Îndeksa aştiya gerdûnî
Îndeksa aştiya gerdûnî yan jî Pêrîsta aştiya gerdûnî, (bi inglîzî: Global Peace Index (GPI)) raporek e ku ji hêla Enstîtuya Aborî û Aşitiyê (IEP) ve hatiye amadekirin û helwesta têkildarê aştiya netewe û herêman analîz dike.[1] GPI 163 dewlet û herêmên serbixwe yên cîhanê (ku bi temamî ji sedî 99,7ê nifûsa cîhanê pêk tînin) li gorî astên wan ên aştiyane rêze dike. Di nav deh salên borî de, GPI meylên zêdebûna tundûtûjiya gerdûnî û kêmtirîn aştiyane pêşkêşê cîhanê kiriye.[2]
Îndeksa aştiya gerdûnî | |
|---|---|
| |
.svg) Îndeksa Aştiya Cîhanê ya sala 2022an (welatên ku bi rengê kesk kûrtir hatine diyarkirin welatên aştiyane ne. Welatên ku zêdetir bi rengê sor hatine diyarkirin jî welatên ku asta tundtûjî ya wan zêdetirin hatine diyarkirin). | |
| Malper | www |
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
GPI bi şêwirmendiya panelek navneteweyî ya pisporên aştiyê ji enstîtûyên aştiyê û navendên ramanê re bi daneyên ku ji aliyê Economist Intelligence Unitt ve hatine berhev kirin û mûqeyesekirin ve, hatiye pêşve xistin. Îndeks yekem car di gulana sala 2009an de hate destpêkirin û bi raporên paşîn re her sal hatiye weşandin. Xebatên îndeksa aştiya gerdûnî di sala 2015an de ji 121 welatê gihîşte 165 welatan. Lêkolîn ji aliyê karsazê teknolojiyê yê Awistralya Steve Killelea ve hat destpêkirin û ji aliyê kesên wekî sekreterê giştî yê berê ya Neteweyên Yekbûyî Kofi Annan, Dalai Lama, Metran Desmond Tutu, serokê berê ya Fînlenda û xwediyê Xelata Nobelê ya Aştiyê ya sala 2008an Martti Ahtisaari, xwediyê Xelata Nobelê Mihemed Yunus, aborînas Jeffrey Sachs, seroka berê ya Îrlendayê Mary Robinson, cîgirê sekreterê giştî yê berê yê Neteweyên Yekbûyî Jan Eliasson û serokê berê yê Dewletên Yekbûyî Jimmy Carter ve hatiye berdewam kirin. Îndeksa rojanekirî her sal li civînên li London, Washington, DC û li sekreteriya Neteweyên Yekbûyî li New Yorkê tê weşandin.
GPI di sala 2022an de diyar kiriye ku Îslenda, Zelanda Nû, Îrlenda, Danîmarka û Awistirya welatên herî aştiyane ne û Efxanistan, Yemen, Sûriye, Rûsya û Sûdana Başûr jî welatên herî kêm aştiyane ne. Vedîtinên demdirêj ên GPI ya sala 2017an de di deh salên borî de cîhanek kêmtir aştiyane vedihewîne ku di deh salên borî de ji sedî 2,14 xirabûna asta aştiyê ya cîhanî, zêdebûna newekheviya di aştiyê de di navbera welatên herî kêm û herî zêde aştiyane de, kêmkirina demdirêj a qada mîlîtarîzyosona GPI û bi berfirehkirina encamên êrîşên terorê ve, di 10 salên borî de jimara kesên ku di bi êrîşên terorîstî de hatine kuştin ji hêla dîrokî ve bilind bûye.[3]
Di deh salên dawiyê de yek ji gelên herî zêde ku bûye armanca êrîşên terorîstî kurd in.[4][5][6] Di deh salên dawiyê de êrîşên terorîstî yên ku li herêmên Kurdistanê û li herêmên din ên ku li dijî kurdan pêk hatiye ev in: Komkujiya Enqereyê, Komkujiya Amedê û Komkujiya Suricê ye. Bi taybetî li Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê êrîşên terorîstî ya DAIŞê û komên wekhev ên DAÎŞê di van salên dawiyê de hêj jî didomin.
