Azerbaycan

Azərbaycan
Azərbaycan Respublikası
Komara Azerbaycanê
(Ala) (Nîşan)
Sirûda netewî: Sirûda netewî yê Azerbeycanê
Zimanên fermî	Zimanê azerî
Paytext	Bakû 40°25′Bk 49°50′Rh
Bajarê mezin	Bakû
Sîstema siyasî	Komarî
- Serokomar  - Serekşalyar	Îlham Eliyev Əli Əsədov
Rûerd  - Giştî  - Av (%)	86.600 km2 1.6
Gelhe  - Giştî (2013)  - Berbelavî	9.511.100 kes 109,8 kes/km2
Serxwebûn	30ê tebaxê 1991ê ji YKSS
Dirav	Manat (AZN)
Dem	UTC+4
Nîşana înternetê	.az
Koda telefonê	+994

Azerbaycan an jî Komara Azerbaycanê (bi azerî : Azərbaycan an jî Azərbaycan Respublikası) welatekî li başûrê rojavayê Ewropayî-Asyayî, cîranî Ermenistan, Tirkiye, Gurcistan, Ûrisya û Îranê ye. Yek ji komarên kevn ên Sovyetîk e.

Nexşeya Azerbaycanê

Welatî, ziman û tiştên Azerbaycanê azerbaycanî ango azerî ne. Rûbera wê nêzîkî 86.600 km² ye û li wir dora 10,2 milyon kesan hene (2021). Serbajarê Azerbaycanê Bakû (bi azerî: Bakı).

Dîrok

Azerbaycan welatek bêhempa ye ku çend netew û çandan li hev tîne. Ev welatek e ku dizane bi nakokiyên xwe çawa surprîz bike. Lêbelê, damezrandina Azerbaycanê wekî welatek cûda di gelek sedsalan de pêk hat, ji ber vê yekê ew karibû çanda gelek nifşan bihebîne.

Dîroka Azerbaycanê ji demên kevnar heya îro Dîroka Azerbaycanê ji demên kevnar heya îro Welatek xwedî dîrokek dirêj û kevneşopên bêhempa li başûrê rojhilatê Kafkasyayê cîwar bûye. Navê wê Azerbaycan e. Di sedsalan de, hejmarek mezin bûyer li wir qewimîn ku bandora xwe dan ser pêvajoya dîroka vî welatî. Ka em hewl bidin ku dema Komara Azerbaycanê, ya ku ji dîroka derketina welat dest pê dike, û îro jî diqedînin, vegerînin dewrê.

Azerbaycan li ku ye

Wekî ku berê jî hate gotin, Komara Azerbaycanê li rojhilatê Kafkasyayê ye. Ew xwediyê cihekî siyasî yê bi avantaj e, ji ber ku ew li bakûr bi Rûsyayê re, li bakurê-rojavayê wê bi Gurcistanê re, û li rojava jî bi Ermenistanê re dikeve. Beşa rojhilatê welêt bi Behra Xezerê tê şûştin.

Dîroka damezrandina Azerbaycan

Nêzîkbûna behrê bi tixûbên welêt di pêşkeftina Azerbaycanê de roleke girîng lîst.

Li gorî daneyên dîrokî, mayîna kesek li ser xaka Azerbaycana nûjen ji zêdetirî yek û nîv sal berê vedigere. Ji ber vê yekê, em dikarin bêjin ku Azerbaycan di berbanga pêşkeftina şaristaniyê de dijiya. Deverên herî girîng ên Neanderthalî lê dijîn şikeftên Azykh û Taglar in.

Nifûsa prîmîtîf a ku li vê herêmê dijiya her gav behreyên xwe baştir dikir. Wan pir zû li pêvajoya seretayî ya sifir û hesin fêr bûn û fêrî çêkirina amûran bûn. Amûrên pêşkeftî hinekî paşê xuya bûn, lê wan hişt ku mirovê prîmîtîf hilberîna kedê zêde bike. Di demek nêz de, dorpêçkirina civakê ya gav bi gav bû sedema kêmbûna tebeqeya komîn a primitive û pêşkeftina civaka nûjen.

