Portal:Dîrok
Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist
Portala Dîrokê
Dîrok lêkolîna zanistî ya demên berê ye ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û encamên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin. Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna demên berê de çavkaniyên dîrokî yên wekî belgeyên nivîskî, serpêhatiyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wek berhemên hunerî bi kar tînin.
Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku raboriyê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser giringiya sedem û encamên wan yên cuda nîqaş dikin.
Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav kevneşopiya rojavayê de wek "bavê dîrokê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna dîroka mirovahiyê ya nûjen damezrand.
Yekem kesê ku dîroka kurdan bi berfirehî nivîsiye Şerefxanê Bedlîsî ye. (Gotarê bixwînê...)
Gotarên dîrokê
Hikûmeta Neteweyî ya Azerbaycanê (Tirkiya Azerbaycanî: Azərbaycan Milli Hökuməti[1]; Farisî: حکومت ملی آذربایجان), (Rûsî: Азербайджанское народное правительство) yek ji hikûmeta Tirkan e ku di wextê Şerê Cîhanî yê Duyem de li rojavayê Îranê di kanûna pêşîn a 1945ê de hatiye ava kirin û çiriya paşîn a 1946ê de hatiye rûxandin. Qedera Hikûmeta Neteweyî ya Azerbaycanê û Komara Kurdistanê wekî hev bû. Di demek kaotîk de hatin ava kirin û zêde nejiyan. (Gotarê bixwîne...)- Rojiya Mirinê ya 14ê tîrmeha sala 1982an destpêkirina berxwedaneke rojiya mirinê ya girtîyên PKKê bû. Bûyer di navbera rojên 14ê tîrmehê û 17ê îlona 1982an de çêbû.
Çar endamên PKKê Mehmet Hayri Durmuş, Kemal Pir, Ali Çiçek û Akif Yılmaz di 14ê tîrmeha 1982an de li girtîgeha Amedê dest bi rojiya mirinê kiriye. (Gotarê bixwîne...) - Ebû Muslim Xoresanî di derdorê sala 718an de li Îranê ji dayîk bûye. Qumandarekî navdar yê kurd e. Di maiyeta Ebû Dawid Xalid bin Îbrahîm de xebitî. Bi fermana vî keyî, di sala 750 de xelkê bajarên Xoresanê da isyan kirin. Bi vê bûyerê Xoresan ji bin îdara Emewiyan derxist û xist bin îdara Ebasiyan. Heta sala 754 walîtiya Xoresanê kir. Xelîfê nû ji hêza Ebû Muslim ditirsiya. Ew bi mêvanî dawetî Iraqê kir û roja 13ê sibata sala 755ê de, ew da kuştin.
Ebû Muslimê Xorasanî, bi eslê xwe kurd e. Mîrê herême Xorasane bûya û weke key bûya. Biqasî ku tê zanîn, di deme ku xalifê Ebbasî tên bi ser wî de, ew bi hêza xwe re li ber wan dikeve şer de. Lê weke ku tê zanîn, hêza abbasîyan çî dike û nakê, nikarê wî û hêza wî têk bibe. Ji ber vê yekê re, Xalifê, tê gotin ku xaberê jê re dişêne û doza aşîtîyê lê dike. Wî dewetî qasra xwe dike ku bi hev re levwerin û xwarin bixwûn. ew jî, vê herê dike û bi çend mirovan re diçê qasra xalifê. Li wir, lev tên û di nava hev de levkirinê dikin. Piştre ku li ser xwarinê dirûnihin, ji perwerde piştî wî di deme ku rûniştîya de, çend mirov derdikevin û xwe diavêjina ser wî û hevalên wî û wan dikujin. Bi vê yekê re, êdî ku kuştina wî tê bihiştin, êdî bandora wê pirr mezin li dorê dibêt. Bi teybetî li herême wî li Xorasane dibêt. Piştî kuştina wî re xalifê ku ew li ser serê wê ya bi hêzeke mezin diçê bi ser herême wî de û di şûr di dibuhurêne. (Gotarê bixwîne...) - Şeqaqî yek ji êlên esilkurd, ên azerîaxiv e. Ev êl a ku aliye olê de şiî ye, niha li hemû cografiya azerîaxiv a li Îranê belavbûye. Herwiha li Filistîn jî malbateke bi navê Şeqaq heye, mumkun e ku pewêndiya wan bi vê êlê re hebe. (Gotarê bixwîne...)