Metodolojî
biguhêreDi nirxandina aştiyane de, GPI lêkolîn dike ka çiqas welat di nav nakokiyên navxweyî û navneteweyî yên domdar de ne û hewl dide ku asta lihevhatin an nakokiya di nav neteweyekê de binirxîne. Bi deh nîşaneyan bi berfirehî tiştê ku dibe ku wekî ewlehî û ewlehiya civakê were binav kirin dinirxîne. Daxuyaniya nirxandinê ev e ku rêjeya tawanên kêm, bûyerên herî kêm ên kiryarên terorîstî û xwenîşandanên tundûtûjiyê, têkiliyên lihevhatî bi welatên cîran re, dîmenek siyasî ya bi istîqrar û rêjeyek piçûk a nifûsa ku di navxwe de jicîhûwarkirî an penaber in, dikarin asta aştiyaneya welatan nîşan bidin.
Di sala 2017 de, ji bo her welatekî 23 nîşane (nîşanname) hatine bikar anîn. Nîşaneyên di destpêkê de bi alîkariya panelek pispor di sala 2007an de hatine hilbijartin û ji hêla panelê pispor ve her sal têne vekolîn kirin. Pîvana astê ji bo her nîşaneyek li ser pîvanek 1-5 têne normalîzekirin, bi vî rengî nîşaneyên kalîteyî li pênc koman têne dabeş kirin û nîşaneya ku ji 1-5, heya xala sêyem, bi bilindbûniya dehek têne xal kirin. Tabloya nîşaneyan li jêr e. Di tabloya jêr de saziyên wekî, UCDP ku tê wateya Bernameya Daneyên Pevçûn a Uppsala ya ku ji hêla Zanîngeha Uppsala ya ku aliyê Swêdê ve tê parastin, EIU ji bo Yekîneya Agahdariya Aborî, UNSCT ji bo Lêkolîna Neteweyên Yekbûyî ya Meylên Cezayê û Operasyonên Sîstemên Dadweriya Cezayê, ICPS Navenda Navneteweyî ye ji bo Lêkolînên Girtîgehê li King's College London, IISS ji bo weşana Enstîtuya Navneteweyî ya Lêkolînên Stratejîk The Military Balance û SIPRI ji bo Enstîtuya Lêkolînên Aşitiyê ya Navneteweyî ya Stockholmê Database Veguheztina Çekan heye.
| Nîşane | Çavkanî | Kodkirin | |
| 1 | Hejmar û dema nakokiyên navxweyî | UCDP, IEP | Hejmara tevahî |
| 2 | Hejmara kuştiyên ji pevçûnên organîze yên derve | Daneyên Pevçûnên Çekdar ên UCDP | Hejmara tevahî |
| 3 | Hejmara kuştiyên ji pevçûnên organîze yên navxweyî | Enstîtuya Navneteweyî ya Lêkolînên Stratejîk, Daneyên Pevçûnên Çekdar | Hejmara tevahî |
| 4 | Hejmar, dem û rola di pevçûnên derve de | Daneyên Mirinê yên girêdayî Şerê UCDP, IEP | Hejmara tevahî |
| 5 | Zêdebûna nakokiyên navxweyî yên organîze | EIU | Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de |
| 6 | Têkiliyên bi welatên cîran re | EIU | Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de |
| 7 | Asta sûcdariya ku di civakê de tê dîtin | EIU | Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de |
| 8 | Hejmara penaber û kesên jicîhûwarkirî wek rêjeya nifûsê | UNHCR û IDMC | Nifûsa penaberan li gorî welat an herêma jêderê, zêdeyî hejmara mirovên jicîhûwarkirî yên welatekî (IDP) wekî rêjeya ji nifûsa giştî ya welat |
