Kolombiya

Komara Kolombiyayê
Komara Kolombiyayê; Kolombiya; República de Colombia (spanî)
Ala	Mertal
	Dirûşm: "Libertad y Orden" (spanî); "Azadî û Pergal"
	Sirûd: ¡Oh, Gloria Inmarcesible! (spanî); Ey rûmeta naçilmise!;
Paytext	Bogotá; 4°35′Bk 74°4′Ra / 4.583°Bk 74.067°Ra
Bajarê mezin	bajar
Zimanên fermî	Spanîa
Zimanên herêmî	68 zarav û zimanên etnîkî hene. Îngilîzî jî wek li herêma Komgiravên San Andrés, Providencia û Santa Catalina fermî ye.
Komên etnîkî (2005 )	86% Mestîzo; 86% Spî; 10.6% Reş; (tevî Mulatto);; 3.4% Çermesor;; 0.01% Roma;
Demonîm	Kolombiyan
Rêveberî	Komara serokatiyê
Pêşvebirî	Kongre
Serxwebûn ji Spanyayê
Rûerd
Gelhe
TBH (PHK)	2017 texmînkirin
TBH (nomînal)	2017 texmînkirin
Gini (2015)	▼ 52.2; bilind
PPM (2014)	0.720; bilind · 97.
Dirav	Peso (COP)
Demjimêr	COT (UTC−5b)
Celebê dîrokê	rr−mm−ssss (CE)
Hatûçûna ajotinê	rast
Koda telefonê	+57
ISO 3166	CO
Înternet TLD	.co
a.	Digel Makezagona Kolombiyayê bi Spanî dibêje (Castellano) wek zimanê fermî di hemû axa Kolombiyayê de, zimanên din ên li welat ji aliyê komên etnîk tê axaftin -- bi qasî 68 zimanan -- herkes jî bi fermî di herêma xwe de xwe ye. English is also official in the archipelago of San Andrés, Providencia and Santa Catalina.
b.	Navçeya demjimêra Kolombiyayê ya fermî Tê kontrolkirin û bi koordîne ji aliyê National Institute of Metrology.

Kolombiya (/koˈlombija/ ko-LOM-biya; Spanî: [koˈlombja] ( Guhdar bike)), bi fermî Komara Kolombiyayê (bi spanî: República de Colombia (alîkarî·info)),^[11] yek welatekî derî parzemînê ya bi giranî li bakurê Amerîkaya Başûr û bi herêmên di Amerîkaya Navîn hatiye rewanekirin. Sînorên Kolombiyayê li bakurê rojava bi Panama, li rojhilatê bi Venezuela û Brazîl û li başûr bi Ekuador û Perû re parve dike. Sînorên deryayî yên Kolombiyayê jî wek bi Kosta Rîka, Nîkaragua, Hondûras, Jamaika, Komara Domînîk û Haîtî re parve dike. Makezagona komara dewleta yekîne bi sî-û-du departementan pêk tê. Herêmên tiştên ku niha Kolombiya di destpêkê de ji aliyê niştevanên gelên resen ên Kolombiyayê tevî ku Muisca, Quimbaya û Tairona bû.

Destpêkirina spaniyan a di sala 1499an de pêvajoyekî fethê û mêtîngeriya di dawiya afirandina Cîgirkeyane ya Nû Grenada, bi paytexta wê ya li Bogotá hatibû.

EtîmolojîBiguherîne

Navê "Kolombiya" navdêrekî navê dawî ji Christopher Columbus (Îtalî: Cristoforo Colombo, Spanî: Cristóbal Colón) e. Ev ji aliyê şoreşgerê Venezuelayê Francisco de Miranda wekî referansa ji bo hemû cîhana nû ducan bû, lê bi taybetî jî ji bo wan beşên di bin serweriya Spanî û Portûgalî bûn. Nav paşê ji aliyê Komara Kolombiya ya di sala 1819an de ji navçeyên Cîgirkeyaneya kevn yên Nû Grenada (ku Kolombiyaya îro, Panama, Venezuela, Ekuador, û bakurê rojavayê Brazil) avakirin hatiye qebûl kirin.

Dema ku Venezuela, Ekuador û Cundinamarca hatibû ku ji bo wek dewletên serbixwe hebin, Wezareta berê yê Cundinamarca wek bi navê "Komara Nû Grenada" pejirandin. Nû Grenada bi awayekî fermî navê xwe di sala 1858an de ji Konfederasyona Grenadayê guhertin. Di sala 1863an de nav dîsa hatiye guherandin, ev dem ji bo Dewletên Yekbûyî yên Kolombiyayê bû, berî dawiya pejirandina navê yekûn wê di sala 1886an de wek – Komara Kolombiyayê – hatiye guhertin.