Dewleta Manna li navenda Komara Azerbaycana nûjen bû.

Piştî dagirkirina şaristaniya kevnar ji hêla Farisistanê, Atropatus hate ser text, û navê wî welatî kir Media Atropatena. Tê bawer kirin ku navê Azerbaycan li wî hatiye kirin.

Alban bûn nifûsa medenî ya yekem a Azerbaycanê. Dûv re ji hev veqetiyan û dewleta xwe ava kirin.

Piştra, welat ji hêla Ermenistanê ve hate dagirkirin û Tîgran II hat ser hukim. Bi wî re, xiristiyanî li welêt belav bû.

Îroyen Urmia

Serkeftin ji hêla welatên Erebî ve

Di sedsala 7-an a berî zayînê de, bûyerek qewimî ku dîroka welêt bi tevahî zivirand. Ew li ser dagirkirina Ereban e. Di despêkê de, Ereban erdên Iranranê bi dest xwe xistin, û dûv re dest bi êrîşek li ser xaka Azerbaycan kirin. Ligel dagirkirina welat, Ereban dest bi danasîna Islamslamê di çanda wê de kirin. Gava ku gavên pêşîn hatin avêtin, Azerbaycan bi Xîlafetê hate girêdan û Islamslamkirina herêman dest pê kir. Zû zû gihîştin armanca xwe.

Wêne Wêne Lêbelê, li her deverê baş tunekirina Xiristiyantiyê qebûl nekir. Di 816-an de, li başûrê rojhilatê welêt, serhildanek gelî, ku li dijî Islamslam û Ereban bi gelemperî bû, derket. Serhildan hate tepisandin, lê serdestiya Islamslamê bi rengek berbiçav hate hejandin. Xîlafet her sal lawaz dibû û ev dibû sedem ku parêzgerên bakurê Azerbaycanê gav bi gav dest bi veqetandinê bikin.

Dewlet heya nîveka sedsala 16-an hebû, pişt re ew bi dewleta Farisî ya Sefewî ve hate girêdan.

Tirkkirina welêt

Constantrişên domdar ên eşîrên koçer ên Tirk ên li nav xakê jî di pêşkeftina Azerbaycanê de roleke girîng lîst. Lê berevajî Islamslambûnê, ev pêvajo çend sedsalan dirêj kir.

Bi saya vê yekê ye ku piraniya nifûsa komara nûjen bi ziman diaxifin û rûmeta çanda, ku ji koka xwe Tirk e, digirin.

Firstrişa yekem di sedsala 11-an de pêk hat. Eşîrên Oguz ên ji Asyayê axên Azerbaycanê dagir kirin. Armanca dagirkirinê bi tevahî dagirkirina xakê bû, ji ber vê yekê dagirkeran her tiştê di rêça wan de hilweşand. Vê êrîşê bi windahiyên mezin ên nifûsê û tunekirina milkê çandî re bû.

Di dema dagirkirinê de, nifûsa herêmê gav bi gav bi dagirkeran re têkel bû, ziman û çanda xwe qebûl kirin. Ew ê ev koma etnîkî ya nû ye ku paşê dê navê Azerbaycan bête kirin.

Damezrandina dawîn a neteweyek wekî Azerbaycan piştî hilweşîna xanedana Hulaguid pêk tê. Demek Azerbaycan dibe beşek ji dewleta Tamerlane, paşê derbasî eşîrên Oguz dibe û dibe perçeyek axa dewleta Ak-Koyunlu.