| 9 | Bêîstîqrara siyasî | EIU | Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de |
| 10 | Bandora terorê | Endeksa Terorîzmê ya Cîhanî (IEP) | Pîvana hêjmarî, ji 1ê heta 5ê rêzkirî ye |
| 11 | Terora siyasî | Amnesty International û Wezareta Derve ya Dewletên Yekbûyî | Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de |
| 12 | Hejmara kuştinan ji 100,000 kesan | Lêkolînên UNODC li ser Meylên Sûc û Xebatên Sîstemên Dadweriya Cezayê (CTS); texmînên EIU | Hejmara tevahî |
| 13 | Asta sûcê tund | EIU | Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de |
| 14 | Îhtîmala xwepêşandanên tund | EIU | Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de |
| 15 | Ji 100,000 kesan re hejmara kesên girtî | Kurteya Girtîgeha Cîhanê, Enstîtuya Lêkolîna Siyaseta Tawanan li Birkbeck, Zanîngeha London | Hejmara tevahî |
| 16 | Hejmara efserên ewlekariya navxweyî û polîs ji 100,000 kesan | UNODC CTS; texmînên EIU | Hejmara tevahî; Hêza polîsê sivîl ji cerdevanên neteweyî an mîlîsên herêmî cuda ye |
| 17 | Lêçûnên leşkerî wekî rêjeya GDP | Balansa Leşkerî û IISS | Xercên dravê yên hukûmeta navendî an federal ji bo peydakirina lêçûnên hêzên çekdar ên neteweyî, wekî sedî GDP, ji 1 heya 5ê li gorî sedî |
| 18 | Ji 100,000 hejmara personelên leşkerî | Balansa Leşkerî û IISS | Hemî personelên karûbarê çekdarî yên tev-demjimêr |
| 19 | Hejmara veguheztina çekên konvansiyonel ên sereke wekî wergir (îthalat) ji 100,000 kesan | Database Veguheztina Çekan a SIPRI | Ji 100,000 kesî îtxalata çekên konvansiyonel ên sereke |
| 20 | Hejmara veguheztina çekên kevneşopî yên sereke wekî dabînker (îxracat) ji 100,000 kesan | Database Veguheztina Çekan a SIPRI | Hinardekirina çekên konvansiyonel ên sereke ji 100.000 kesan re |
| 21 | Beşdariya darayî ji bo mîsyonên aşitiyê yên Neteweyên Yekbûyî | Komîteya Alîkariyê ya Neteweyên Yekbûyî û IEP | rêjeya "dravên nemayî yên welatan li hember nirxandina wan ya salane ya ji bo budceya mîsyonên aşitiyê yên heyî" di navanserê sê salan de, ji pîvana 1-5ê li gorî rêjeya beşdariyên sozdar hatine destnîşankirin. |
| 22 | Kapasîteya çekên nukleerî û giran | Balansa Leşkerî, IISS, SIPRI, Tomara Çekên Konvansiyonel a Neteweyên Yekbûyî û IEP | Pîvana 1-5 li ser bingeha xalên berhevkirî; Ji her wesayiteke zirxî û topê re 1 xal, her tankekê 5 xal, her balafireke şer 20 pûan, her keştiyek şer 100 xal, ji bo keştiya balafiran û keştiya nukleerî 1000 xal |
| 23 | Bi hêsanî gihîştina çekên piçûk û çekên sivik | EIU | Pîvana kalîteyê, di rêza 1an heta rêza 5an de |
Rêzeya îndeksa aştiya cîhanê 2022
biguhêre| Welat | Rêz | Pîvan |
|---|---|---|
