Wîkîpediya

Alban

Komekê etnîkî

Alban (bi albanî: Shqiptarët) neteweyeke balkanî ye ku li Anatoliya, Rojhilata Navîn, welatên ereb û Ewropayê jî belav bûne. Bi giranî li Albanya, Kosovo, Tirkiye û Makedonyayê dijîn. Sêdî 70 heya 80 ê Albanyayê alban e. Bi albanî diaxivin ku yek ji malbata zimanên hind û ewropî ye.

Alban
Gelhe tevahî
7 - 10 milyon[1] (2020)
 Albanya 2,411,732 [2]
 Kosovo 1,616,869[3]
 Îtalya800.000[4]
 MKD619,187[5]
 Tirkiye500,000 - 5,000,000[6]
 Yewnanistan443,550–600,000[7]
 Almanya316,700[8]
 DYA194,028[9]
  Swîsre150,000 - 200,000[10]
 Keyaniya Yekbûyî70,000 - 100,000[11]
 Swêd54,000[12]
 Awistirya28,212[13]
 Fransa20,000[14]
 Awistralya11,315[15]
Ziman
Albanî, Zimanê tirkî, Zimanê almanî
Baweriya dînî
Islam, Xristiyan
Alayê Albanya
Rok, endamekî êla Shkreli. William Le Queux, 1906

Bingeh û dîrok

biguhêre

Gelê alban ji îllîriyan û pelasgiyan belav bûne. Ji aliyê genetîkî û çandî ve nêzîkê yewnan û îtalîyan in. Ji xwe re Shqiptar dibêjin ku tê wateya zarokên eyloyê. Ev binavkirin bi taybetî di têkoşîna Îskender Beg a li dijî osmanîyan de hatiye bikaranîn. Nîşaneya li ser ala netewî jî eylo ye. Biyanî pirranî albanan bi navê alban binavdikin. Tirk Arnavût dibêjin, ev jî ji arvanît a romayiyan e. Romayiyan gotina albanî arben (karker, karbidest, kesê xebatê dike) kirine arvanît.[16][17][18]

Serdema navîn a dereng û Împeratoriya osmanî

biguhêre

Di Serdema Navîn de, esilzadên Albanî nikarîbûn împeratoriyek ku tevahiya qada niştecihbûna wan an jî tenê beşên girîng ên wê vegirtibû ava bikin. Ji dawiya sedsala 13an vir ve, hejmarek mîrekiyên piçûktir di bin hukumdarên alban de derketine (Muzaka, Bue Shpata, Kastriots, Thopia û yên din, di Lîsteya malbatên esilzade yên albanî de jî bêtir bibînin). Lêbelê, ev kêm-zêde ji hêla hêzên cîran Epirus, Împeratoriya Bîzansê, Serbistan, Wênîs û Napoli, paşê jî di bin bandora Împeratoriya Osmanî de. Ev tê wê maneyê ku albaniyan hê beriya dagirkirina Osmaniyan yekitiyeke siyasî, olî û çandî pêk neaniye.

Kêmasiya kevneşopiya împaratorî ya navîn a cuda dê bi sedsalan şûnda di damezrandina neteweya albanî ya nûjen de were hîs kirin. Gelên din ên başûrê rojhilatê Ewropayê di sedsala 19an de di avakirina neteweyên xwe de behsa serdemên xwe yên serdema navîn dikin. Vê yekê ne tenê nasnameyên neteweyî yên Sirb, Yewnan û Bulgaran xurt kir, lê di heman demê de ji siyasetmedarên van neteweyan re jî mentiqek peyda kir ku ji bo dewletên xwe yên berbelav bibin herêmên ku arnawî dijîn.

Ji dawiya sedsala 14an ve, Osmanî li ser axa Albanyayê belav bûne. Piştî sedsaleke şerên bi bûyer, ku di nav wan de bi taybetî şerên berevaniyê yên serketî yên Mîr Îskender Beg bi Lezha wî re, piştî hilweşîna Shkodra bi biryarek bîreweriya dîrokî ya albaniyan ava kir (1479). Tirk ji 400 salî zêdetir li ser Albanya û welatên cîran kontrol kirin.

Veguhastina Îslamê di sedsala 15an de gihîşt lûtkeya xwe, dema ku yekem mizgeftên mezin rabûn an jî dêr bi vî rengî hatin veguheztin. Dûv re, di nav sê sedsalên pêş de, piraniya albaniyan misilman bûn.