- Seyahatname (osmanî: سياحت نامه) an jî Seyahatnameya Ewliya Çelebî pirtûka Ewliya Çelebî ye a geriyê ye ku di sedsala 17an de hatiye nivîsandin û berhema wî a girîng e. Ji deh cîldan pêk tê.
Di pirtûkê de behsa Kurdistanê, zimanê kurdî, çanda kurdî jî dike. (Gotarê bixwîne...) - Sîrî, di mîtolojiya mezopotamya de weke xwûdayaka jin ya ku ji "bîra"yê bi berpirsîyar bê tê ziman. Di rastîyê de, ew nayê dîtin, weke gîyanekê heya û wûsa tê hizirkirin. Ji xaynê vê jî, weke xwûdayaka jin ya ku di şeklê teyrekê de hatîya ser ziman. (Gotarê bixwîne...)
- Wekîl Mistefayêv (z. 1938 li Semerkandê, Ûzbêkistan – m. 20ê avrêla 2019an, Belçîka) pêşengê tevgera jinûveavakirina xweseriya kurdan a ku Josef Stalin xerabkiribû ye. (Gotarê bixwîne...)
- Dîroka Başûrê Kurdistanê hemû dîrok û mêjuya Başûrê Kurdistanê dihundirîne. Wek tê zanîn piştî şerê cîhanî yê yekem, cografyaya kurdan ji aliyê dewletên rojavayî û herêmî ve hat parçekirin. Di encamê de Başûrê Kurdistanê di nav dewleta nûava Iraqê de ma. (Gotarê bixwîne...)
- Hanî, weke xwûdayekî piçûk tê tefsîrkirin. Di dema Akad de navî wê tê kifşkirin. Weke xwûdayê bahozê derdikeve pêş. Têkiliya wî bi Adad re tê danîn. (Gotarê bixwîne...)
- Nîsaba, xwûyaka jin ya deme sûmerîyan a. Bi navê Nîdaba jî tê zanîn. xwûdana, xwandin, çandin û breketê jî tê zanîn. Li bajarê Lageşê, tefsîra wê ya ku hat dîtin de, ew tacaka bi qiloç bikardihêne. Di wê tefsîra wê de, pova wê ya ku pirr gurr û dirêj, pirr derdikeve li pêş. Nîsaba keça An û Uraş a. Uraş, di çanda sumerî ya xwûdayî de, di tefsîrên ku hatina dîrin de, yên ku Nîngîrsû tefsîr dikin, tefsîrkirina Uraş pirr di tijbihê wan. di tefsîrê de, Nanşa û Nînûrta, xwûşkên wê. Nanşa, weke yeke ku di nava mirovan de digerîya û pirtgirêk û nexweşiyên ku derdiketin, di nava wan de digand çareseriyê. Nanşa, weke sembola parastina aşîtîya nava xalkê tê tefsîrkirin.
Bi teybetî, di deme sumerîya ya duyemin de, biqasî Enkî Navê Nanşa derdikeve bi kirinên wê yên baş re. Ew, weke xismetkareka xalkê ku hertim û dayimî bi pirsgirêkên wan ve eleqeder dibe ya. di parastgaha Nanşa de, ku weke berdestkvan a, kesh heya û ku nanşa çi dibêje ew dinivîsêne û digihijêne xalkê jî. Bi vê yekê, weke xwûdana dane nivîsandin û xwandinê jî Nanşa derdikeve li pêş û li navê helbest têne rêzkirin. (Gotarê bixwîne...)
Marduk, (bi zimanê akadî: AMAR.UTU, îbrî ya tewratê: Merodach, yewnanî: Mardochaios), bi vê rengê vegerî ji kêvalbarên sumerî hatiye kirin. Lê Marduk, di kurdiya deme de bi navê "mardok" Piştre, tê gotin ku wê navê Marduk, bi ber "Mazda" guharinî bike. Li gorî hin gotinna, weke "yazda" jî ku tê gotin bûya.