Ji bo ku vî welatî û hikûmeta Kolombiyayê venêrîn, mercên Kolombiya û República de Colombia bi kar tînin.

DîrokBiguherîne

Ji ber cihên xwe, herêma ku niha ji Kolombiya korîdorên koçberiya mirovan ji Mezoamerîkayê û li Karîbê ber Andes û Amazon zûtir bû. Arkeolojîkên malperên Pubenza û El Totumo di Geliyê Magdalena ku 100 km dikeve başûrê rojavayê Bogotá kevntir dibînin.

Ev malperana ji heyama Paleoindian (18,000-8000 de BZ) ye. Li Puerto Hormiga û malperên din jî, şopên ji serdema Arkaîk (~ 8000-2000 BZ de) hatin dîtin. Kevneşopên li herêmên El Abra û Tequendama ya li Cundinamarca nîşan didin ku dagirkirina zû bûn. Ji kevintirîn kûzxane li Amerîkayê li ba San Jacinto ji dewrana 5000-4000 BZ de vedîtin.

Serdema berî fethkirinêBiguherîne

Li axa Kolombiyayê ya îro bi bazirganiya navxweyî û qeytanên zêr li herêmê re eleqedar bûn. Li vir Împaratoriya Înkayê, Muisca, Tayrona, Sinú, Quimbaya û San Agustín çanda ji bo sedsalan jiyandin.

Dagirkeriya SpanyolBiguherîne

Bi navê Christopher Columbus qet behsa axa Columbus lingê nedanîn. Axa Kolombiyayê, di destpêka sedsala 16an de Gonzalo Jimenez de Quesada û Sebastian de Belalcázar ji aliyê fermandarkirina spanî hatiye dîtin û nav koloniyên de hatiye guhertin. Rodrigo de Bastidas di sala 1525an de bajarê Santa Marta ava kir. Piştî vî bûyerê welat di peravên bakurê deryaya Karîbê de li pey bajarê Cartagena ava bû. Di sala 1538an de şêniyên Gonzalo Jimenez de Quesada bi dayîna navê cîwarê Bacatá rizgarkirin û di vir de bajarê Bogotá damezrandin.

Komara Kolombiyaya MezinBiguherîne

Heta sedsala hîjdehê, welat ji aliyê Hispanikên spiyan de biryar hat girtin. Hingê di şerê ji bo serxwebûnê li Amerîkaya Bakur û şoreşên Fransayê bêhtir xurt dest pê kir. Di sala 1808an de Napoleon şerê serxwebûnê koloniyên Spanî yên li Parzemîna Amerîkayê îlankirin, dema ku Spanya hatiye dagirkirin. Bi vî awayî, Simón Bolívar serkêşiya hêzên serxwebûna xwe li Cartagena û Kolombiyayê ya di sala 1821an de bi navê Kolombiyaya Mezin vegirtina li Kolombiyaya îro, Ekuador, Panama û Venezuela federasyon îlan kirin. Di sala 1829an de Venezuela û di sala 1830an de Ekuador ji federasyonê derketin.

Dewletên Yekbûyî yên Kolombiyayê û Komara KolombiyayêBiguherîne

Di sala 1886an de, welat û parzemîn ji aliyê Columbus hatibû keşif kirin û bi navê Komara Kolombiya hatibû îlan kirin. Di sala 1903an de, ku welatê Panama parmendekî vî axê ye, dewletekî serbixwe ya ji Kolombiyayê bi alîkariya Amerîkayê ji hev veqetiyan. Panama di heman salê de xwedî mafê bikaranîna Cihoka Panamayê da Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê. Ji ber vê cudabûnê heta sala 1921an berdewam bû, ku di navbera Kolombiya û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê hatiye jiyandin. Piştî vê dîrokê di rêveberiya Kolombiyayê de herdû partiyên mezin wek Partiya Kevneperestî û Partiya Lîberal serdest bûn. Lê, bi pevketina di navbera her du partiyan lihevketinên navxweyî û rêveberiya ji aliyê dîktatoriyê ji bo demekî dirêj bû sedema welat. Lihevketinên navxweyî, ku di dema niha de ji aliyê hikûmeta sivîl a li Kolombiyayê tê îdarekirin berdewam dike.

