Portal:Dîrok
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Dîrokê
Dîrok lêkolîna zanistî ya demên berê ye ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û encamên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin. Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna demên berê de çavkaniyên dîrokî yên wekî belgeyên nivîskî, serpêhatiyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wek berhemên hunerî bi kar tînin.
Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku raboriyê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser giringiya sedem û encamên wan yên cuda nîqaş dikin.
Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav kevneşopiya rojavayê de wek "bavê dîrokê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna dîroka mirovahiyê ya nûjen damezrand.
Yekem kesê ku dîroka kurdan bi berfirehî nivîsiye Şerefxanê Bedlîsî ye. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên dîrokê
Augustus an Gaius Octavius Thurinus an jî Gaius Julius Caesar Octavianus (jdb. 23ê îlona 63 b.z. li Romê - mirin, 19ê tebaxa 14 p.z. li Nola nêzî Napoliyê) qeyserê pêşîn ê Împeratoriya Romê bû.
Augustus zarokê xarziyê Julius Caesar bû û piştî kuştina Caesar yê di 44 b.z. de wî ew mucadeleya pê têkoşînekê dirêj re di 31 b.z. de qezenc kir û bû qeyserê Romê. Dayika wî xarzêya Julius Caesar bû. Wî Şerê navxweyî a Romê xelas kir û xanedaniya Julî (Juliyen) dest pê kirin da. Ji bo aşitiya di dema wî de li Romê serwerî ajotî re demê wî wek Pax Augusta (Aşitiya Augusta) tê salixdan. (Gotarê bixwîne...)- Dimdim navê keleheke dîrokî ye û yek ji destanên herî girîng ê kurdan ê şer û berxwedanê ye. Gelek varyasyonên vê destanê hene û ew varyanson ji aliyê dengbêjan ve têne gotin.
Dimdim keleheke li herêma Biradostê li ber Çiyayê Dimdimê li hundirê NARIMAN
Rojhilatê Kurdistanê de ye. Dimdim li terefê Emîr Xanê Yekdest ankû Emîrxan Lepzêrîn rêveberê bajarê Biradostê ve hatîye damezirandin. Ev yek dibe sedema şer nava mîrê Kurdan û Şah Ebbas. Emîr Xan Lepzêrîn di keleha Dimdim de serê xwe beramber bi Şah Ebas ve date birakirin. Di salên 1609 û 1610an de, di dema Şerê Dimdim pişta Emîr Xan Lepzêrîn girtin. Ew xanê Lep Zêrîn fermandarê Biradostan bû. Dema ew dijî Şah Ebbas binketin Şah Ebbas komkujiyeke mezin li ser gelê bajarê anî. Kurd nefî kirin û ew şandin Xorasanê. Heta dawiya sedsala 19'an kurd li bajar hukumkirin. (Gotarê bixwîne...) - Tîamat (Bi akadî: 𒀭𒋾𒊩𒆳 DTI.AMAT an 𒀭𒌓𒌈 DTAM.TUM, Bi yûnanî: Θαλάττη Thaláttē), di baweriya Babîla kevnar de xwedawendeka pêşî ya deryaya xwêyî bûye. Ji bo ku xwedawendên teze çêbike, bi Abzû re dizewice. Ji dema sumerîyan e. Navê dê û bavê wê Lahmu û Lahamu ya. Destpêka bûn û hebûnê bi wê tê destpêkirin. Ew destpêk jî, bi "Abzû" re tê destpêkirin. Abzû, tê wate "ava germ". Li gorî wê, çêbûn û hebûn, bi vî rengî çê dike. Ya tirs yanî "xwê" û ya şêrîn yanî "Şîran" tevlî hevdu dibe. Bi hev re zawacekê dikin. Ew, zewaca pêş ya pîroz e. Ji wê zewacê gelek tişt û zindî diafirin. Ejdarha jî wêl bibin. Ew bûyin hemû bi navê Enûma Elîş tê binavkirin û ser ziman.
Bi rêzî, hinek komkirinên dibin, ev jî bi vî rengî. Pêşî Abzû, Lahmu, Lahamu û Tîamat tê. Piştre "Anşar" yanî azman û Kîşar yanî "ax û ard" tê. Piştre Enkî ku tê tevlîheviyê derdixe. Hin Tîamat, bi hîddetî deng dide û diqîre. Abzû, piştî ku bi awayekî kozmîk, her der tijî av kir û xwest ku hemû xwedawendên din bixwe, êdî Lê enkî Abzû dikuje. Piştre zaroyên Tîamat, agahî didin dê. Ew jî ji binê ardê mişt, mar, dupişk û şeytan derxistin. Piştre xwedawend digihin hevdû ku li ber Tîamat şer bikin. Marduk, bi bayekî ku derxistin, pêşî aligirê Tîamat Kîngu kuşt. Piştre Tîamat, piştre ji herdû çavên Tîamat, ava ku herîkî Dicle û Firat çêkirin. (Gotarê bixwîne...)
