Kosova

Republika e Kosovës
Republika e Kosovës ; Kosova; Republika e Kosovës
Ala	Mertal
	Sirûd: Ewropa ;
	Kosova li ser nexşeyê;
Paytext	Priştîna ; ; 42°33'Bk, 20°50'Rh
Zimanên fermî	zimanê albanî; zimanê serbî ;
Rêveberî	komara parlamenter
Avakirin
Gelhe
Dirav	Euro (1 kanûna paşîn 2002);
Demjimêr	UTC+1 ;
Hatûçûna ajotinê	rast ;
Koda telefonê	+383
	Malper; http://www.rks-gov.net

Kosova, bi fermî Komara Kosovayê (bi albanî: Kosova an Kosovë, serbî: Косово, Kosovo), welatekî bejahî ye li başûr-rojhilata Ewropayê ye, ku bi qismî naskirina dîplomatîk heye. Kosova ji başûr-rojavayê Albanya, ji rojava Montenegro, ji bakur û rojhilat bi Serbistan û ji başûr-rojhilat ve bi Makedonyaya Bakur re sînordar e. Rûbera wê 10,887 kîlometre çargoşe ye û nifûsa wê bi qasî 1,6 mîlyon e. Kosova xwedan eraziyek cihêreng e, bi deştên bilind ligel gir û çiyayan, ku hin ji wan bilindahiya wan ji 2,500 m zêdetir e. Avhewaya wê bi giranî parzemînî ye û hin bandorên deryaya navîn û alpinî hene. Paytextê Kosovayê û bajarê herî qelebalix Priştîna e.

Kosova welatek pêşkeftî ye, ku xwedan aboriyek dahata navîn ya jorîn e. Ew ji destpêka krîza darayî ya 2007-2008an vir ve di deh salên dawî de mezinbûna aborî ya zexm jiyaye ku ji hêla saziyên darayî yên navneteweyî ve hatî pîvandin. Kosova endamê Fonda Navneteweyî ya Diravan, Banka Cîhanî, EBRD, Komîsyona Venedîkê û Komîteya Navdewletî ya Olîmpiyatê ye û ji bo endamtiya Konseya Ewropayê, UNESCO û Înterpol û ji bo statûya çavdêriyê di Rêxistina Hevkariya Îslamî de serlêdan kiriye. Di kanûna 2022an de, Kosova ji bo bibe endamê Yekîtiya Ewropayê serîlêdanek fermî tomar kir.

Dîrok

Di kevnariya klasîk de, eşîra navendî ya ku li ser xaka Kosovayê derketibû holê Dardanî bûn, ku di sedsala 4an ê berî zayînê de bi navê Padîşahiya Dardanyayê siyasetek serbixwe ava kirin. Ew di sedsala 1an de berî zayînê ji hêla Împeratoriya Romayê ve hate girêdan û ji bo hezarsala pêş de, axa beşek ji Împeratoriya Bîzansî ma, ku desthilatdariya wê ji hêla êrîşên Slaviyan ve di destpêka sedsala 6an-7an p.z. de hate hilweşandin. Di sedsalên paşê de, kontrola herêmê di navbera Bîzansiyan û Yekem Împaratoriya Bulgaristanê de cih girt. Di sedsala 13an de, Kosova bû bingeha dewleta Sirbî ya navîn û di heman demê de ji sedsala 14an ve bû navenda Dêra Ortodoks a Sirbî, dema ku statûya wê ji bo baviksalarî hate bilind kirin.^[1]^[2] Berfirehbûna Osmaniyan li Balkanan di dawiya sedsala 14an û 15an de bû sedema têkçûn û hilweşîna Împeratoriya Sirbî; Şerê Kosovayê ya sala 1389-an wekî yek ji demên diyarker di dîroka serdema navîn a Sirbî de tê hesibandin. Osmaniyan piştî Şerê Duyemîn ê Kosovayê herêm bi temamî bi dest xist. Împaratoriya Osmanî heta sala 1912an bi qasî pênc sedsalan li herêmê hukum kir.

Di dawiya sedsala 19an de, Kosova navenda Tevgera Neteweyî ya Arnavutî bû û serhildana Albanî ya sala 1910an û serhildana Albanî ya 1912an lê qewimî. Piştî têkçûna wan di Şerên Balkanan de, Osmaniyan Kosova radestî Sirbîstan û Montenegroyê kirin. Herdu welat piştî Şerê Cîhanê yê Yekem beşdarî Yugoslavyayê bûn û piştî heyamek unîterparêziya Yugoslavyayê li Padîşahiyê, destûra Yugoslavyayê ya piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn Parêzgeha Xweser a Kosova û Metohiya di nav komara damezrîner a Yugoslavya ya Sirbistanê de ava kir. Aloziyên di navbera civakên Arnawut û Sirb ên Kosovayê de di sedsala 20-an de şewitîn û car caran bi tundî û tundûtûjiyeke mezin derketin, di Şerê Kosovayê yê 1998 û 1999an de ku di encamê de artêşa Yugoslavyayê vekişiya û Mîsyona Rêveberiya Demî ya Neteweyên Yekbûyî li Kosova hate damezrandin. Di dawiyê de, Kosova bi awayekî yekalî serxwebûna xwe ji Sirbîstanê di 17 Sibat 2008 de ragihand û ji wê demê de ji hêla 101 dewletên endamên Neteweyên Yekbûyî ve wekî dewletek serwer hate pejirandin. Sirbistan bi fermî Kosovayê wek dewleteke serbixwe nas nake û her çendî ku ew desthilatdariya saziyên Kosovayê wekî beşek ji Peymana Brukselê ya 2013an qebûl dike, ew wekî Parêzgeha Xweser a Kosova û Metohiya ya pêkhatî ya wê dibîne.^[3]