| Îslanda | 1 | 1.107 |
| Zelanda Nû | 2 | 1.269 |
| Îrlenda | 3 | 1.288 |
| Danîmarka | 4 | 1.296 |
| Awistirya | 5 | 1.300 |
| Portugal | 6 | 1.301 |
| Slovenya | 7 | 1.316 |
| Komara Çek | 8 | 1.318 |
| Sîngapûr | 9 | 1.326 |
| Japon | 10 | 1.336 |
| Swîsre | 11 | 1.357 |
| Kanada | 12 | 1.389 |
| Mecaristan | 13 | 1.411 |
| Fînlenda | 14 | 1.439 |
| Kroatya | 15 | 1.440 |
| Almanya | 16 | 1.462 |
| Norwêc | 17 | 1.465 |
| Malezya | 18 | 1.471 |
| Bhûtan | 19 | 1.481 |
| Slovakya | 20 | 1.499 |
| Holanda | 21 | 1.522 |
| Belçîka | 22 | 1.526 |
| Qatar | 23 | 1.533 |
| Bulgaristan | 24 | 1.541 |
| Polonya | 25 | 1.552 |
| Swêd | 26 | 1.564 |
| Awistralya | 27 | 1.565 |
| Maurîtius | 28 | 1.570 |
| Spanya | 29 | 1.603 |
| Taiwan | 30 | 1.618 |
| Romanya | 31 | 1.640 |
| Îtalya | 32 | 1.643 |
| Estonya | 33 | 1.662 |
| Keyaniya Yekbûyî | 34 | 1.667 |
| Letonya | 35 | 1.673 |
| Makedonyaya Bakur | 36 | 1.704 |
| Lîtvanya | 37 | 1.724 |
| Kosta Rîka | 38 | 1.732 |
| Kuwêt | 39 | 1.739 |
| Gana | 40 | 1.759 |
| Albanya | 41 | 1.761 |
| Moxolîstan | 42 | 1.775 |
| Koreya Başûr | 43 | 1.779 |
| Vîetnam | 44 | 1.786 |
| Gambiya | 45 | 1.792 |
| Ûrûgûay | 46 | 1.795 |
| Îndonêzya | 47 | 1.800 |
| Botswana | 48 | 1.801 |
| Montenegro | 48 | 1.801 |
| Sierra Leone | 50 | 1.803 |
| Laos | 51 | 1.809 |
| Sirbîstan | 52 | 1.832 |
| Yewnanistan | 53 | 1.838 |
| Timor-Leste | 54 | 1.839 |
| Şîlî | 55 | 1.840 |
| Zambiya | 56 | 1.841 |
| Urdun | 57 | 1.849 |
| Bosna Hersek | 58 | 1.850 |
| Gîneya Ekwatorê | 59 | 1.863 |
| Mîrgehên Yekbûyî yên Ereban | 60 | 1.865 |
| Panama | 61 | 1.876 |
| Kamboçya | 62 | 1.882 |
| Moldova | 62 | 1.882 |
| Oman | 64 | 1.889 |
| Fransa | 65 | 1.895 |
| Malawî | 65 | 1.895 |
| Qibrîs | 67 | 1.903 |
| Namîbya | 68 | 1.908 |
| Arjentîn | 69 | 1.911 |
| Senegal | 70 | 1.916 |
| Kosova | 71 | 1.938 |
| Rwanda | 72 | 1.945 |
| Nepal | 73 | 1.947 |
| Fas | 74 | 1.969 |
| Gabon | 75 | 1.973 |
| Lîberya | 75 | 1.973 |
| Paraguay | 77 | 1.976 |
| Angola | 78 | 1.982 |
| Ekwador | 79 | 1.988 |
| Bolîvya | 80 | 1.989 |
| Komara Domînîk | 81 | 1.990 |
| Jamaîka | 81 | 1.990 |
| Ermenistan | 83 | 1.992 |
| Madagaskar | 84 | 1.995 |
| Tunis | 85 | 1.996 |
| Tanzanya | 86 | 2.001 |
| Ûzbekistan | 86 | 2.001 |
| Trînîdad û Tobago | 88 | 2.005 |
| Çîn | 89 | 2.010 |
| Srî Lanka | 90 | 2.020 |
| Komara Qirgizîstanê | 91 | 2.028 |
| Tacikîstan | 92 | 2.031 |
| Eswatînî | 93 | 2.033 |
| Papûa Gîneya Nû | 94 | 2.046 |
| Gurcistan | 95 | 2.065 |
| Bangladeş | 96 | 2.067 |
| Qazakistan | 97 | 2.071 |
| Kûba | 98 | 2.083 |
| Behreyn | 99 | 2.085 |
| Lesoto | 100 | 2.089 |
| Peru | 101 | 2.091 |