 
Nexşeya etnografî ya navenda Balkanê ya sala 1861ê. Cihên niştecihbûna Albanî bi zer hatine nîşandan. Guillaume Lejean (1828–1878)

Nêzîkî nîvê sedsala 19an, rewşenbîrên ferdî, di bin bandora ramana ewropa rojava ya li ser çand û neteweyê de, dest bi xebatê kirin ji bo afirandina zimanekî albanî yê nivîskî yê yekbûyî û afirandina yekem berhemên nûjen edebiyata albanî. Di dehsalên paşerojê de, komeleyên çandî yên Albanî hem li welatên Albanî û hem jî li navendên koçberan ên wek Konstantînopolîs, Bukreş, Boston û yên din derketin holê; hinek ji wan rojnameyên xwe derdixistin. Ji bo nimûne, Civata Stembolê ya Çapkirina Edebiyata Albanî (Alb. Shoqëria e të shtypurve shkronja shqip), ku di 1879 de hat damezrandin, komeleya çandî Bashkimi li Shkodra û ewên girîng bûn. ku di destpêka sedsala 20an de Komeleya Vatra li Bostonê derket holê. Di sala 1908 de, delegeyên ji hemû welatên albanî û ji navendên dîasporayê di dema Kongreya li Monastirê (îro Bitola) de li ser bikaranîna taybetî ya Alfabeya Latînî li hev kirin. hin tîpên taybet. Ev qonaxeke girîng bû ji bo afirandina zimanekî hevbeş ê nivîskî.

Dabeşkirina metirsîdar a parêzgehên Osmanî yên ku hîna li Balkanan di nav netew-dewletên berê yên li başûr-rojhilatê Ewropa yên wek Yewnanistan, Serbistan, Bulgaristan û Montenegro de hebûn. Di sala 1878an de tevgera neteweyî ya di nav albaniyan de bû sedema yekemîn kesên bi motîvasyona siyasî. League of Prizren, ku di heman salê de hate damezrandin, bi giranî ji hêla axayên zengîn ên Arnavutî û hem jî oldarên misilman û katolîk ve hate piştgirî kirin. Xalên bingehîn ên bernameya siyasî ya lîgê mayîna tevahiya qada niştecihbûna arnavanan bi Împaratoriya Osmanî re, damezrandina parêzgehek otonom a Albanî bi rêveberiya xwe ya bacê, wekheviya olan û damezrandina albaniyek bû. sîstema dibistana ziman. Piştî ku lîga alikariya rawestana berbelavbûna zêdetir a dewletên cîran ên Balkanan kir, nexasim bi berxwedana çekdarî, ew di sala 1881 de ji hêla hêza navendî ya Osmanî ve bi zorê hate hilweşandin. Daxwazên navxweyî û çandî-siyasî yên lîgê heta serê sedsala 20an bê cih man. Nexasim ji ber vê yekê, neteweperestên nifşa duyemîn biryar dan ku ji bo avakirina dewletek neteweya Arnawut şer bikin.

Hem tevgera çandî û hem jî tevgera neteweyî ya siyasî tevahiya qada niştecihbûna Arnawiyan girtibû û bi kêmanî endamên çînên civakî yên jor (xwedî erd, welatiyên dewlemend, mele) xwe wekî endamên neteweyek hevpar hîs dikirin, bêyî ku ew li Shkodra dijîn, Prizren, Dibra, Korça yan Janina jiyaye. Di sala 1913'an de dabeşkirina herêmên bi Arnavîstan niştecîh (ji bilî Albanyaya nû, herêmên mezin derbasî Serbistan, Yewnanistan û Montenegroyê bûn) nekarî vê yekê biguherîne. Berî her tiştî di warê çandî de, Albanên li Albanya, Kosova û deverên cîran hîn jî xwe wek neteweyek dibînin ku di qada çandî û ragihandinê ya Albanosphere de bi hev re mezin dibin. Lê belê di demên sînor girtî de, ziman, edebiyat û çanda hevpar yekane girêdana yekîtiyê bû. Di dehsalên piştî Şerê Cîhanî yê Duyem de, Kosovayî jî di kodkirina zimanê nivîskî yê nûjen a Albanî de beşdar bûn.

Ziman

biguhêre
  Gotara bingehîn: Zimanê albanî

Albanî (bi albanî: Gjuha Shqipe /ˈɟuha ˈʃcipɛ/ yan bi kurtî Shqipja /ˈʃcipja/) di nava malbata zimanên hind û ewropî de bi serê xwe şaxek e. Gegî û toskî zaraveyên wê yên sereke ne. Di sedsala 20em de albanan zaraveyê toskî bingeh girtine, zimanê xwe yê nivîskî û nûjen li ser wê avakirine. Herwiha zarave yan devokên bi navê arbëresh û arvanîtîka jî hene, carnan wekî devok an heya bigire zimanên xwebixwe jî tên binavkirin. Di albanî de gelek bêjeyên latînî, yewnanî, romî (tirkî), bulgarî û fransî hene.

 
Belavbûna û zaraveyên Zimanê Albanî

Peyvên kurdî/îranî di albanî de

biguhêre

Bi bandora osmaniyan wekî peyvên erebî, yên kurdî/îranî jî derbasê albanî bûne. Tê zanîn zimanê osmaniyan ji xwe sentezeke romîkî (tirkî), erebî, kurdî/îranî û zimanên rojavayî bû.

Hin jî mînakan: Perde, pere, çardar an çadir, dolav, çakûç..

Dîroka Kurdistanê de alban

biguhêre

Albanya nêzîkî 400 salan di bin dagirkeriya osmaniyan de maye. Bi hatina osmaniyan ve zêdetirî nîv milyon alban direvin Îtalyayê. Yên mayî pêl bi pêl îslamîze dibin. Osmanî ji vê taybetiya albanan sûdê werdigirin, hinek ji wan wekî cerdewanên îro birêxistin dike. Yekîneyên albanî (herwiha yên çeçen û çerkez jî) di dagirkerî û binpêkirina gelan de bikartînin.