Dêra Meryemê an Dêra Dayika Meryem an jî Dêra Dayîka Meryem a Qedîm a Suryaniyan (Mor Yaqûb) (bi suryani: ܐ ܕܝܠܕܬ ܐܠܗܐ, `Idto d-Yoldat Aloho; bi tirkî: Meryem Ana Kilisesi) dêreke suryaniyên ortodoks e li hundira Sûra Amedê ye.
Tê texmînkirin ku di sedsala 3'an hatiye çêkirin; dîroka wê heya sedsala sêyem tê zanîn. Bi arkîtektiya romayî û bîzansî hatiye çêkirin. Di nava baxçeyê dêrê de goristanên gelek oldaran hene. (Gotarê bixwîne...)
Xanedana Zhou (çînî: 周朝; "Zhōu Cháo"), xanedaneke ku di navbera B.Z. 1027 - B.Z. 256an de li Çînê hukumdar bû. Ev xanedan, di dîroka Çîn da, xanedana herî dirêjtir rêvebirtî kirîye ye. Nêzîkî 770 sal revebirîya Çîne kir.
Xanedana Zhou, bi barkirina paytext ji bajarê Gao berve bajarê Luoyang, bu dû beş (Xanedana Zhou ya Rojava û Xanedana Zhou ya Rojhilat). Dîroka Xanedana Zhou ya Rojhilat ji dibe dû beş (Serdema Bihar û Payiz û Serdema Dewletên Şer Dikin ). (Gotarê bixwîne...)
Serhildana Almanyaya Rojhilat di sala 1953'an de li Komara Demokratîk a Almanyayê pêk hat û di heman salê de ji aliyê Sovyetan ve hate sikandin.
Bi mirina Stalîn Yekbûna Sovyet bi mijarê xelefa Stalîne mijûl e. Lê endamên partya komunîst li hemberî rîskan di heman fikirê de ne ku pêwîst e sîstem were lîberalîze kirin. Ji ber vê yekê jî, terora dîkta ya dewletê diqede û guhertinên sîstemê ji aliyê gel ve tên qebûl kirin. (Gotarê bixwîne...)
Konstantînopolîs, (yewnanî: Κωνσταντινούπολις, Konstantinoúpolis, osmanî: قسطنطینیه, Kostantîniye, navê îro bi tirkî: İstanbul, bi kurdî: Stembol) navê kevn ê Stembolê ye ku ji Împeratoriya Romayê û Bîzansî û Osmaniyan re paytextî kiriye. Bêjeya Stenbolê jî ji heman navê tê. (Gotarê bixwîne...)- Serhildana Reşkotan û Raman, di sala 1925an de li herêma Qubînê ya Sêrtê ji aliyê eşîrên Raman, Garzan û Reşkotanê li hemberî dewleta Tirkiyeyê weke serhildaneke neteweyî pêk hat[çavkanî hewce ye]. Serhildan bi awayekî hovane hate tefandin. (Gotarê bixwîne...)
- Biroyê Heskî Têlî, Brahîm Paşayê pêşawa, Pilingê Celaliyan, Kirrê Celaliyan, Heskîzade Brahîm, Biro, Biroyê Çargurçik (jdb. ? - m. 25ê tîrmehê 1931ê li Kaniya Reş a Çaldiranê, rojhilatê Kurdistanê) yek ji siyasetmedar, şervan û fermandarên doza azadiyê ya kurdan bû. Ji êla Celaliyan e. Di dîroka nêzîk a kurdan de wekî lehengekî cihê xwe girtiye. (Gotarê bixwîne...)
- Cahş an jî Cehş ji bo kesên kû bi dewletê re kar dikin û li dijî serhildêran şer dikin, tê gotin. Herwekî ji kerên çêlik re jî Cahş anjî kurrîk tê gotin. Di dîroka Kurdistanê de gelek caran dewletên serdest ji nava civaka kurd kesên ku li dijî tevgerên azadîxwaz şer kirine ji xwe re bi kar anîne û ew bi serhildêren kurd dana şerkirin. Di van şeran de bi hezaran kurd bi destê hevûdû dane kuştin. Armaca wan dewletên ku Cahş û Cerdewanan bi kar tînin ewe ku civakê bikin çend beş û berxwedana şervanan bişkînin. Îro bi taybetî li bakurê Kurdistanê sistema Cahşîtiyê tê bi kar anîn û li derdora 60.000 kes weke Cahşê ( bi tirkî: Köykorucu) dewlêtê kar dikin. Serokeşîr û axayên kurd yên ku tenê li berjewendiyên xwe yên şeqsî dinêrin, ji vê sistemê re dibin alîkar. (Gotarê bixwîne...)