| Togo | 102 | 2.094 |
| Tayland | 103 | 2.098 |
| Turkmenistan | 104 | 2.116 |
| Benîn | 105 | 2.125 |
| Gûatemala | 106 | 2.139 |
| Gûyana | 107 | 2.140 |
| Peravê Diranfîl | 108 | 2.144 |
| Cezayîr | 109 | 2.146 |
| Gîne-Bîsaû | 110 | 2.156 |
| Komara Kongoyê | 111 | 2.184 |
| Morîtanya | 112 | 2.193 |
| Djîboûtî | 113 | 2.213 |
| El Salvador | 114 | 2.231 |
| Haîtî | 115 | 2.254 |
| Belarus | 116 | 2.259 |
| Hondûras | 117 | 2.269 |
| Afrîkaya Başûr | 118 | 2.283 |
| Erebistana Siûdî | 119 | 2.288 |
| Kenya | 120 | 2.303 |
| Ûganda | 121 | 2.309 |
| Mozambîk | 122 | 2.316 |
| Gîne | 123 | 2.332 |
| Nîkaragûa | 124 | 2.334 |
| Fîlîpîn | 125 | 2.339 |
| Misir | 126 | 2.342 |
| Zîmbabwe | 127 | 2.350 |
| Azerbêycan | 128 | 2.437 |
| Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê | 129 | 2.440 |
| Brazîl | 130 | 2.465 |
| Burundî | 131 | 2.470 |
| Erîtrea | 132 | 2.494 |
| Filistîn | 133 | 2.552 |
| Îsraêl | 134 | 2.576 |
| Hindistan | 135 | 2.578 |
| Çead | 136 | 2.591 |
| Meksîk | 137 | 2.612 |
| Lubnan | 138 | 2.615 |
| Myanmar | 139 | 2.631 |
| Nîjer | 140 | 2.655 |
| Îran | 141 | 2.687 |
| Kamerûn | 142 | 2.709 |
| Nîjerya | 143 | 2.725 |
| Kolombiya | 144 | 2.729 |
| Tirkiye | 145 | 2.785 |
| Burkîna Faso | 146 | 2.786 |
| Pakistan | 147 | 2.789 |
| Venezuela | 148 | 2.798 |
| Etiyopya | 149 | 2.806 |
| Malî | 150 | 2.911 |
| Lîbya | 151 | 2.930 |
| Koreya Bakur | 152 | 2.942 |
| Ûkrayna | 153 | 2.971 |
| Sûdan | 154 | 3.007 |
| Komara Navendî ya Afrîkayê | 155 | 3.021 |
| Somalî | 156 | 3.125 |
| Iraq | 157 | 3.157 |
| Komara Demokratîk a Kongoyê | 158 | 3.166 |
| Sûdana Başûr | 159 | 3.184 |
| Rûsya | 160 | 3.275 |
| Sûrî | 161 | 3.356 |
| Yemen | 162 | 3.394 |
| Efxanistan | 163 | 3.554 |
Çavkanî
biguhêre- ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 1 nîsan 2019. Ji orîjînalê (PDF) di 1 nîsan 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 11 kanûna paşîn 2023.
- ^ Wang, Monica. "The World's Most And Least Peaceful Countries In 2016". Forbes (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 11 kanûna paşîn 2023.
- ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 1 nîsan 2019. Ji orîjînalê (PDF) di 1 nîsan 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023.
- ^ dan (bi tirkî), roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023
- ^ "Suruç Katliamı: Yedi yıldır süren adalet arayışı – DW – 20.07.2022". dw.com (bi tirkî). Roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023.
- ^ "7 yıl geçti, Ankara Gar Katliamı'nda sorumlular yargılanmadı – DW – 10.10.2022". dw.com (bi tirkî). Roja gihiştinê 12 kanûna paşîn 2023.