Bi têkçûna osmaniyan ve gelên ji aliyê tirkan ve hatine îslamîzekirin, ji tirsan direvin Anatoliyayê. Îro beşeke mezin ji belê tirk bi eslê xwe balkanî, qefqazî ne. Mixabin hatine asîmîlekirin û li Tirkiyeyê zimanê albanî ketiye xetereya windabûnê.

Mijarên têkildar

biguhêre

Edebiyat

biguhêre
  • Skender Anamali: Die Albaner, Nachkommen der Illyrer. In: Arne Eggebrecht u.a. (Hrsg.): Albanien. Schätze aus dem Land der Skipetaren, von Zabern, Mainz 1988. ISBN 3-8053-0978-3 [[Ausstellung des Roemer- und Pelizaeus-Museum, Hildesheim, 18. Juli bis 20. November 1988 ISBN 3-8053-1017-X (almanî).
  • Peter Bartl: Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Pustet, Regensburg 1995, ISBN 3-7917-1451-1. (almanî]]
  • A.C. Danopoulos u. C.P. Danopoulos: Albanian Migration into Greece. The Economic, Sociological, and Security Implications. In: Mediterranean Quarterly 15(2004), S. 100–114.
  • Miranda Vickers: The Albanians. A modern History. Tauris, London / New York, NY 1995, ISBN 1-8504-3749-1.

Çavkanî

biguhêre
  1. ^ National Geographic, Band 197 (University of Michigan ed.). National Geographic Society, 2000. 2000. p. 59. Retrieved 27 September 2020.
  2. ^ https://www.worldometers.info/world-population/albania-population/#:~:text=Albania%202020%20population%20is%20estimated,(and%20dependencies)%20by%20population.
  3. ^ Minority Communities in the 2011 Kosovo Census Results: Analysis and Recommendations" (PDF). European Centre for Minority Issues Kosovo. 18 December 2012. Archived from the original (PDF) on 3 January 2014. Retrieved 3 September 2014.
  4. ^ https://www.migrationpolicy.org/article/albania-looking-beyond-borders/
  5. ^ https://www.stat.gov.mk/PrikaziSoopstenie.aspx?rbrtxt=146
  6. ^ Yenigun 2009, p. 184. "Turkey contains 5-6 million Albanians (more than in the Balkan area)“.
  7. ^ Iosifides, Theodoros, Mari Lavrentiadou, Electra Petracou, and Antonios Kontis. "Forms of social capital and the incorporation of Albanian immigrants in Greece." Journal of ethnic and migration studies 33, no. 8 (2007): 1343-1361.
  8. ^ https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Migration-Integration/Publikationen/Downloads-Migration/auslaend-bevoelkerung-2010200207004.pdf?__blob=publicationFile%5Bb
  9. ^ "TOTAL ANCESTRY REPORTED Universe: Total ancestry categories tallied for people with one or more ancestry categories reported 2013 American Community Survey 1-Year Estimates". factfinder.census.gov. United States Census Bureau (USCB). Archived from the original (Table) on 12 February 2020. Retrieved 9 November 2018.
  10. ^ Die kosovarische Bevölkerung in der Schweiz" (PDF). sem.admin.ch (in German). p. 25. Der grösste Teil der kosovarischen Bevölkerung lebt in der Deutschschweiz, vor allem in den städtischen Agglomerationen Zürich, Basel und Luzern, aber auch in den Kantonen Aargau, St. Gallen, Bern und Waadt.
  11. ^ "Albanians in the UK" (PDF). unitedkingdom. Archived from the original (PDF) on 14 October 2015. Retrieved 10 February 2020.
  12. ^ "Total Population of Albanians in the Sweden". Ethnologue.
  13. ^ "Statistik Austria". Statistik.at. Archived from the original on 13 November 2010. Retrieved 24 December 2013.
  14. ^ "Étrangers – Immigrés: Publications et statistiques pour la France ou les régions" (in French). Insee.fr. n.d. Retrieved 4 November 2015.
  15. ^ "20680-Ancestry (full classification list) by Sex – Australia" (Microsoft Excel download). 2006 Census. Australian Bureau of Statistics. Retrieved 2 June 2008. Total responses: 25,451,383 for total count of persons: 19,855,288.
  16. ^ Adamczyk, Artur (15 June 2016). "Albanian Immigrants in Greece From Unwanted to Tolerated?" (PDF). Journal of Liberty and International Affairs. 2 (1): 53.
  17. ^ ^ Vathi, Zana. Migrating and settling in a mobile world: Albanian migrants and their children in Europe. Springer Nature, 2015.
  18. ^ ^ Managing Migration: The Promise of Cooperation. By Philip L. Martin, Susan Forbes Martin, Patrick Weil

Girêdanên derve

biguhêre
  Li Wikimedia Commons medyayên di warê Alban de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Alban&oldid=1770268" hatiye standin.