Dîmenek ji Şoreşa Fransayê; Serdegirtina Zîndana Bastilleyê.
Şoreşa Fransayê (1789 - 1799) heyama serhildanên siyasî û civakî di dîroka siyasî ya Fransayê û tevaya Ewropayê da bû. Di vê şoreşê da nijara hikûmeta Fransayê bi tivavî hat guhartin. Desthilata Fransayê berî Şoreşê Keyîtiya serberdayî bû ko arîstokratan û dînwerên Katolîk pawanên fiyodalî hebûn. Şoreşê ev desthilat li goreyê armancên Ruhinhiziriyê anko demokrasî, welatînî û mafên herûherî guhart. Ev şoreş dersek bû ji bo hemî azadîxwazên cîhanê ko bikarin li goreyê wa armancan bixebitin.
Şoreşa Fransayê paştir ber bi tundûtîjiyê û kuştinan çû. Desthilata Napoléon Bonaparte keyatî vegerand û du şoreşên dî çêbûn heta Fransaya nûdem peyda bû. (Gotarê bixwîne...)- Kortek, herêmeke ku li Başûrê Kurdistanê li herêma Qendîlê dimênê ye. Balafirên artêşa tirk di 21'ê tebaxê de devera Kortek a di navbera Qendîl û Ranyayê de bombebaran kir, di encamê de 4 jê zarok, jinek ducanî û bi giştî 7 kesên sivîl jiyana xwe ji dest dan. Pişte cenaze di 22'ê tebaxê de ji nexweşxaneya navçeya Ranya ya Silêmanî hate girtin û ji aliyê bi hezaran kes ve li gundê Golê hatin definkirin
Serokê Herêma Kurdistanê Mesûd Barzanî, rayedarên partiyên Kurd ên Başûrê Kurdistanê û hemû sazî û rêxistin Kurd ev êriş şermezar kirin. Her wiha rayedarên Herêma Kurdistanê mijar birin rojeva Ewrûpayê. (Gotarê bixwîne...)
Serhildana Qoçgiriyê an jî Şoreşa Qoçgîrê, yekemîn serhildana li hemberî hikûmeta Enqereyê ye û di tîrmeha 1920an de li Qoçgiriyê rû da. Berî serhildanê xebatên amade kirinê ji aliyê Elîşêrê Dêrsîmî û Baytar Nuriyê Dêrsîmî ve hate meşandin. Di tîrmeha 1920an de hin yekîneyên di bin fermana serok-eşîrê bi navê Misto, avêtin li ser qereqola Çulfa Alî ya Zarayê.
Piştî vê serdegirtinê navbêra Sêwas-Ezirgan û Qenxal-Qoçgîr û derûdora wê kete bin hikmê yekîneyên Kurdan. Serok-eşîrê Şedanê Paso, Gercanê dagir kir û bi kirar wî dest danî li ser rêvebiriyê û li avahiya hikûmetê ala kurdî hildan. (Gotarê bixwîne...)
Wêneyên bijartî
Dîmenekê çandinî ya xelkê Misirê.
Wênenîgariyeke Pirtûkxaneya Îskenderiyê
Îhsan Nûrî Paşa û jina wî Yaşar Xanim
.jpg)
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1793 – Şoreşa Fransayê: xiristiyanî ji dewletê hate veqetandin.
- 1841 – Sirûda neteweyî ya Almanyayê, Das Lied der Deutschen, cara pêşîn li Hamburgê hate gotin.
- 1864 – Li bajarê Kolkata yê Hindistanê di encama pêkhatina sîklonekê de 60.000 mirov mirin.
- 1908 – Bulgaristanê xwe weke dewleteke serbixwe îlan kir.
- 1915 – Bulgaristan tevlî Şerê cîhanê yê yekem bû.
- 1927 – Xoybûn bi kongreya li Beyrûdê hat damezrandin.
- 1948 – Li Aşgabatê erdhej çêbû, di encamê de 110.000 mirov mirin.
- 1953 – Tirkiye, bû endamê Konseya Ewlekariyê ya NYê.
- 1962 – Koma Beatles strana xwe ya hît a pêşîn Love me do derxist.
- 1970 – Enwer Sedat, bû serokê Misirê.
- 1989 – Dalai Lama, Xelata Nobelê ya Aştiyê wergirt.
Jidayîkbûn
- 1713 – Denis Diderot, nivîskar û fîlozofê fransî
- 1887 – René Cassin, dîplomat û dadnasê fransî
- 1936 – Václav Havel, serokê Komara Çekî
Mirin
- 1880 – Jacques Offenbach, bestekarê alman (wêne)
Kategorî
Ji bo dîtina binkategoriyan pê li [►] bike