Serdema La ViolenciaBiguherîne

Tevlihevekî mezin li Kolombiyayê ji sala 1948an heta sala 1953an de pêk hat. Violencia bi navê şîdetekî pevçûnê de qewimiye. Di sala 1950an de, hikûmeta kevneperest ên Mariano Ospina Pérez li ser kevneperestê din Laureano Gómez ku bi cîgirê wî Roberto Urdaneta re rêveberiya zexm pêşandan. Di dema erkeya sê-salî de tê texmînkirin ku 80.000 kesan jiyana xwe ji dest da. Violencia, heta sala 1963an berdewam kir. 200.000 kes di vê demê de hatine kuştin. Komekî gerîlayên çepgir ên FARCê têkoşîna li dijî Violencia dan destpêkirin. Di sala 12 tebax 2002an de Serok Álvaro Uribe Vélez ji ber bûyerên li welat Rewşa awerte ji bo 90 rojan îlan kir.

ErdnîgarîBiguherîne

Kolombiya li rojavayê Amerîkaya Başûr de cih digre û sînorên li ser Atlantîkê (1626 km bendikê peravê) û sînorên li ser Okyanûsa Pasîfîk de (1448 km) cih digre. Li başûrê Kolombiyayê sînorên li ser welatên cîran wek Ekuador (590 km sînor) û Perû (1626 km), li başûrê Brazîlê (1645 km), li bakurê Venezuela (2050 km) û li bakurê rojavayê li ser sala 1903'an de hevqetandina ji aliyê Kolombiyayê ve Panama (225 km) ye.

AvûhewaBiguherîne

Ji ber ku Ekvator ji aliyê Kolombiyayê ve digere, welat di qada hewayê ya tropîkalê de ye. Li bakur, ango li Peravên Karîbê zuha yên pirtir ji welatên din e. Li gor Bilindahî ya Deryayî çar herêmên avûhewa cihêkirin. Li deştan (Llanos) ji avûhewayê tropîkal 24 °C re digre, wek di navbera 1000 û 2000 m mezintirîn avûhewayê tropîkal (17-30 °C), di navbera 2000 û 3000 m saretropîkal (12-17 °C) û li herêmên çiyayî (Páramos) 3000 m alpê bilind avûhewayê cemedan (di bin 12 °C) e.

BajarBiguherîne

Bajarê herî mezin ên Kolombiyayê ev in: Bogotá, Medellín, Cali, Cartagena de Indias, Barranquilla, Ibagué, Manizales, Pasto, Cúcuta û Bucaramanga.

Navenda îdarîBiguherîne

Departementên Kolombiyayê ji 32 herêman pêk tê.

	Departement	Paytext	Herêm (km²)	Gelhe	Dîrok
-	Bogotá	Parêzgeha Paytextê	1587	7117984	1886
01	Amazonas	Leticia	109665	80360	1991
02	Antioquia	Medellín	63612	5750478	1858
03	Arauca	Arauca	23818	282302	1991
04	Atlántico	Barranquilla	3388	2365663	1910
05	Bolívar	Cartagena de Indias	25978	2229967	1857
06	Boyacá	Tunja	23189	1411239	1858
07	Caldas	Manizales	7888	1170187	1905
08	Caquetá	Florencia	88965	463333	1982
09	Casanare	Yopal	44640	325713	1991
10	Cauca	Popayán	29308	1363054	1857
11	Cesar	Valledupar	22905	1050303	1967
12	Chocó	Quibdó	46530	413173	1947
13	Córdoba	Montería	25020	1392905	1952
14	Cundinamarca	Bogotá	24210	9467562	1857
15	Guainía	Inirida	72238	43314	1963
16	Guaviare	San José del Guaviare	53460	133236	1991
17	Huila	Neiva	19890	994218	1905
18	La Guajira	Riohacha	20848	524619	1965
19	Magdalena	Santa Marta	23188	1403318	1824
20	Meta	Villavicencio	85635	771089	1960
21	Nariño	Pasto	33268	1775139	1904
22	Norte de Santander	Cúcuta	21658	1493932	1910
23	Putumayo	Mocoa	24885	378483	1991
24	Quindío	Armenia	1845	613375	1966
25	Risaralda	Pereira	4140	1024362	1966
26	San Andrés	San Andrés	52	83491	1991
27	Santander	Bucaramanga	30537	2085084	1857
28	Sucre	Sincelejo	10917	868648	1966
29	Tolima	Ibagué	23562	1312972	1886
30	Valle del Cauca	Cali	22140	4524678	1910
31	Vaupés	Mitú	54135	33152	1991
32	Vichada	Puerto Carreño	100242	97276	1991

