşana xwe kir.
- 1957 – Civata Aborî ya Ewropayê li Romayê hate sazkirin.
- 1976 – Serokê serhildana Agiriyê, Îhsan Nûrî Paşa di encama qezayeke trafîkê de jiyana xwe ji dest da.
Jidayîkbûn
- 1914 – Norman Ernest Borlaug, zanistê xwediyê Xelata Nobelê
- 1969 – Beser Şahîn, stranbêja kurd
Mirin
- 1914 – Frédéric Mistral, helbestvan û nivîskarê xwediyê Xelata Nobelê
- 1966 – Vladîmîr Mînorskî, kurdnasê rûs
- 1976 – Îhsan Nûrî Paşa, serokê serhildana Agiriyê
Kategorî
Ji bo dîtina binkategoriyan pê li [►] bike