Mardûk, xwûdayê Sûmerîyan bûya. Di destûrên Hamurabî bixwe de jî, li gorî vê nirxê ew tê ser ziman. Ku weke destana babilîyan jî tê ser ziman Destana Babîiliyan ya Afirandinê de, Enûma Eliş, weke xwûdayê mazin derdikeve li pêş. Enûna-elîş jî, xwûdaya çêkirin, bereket û dayin û afirandinê ya. Sûmerîyan, baweriya, bi pirranî, bi Mardûk haniya. Ji ber vê yekê, tê gotin ku Mardûk, weke "yek-xwûdayê pêşî" jî ya. Misre kevn, çand Aton û Amon ji wê digirin û yek-xwûdatiyê bi wan di nava xwe de pêş dixin. Lê Mardûk, xwûdayekî mezopotamyayî bû. Baweriya li wî, li ber Diclê û Firatê di nava pirranîyan de hebû. Hemû xwûdanên din ên ku hebûn jî, di bin wî de cih digirtin. Mardûk, weke xwûdanê rojê ya. Baweriya li rojê, di Mazda yanî ku piştre bi navê Ahûra mazda jî tê zanîn de heya. (Gotarê bixwîne...)- Elam navê cihekî dîrokî yê li başûr rojavayê Îranê ye. Di roja me de parêzgehên Xuzistan û Îlamê, herwiha hinek erda Îraqa îroyîn jî dikeve nav vê herêma dîrokî. Di dîroka îraniyan de ev herêm girîng e. Di gelek deman de keyanî û serweriyên cuda li Elamê pêk hatine. Di dema keyaniya Elamê de paytexta wê Susa bû, lewma piştî nivîsên diroknas Ptolemeus ew bi giştî weke Susiana hatiye binav kirin. (Gotarê bixwîne...)
Xalîd Begê Cibirî (bi tirkî: Cibranlı Halit Bey) (z. 1882 Gimgim - m. 14'ê avrêlê 1925, Bidlîs) damezrêner û serokê Rêxistina Azadî bû.
Di sala 1882'an de li Gimgima Mûşê hatî cîhanê. Ji eşîra Mala Sur (Mala Sûwar) e. (Gotarê bixwîne...)
Artêşa terrakotayî an jî leşkerên ji xweliyê (bi çînî: 兵马俑, lat. bīngmǎ yǒng) yên împerator Qin Shi Huang, ji peykereyên nêzî 8000 leşker û 520 hesp û 130 dirişkeyê zirxî ên destçêkirî pêk tê.
Peykerên ku di sala 210an B.Z. de hatine çêkirin di sala 1974an de ji hêla cotkarek, li nêzîkê Xi'an li parêzgeha Shaanxi ya Çînê ve hatin kifş kirin. Tê bawer kirin ku artêş parastina gora Qin Shi Huang, dike. (Gotarê bixwîne...)
Utu-hengel, an jî bi navê "Utu-hexel" jî tê nasîn, keyekî Sumerî bû. Li ber rêveberîya Gûtîyan rabû û bi wan re şer kir. Utu-hexel dixwest bibe key. Li Urukê walîtî dikir. Lê li wir, wî keyîtîya xwe piştre danezaned, keyê Gûtî, ev yek pejirend û hêze şand ser wî de. Lê ew hêze ku keyê Gûtî şandî wî têk bir . Piştre keyîtîya xwe denezand. Piştî ji qasra Şulgî yên ku piştî wî re hatibûn ji wan stand. Heta ku tê gotin ku bi keçaka Şulgî re jî zewicî. (Gotarê bixwîne...)
Wêneyên bijartî
Wênenîgariyeke Pirtûkxaneya Îskenderiyê
Dîmenekê çandinî ya xelkê Misirê.
Îhsan Nûrî Paşa û jina wî Yaşar Xanim
.jpg)
Di dîrokê de îro
Bûyer
- 1900 – Hawaii tevlî Amerîkayê bû.
- 1920 – Serhildana Eşîrên Millî (Milan) dest pê kir.
- 1940 – Şerê Cîhanê yê Duyemîn: Hêzên almanan ketin Parîsê.
- 2005 – Zagros TV dest bi weşana xwe ya asmanî kir.
- 2007 – Dadgeha Dewletê ya Bilind a Tirkiyê bi sedema biryara Şaredariya Sûrê ya "Di kar û xebatên şaredariyê de pirzimanî" Şaredarê Sûrê ya Amedê birêz Abdullah Demirbaş ji wezîfê girt û meclîsa Şaredariya Sûrê felişand.
- 2015 – Li nêzîkê Willow, Alaskayê di nav qezayê Matanuska-Sunitsayê de şewatekî dijwar derket û di vê şewatê de ji 6,500 hektarê zêdetir şewitî.
Jidayîkbûn
- 1899 – Kawabata Yasunari, nivîskarê japon, xwediyê Xelata Nobelê
- 1928 – Ernesto Che Guevara, bijîşk, nivîskar, rêberê gerîlayan, şoreşgerê arjantîn-kûbayî
Mirin
- 1920 – Max Weber, civaknasê alman
- 1968 – Salvatore Quasimodo, rexnegir û lîrîkerê îtalî
- 1986 – Jorge Luis Borges, helbestvan û nivîskarê arjentînayî