CîwarbûnBiguherîne

Têkilî yên derveBiguherîne

Kolombiya, endamê rêxistinên wekî Neteweyên Yekbûyî (1943), Rêxistina Dewletên Amerîkayê (1948), ya G-77 (1964), Civaka Antê (1969), ya G-24 (1971), Rêxistina Peymana Hevkariya Amazonê (1978), Yekîtiya Neteweyên Amerîkaya Başûr (ji 2004 ), Civakên Amerîkaya Latîn û Dewletên Karîbê CELAC (2010) û Yekbûna Pasîfîkê (2013), wekî yek ji endamên damezrêner yên rêxistinên navneteweyî ye.

SiyasetBiguherîne

PartîBiguherîne

ÇavkanîBiguherîne

↑ "visibilización estadística de los grupos étnicos" (PDF). Censo General 2005. Departamento Administrativo Nacional de Estadistica (DANE). Roja wergirtinê: 15 hezîran 2013.
↑ Bushnell, David & Rex A. Hudson (2010) "The Society and Its Environment"; Colombia: a country study: pp. 87, 92. Washingtion D.C.: Federal Research Division, Library of Congress.
↑ "Animated clock". Colombian State Department. Roja wergirtinê: 24 July 2016.
↑ "World Economic Outlook Database: Colombia". International Monetary Fund. October 2016. Roja wergirtinê: 16 kanûna pêşîn 2016.
↑ "socio-economic policies" (PDF). dane.gov.co. Roja wergirtinê: 2 adar 2016.
↑ "2015 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2015. Roja wergirtinê: 14 kanûna pêşîn 2015.
↑ Colombian Constitution of 1991 (Title I – Concerning Fundamental Principles – Article 10)
↑ "LEY 47 DE 1993" (bi Spanish). alcaldiabogota.gov.co. Roja wergirtinê: 23 February 2014.CS1 maint: Unrecognized language (link)^{[Girêdan daimî miriye]}
↑ "Navçeya demjimêra Kolombiyayê ya fermî" (bi spanî). horalegal.inm.gov.co. Roja wergirtinê: 23 sibat 2014.
↑ "Decreto 4175 de 2011, artículo 6, numeral 14" (bi spanî). Presidencia de la República de Colombia. Roja wergirtinê: 14 adar 2016.
↑ IPA transcription of "República de Colombia": [reˈpuβlika ðe koˈlombja].
↑ http://www.dane.gov.co/index.php/about-dane

Girêdanên derveBiguherîne

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Kolombiya de hene.

[1] "visibilización estadística de los grupos étnicos" (PDF). Censo General 2005. Departamento Administrativo Nacional de Estadistica (DANE). Roja wergirtinê: 15 hezîran 2013.

[2] Bushnell, David & Rex A. Hudson (2010) "The Society and Its Environment"; Colombia: a country study: pp. 87, 92. Washingtion D.C.: Federal Research Division, Library of Congress.

[3] "Animated clock". Colombian State Department. Roja wergirtinê: 24 July 2016.

[4] "World Economic Outlook Database: Colombia". International Monetary Fund. October 2016. Roja wergirtinê: 16 kanûna pêşîn 2016.

[5] "socio-economic policies" (PDF). dane.gov.co. Roja wergirtinê: 2 adar 2016.

[6] "2015 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2015. Roja wergirtinê: 14 kanûna pêşîn 2015.

[7] Colombian Constitution of 1991 (Title I – Concerning Fundamental Principles – Article 10)

[8] "LEY 47 DE 1993" (bi Spanish). alcaldiabogota.gov.co. Roja wergirtinê: 23 February 2014.CS1 maint: Unrecognized language (link)^{[Girêdan daimî miriye]}

[9] "Navçeya demjimêra Kolombiyayê ya fermî" (bi spanî). horalegal.inm.gov.co. Roja wergirtinê: 23 sibat 2014.

[10] "Decreto 4175 de 2011, artículo 6, numeral 14" (bi spanî). Presidencia de la República de Colombia. Roja wergirtinê: 14 adar 2016.

[11] IPA transcription of "República de Colombia": [reˈpuβlika ðe koˈlombja].

[12] ttp://www.dane.gov.co/index.php/about-dane

[11]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]