Kosova welatek pêşkeftî ye ku xwedan aboriyek dahata navîn ya jorîn e. Ew ji destpêka krîza darayî ya 2007-2008 ve di deh salên dawî de mezinbûna aborî ya zexm jiyaye ku ji hêla saziyên darayî yên navneteweyî ve hatî pîvandin. Kosova endamê Fona Pereyan a Navneteweyî, Banka Cîhanî ye û ji bo endamtiya Konseya Ewropayê, UNESCO, Înterpolê û ji bo statûya çavdêr di Teşkîlata Hevkariya Îslamî de serlêdan kiriye.

Gelhenasî

Wêneyî Paytexta Kosovayê, Priştîna

Albanî û serbî zimanê fermî ya Kosova ne ye. Ev herdû ziman bi sedsalane ku li Kosovayê tê axavtin. Bi kêmasî zimanê bulgarî û tirkî jî li welat tê axavtin. Piraniya Tirkaxivên Kosovayê li bajar û navçeyên Prîzrên, Ferîzay û li Priştînayê dijîn.^[4]

Lîsteya Demografîkên Bajarên Kosovayê:^[5]

Bajarên ya mezin (2015)
Bajarên Kosovayê	Lîstê	Metro	Nîfûsa Metroyê	Lîstê	Metro	Nifûsa Metroyê
	1	Priştîna	204,721	11	Suva Reka	59,681
	2	Prizren	186,986	12	Rahovec	58,908
	3	Ferizaj	101,174	13	Malisheva	57,301
	4	Peja	97,890	14	Lipjan	56,643
	5	Gjakova	94,543	15	Skenderaj	51,746
	6	Podujevo	83,425	16	Viti	46,742
	7	Mitrovica	80,623	17	Deçan	41,173
	8	Gjilan	80,525	18	Istog	39,604
	9	Vushtrri	64,578	19	Klina	39,208
	10	Drenas	60,175	20	Kosovo Polje	37,048

Lîsteya dînên Kosovayê:^[6]

Dînên Kosovayê
Dîn		Sedî
Misilman	Pîraniya giran Sunîtî	95.6%
Xiristiyanî	Katolîk û Ortodoks	3.7%
-Katolîkê Romanî		2.2%
-Dêra ortodoks ya rojhilat		1.5%
Bê-dîn		0.1%
Ya din		0.1%
Nayê zanin		0.1%

Pêjgeh

Gotara bingehîn: Pêjgeha Kosovayê

Tava e Prizrenit

Pêjgeha Kosovayê ji xwarin-vexwarinên Kosovayê re tê gotin. Pêjgeha Kosovayê ji yên gelên cîran ne cudatir e. Şaxek ji pêjgeha balkanî ye. Di bin bandora xwarin-vexwarinên albanî, yewnanî, romî (tirkî), slavî, îtalî û gelên cîran serb, kroatî û bosnayî de rengê xwe girtiye.

Pêşangeh

Pirtûkxaneya Neteweyî ya Kosovayê, li Priştînayê

Mijarên têkildar

Albanên Makedonyayê Bakur

Çavkanî

^ Sharpe, M. E. (2003). Ethnic Groups and Population Changes in Twentieth-Century Central-Eastern Europe. r. 364. ISBN 9780765618337. Ji orîjînalê di 3 tebax 2017 de hat arşîvkirin.
^ RFE/RL Research Report: Weekly Analyses from the RFE/RL Research Institute, Том 3. Radio Free Europe/Radio Liberty.
^ Gvosdev, Nikolas K. (24 nîsan 2013). "Kosovo and Serbia Make a Deal". Foreign Affairs. Ji orîjînalê di 5 adar 2016 de hat arşîvkirin.
^ Fejzullahu, Endrit. "Ethnicities in Kosovo" (PDF) (bi arnawidî).
^ "Wayback Machine". web.archive.org. 7 çiriya pêşîn 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 7 çiriya pêşîn 2016. Roja gihiştinê 1 adar 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
^ "Freedom of Thought Report | Maps". web.archive.org. 10 çiriya pêşîn 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 10 çiriya pêşîn 2017. Roja gihiştinê 1 adar 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)

Girêdanên derve

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Kosova de hene.

[1] Sharpe, M. E. (2003). Ethnic Groups and Population Changes in Twentieth-Century Central-Eastern Europe. r. 364. ISBN 9780765618337. Ji orîjînalê di 3 tebax 2017 de hat arşîvkirin.

[2] RFE/RL Research Report: Weekly Analyses from the RFE/RL Research Institute, Том 3. Radio Free Europe/Radio Liberty.

[foreignaffairs-3] Gvosdev, Nikolas K. (24 nîsan 2013). "Kosovo and Serbia Make a Deal". Foreign Affairs. Ji orîjînalê di 5 adar 2016 de hat arşîvkirin.

[4] Fejzullahu, Endrit. "Ethnicities in Kosovo" (PDF) (bi arnawidî).

[5] "Wayback Machine". web.archive.org. 7 çiriya pêşîn 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 7 çiriya pêşîn 2016. Roja gihiştinê 1 adar 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)

[6] "Freedom of Thought Report | Maps". web.archive.org. 10 çiriya pêşîn 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 10 çiriya pêşîn 2017. Roja gihiştinê 1 adar 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]