Damezrandina Azerbaycanê wekî welatek cûda

Di sedsala 15-an de, dewleta Ak-Koyunlu belav bû û li ser xaka Azerbaycanê dewletek nû ya Sefewî hate damezrandin. Bajarê Tebrîzê dibe paytexta dewleta nû. Piştra wê ew hate veguhastin bo bajarê Isfahansfehanê.

Di 1795 de, xanedaniyek nû ya Qacarî ya bi eslê xwe Turk hat Azerbaycanê. Di wê demê de, welat hate dabeş kirin li gelek xaniyên piçûk, ên ku di bin hukumeta Iranianranê de bûn.

Tevlêbûna Azerbaycan bi tomparatoriya Rûsî

Di pêveka Azerbaycan a bi Empiremparatoriya Rûsî de gavên yekemin di dema Petrûs I. de jî hatin avêtin. Lêbelê, wê demê ne mumkun bû ku desthilatdariyê bi dest xwe bixe. Di du şerên Rûsî-Farisî de rewş tenê di sedsala 19-an de hate rast kirin. Azerbaycan kete nav Empiremparatoriya Rûsî. Ji wê gavê şûnda, dîroka van her du welatan bi hev ve girêdayî ne.

Wêne Wêne Di 1893 de wî dest bi pêşxistina avakirina rêhesin kir. Di heman salê de, yekem xeta hesinî hate çêkirin, ku Rûsya û Azerbaycan bi hev ve girêdide. Pêşkeftina pîşesazî û kûrbûna Azerbaycanê di aboriya Rûsyayê de pir zû encamek erênî da. Welat dest bi nîşandana serxwebûna aborî kir û fêr bû ku drav birêve bibe.

Azerbaycan û Sovyet

Piştî Revolutionoreşa Çirî, meylên centrifugal li deverên cûrbecûr yên Empiremparatoriya Rûsî ya berê dest bi geşedanê kirin. Already jixwe di Gulana 1918 de, Komara Demokratîk a Azerbaycanê hate damezrandin. Lêbelê, dewlet demek dirêj nikaribû ji hev cihê hebe û jixwe di 1920-an de ew hat tasfiyekirin.

Di dîroka welêt de qonaxa din afirandina SSR a Azerbaycan bû. Paytexta vê eyaletê bajarê Bakûyê bû. Lê piştî hilweşîna Sovyetistanê, SSR ya Azerbaycanê dev ji hebûna xwe berda.

Azerbaycan îro

Serokatiya Azerbaycanê, Ilham Aliyev

Azerbaycan bi hebûna xwe ya gelek salan ji bo serxwebûnê hewl da û di dawiyê de ew bi dest xist. Dewleta nû naha navê Komara Azerbaycanê ye. Nuha, Serokê welêt Ilham Aliyev e. Di 2003-an de wezîfeya serokatiyê stend.

Vê gavê, çend pirsgirêkên Azerbaycan hene ku hikûmet hewl dide ku bi wan re mijûl bibe. Yek ji wan pevçûna Qerebaxê ye, ya ku ji hilweşîna Sovyetistanê vir ve didome. Azerbaycan hewl dide ku bigihîje vegirtina Komara Artsakh, ya ku ew ji xwe re demeke dirêj dibîne, lêbelê, nifûsa herêmî bi her awayî pêşî li vê digire. Hikûmet bi hemû hêza xwe hewl dide ku vê nakokiya demdirêj çareser bike.

Dîroka dewletê, ku tê de mirovên ji neteweyên cihêreng bi sedsalan bi hev re jiyane, niha nû destpê dike. Welat, di vê qonaxa dîrokê de, bi tevahî serbixwe ye û ji xwe re armancên mezin datîne. Hikûmeta Azerbaycanê plan dike ku pîşesaziya neft û gazê bêtir pêşve bibe.

Di seredana xwe ya vê dawîyê de bo Bakû, Serok behsê amadebûna Azerbaycan kir ku dest bi avakirina santralek nukleerî bike. Di vî warî de gelek pispor mantiqa vê ramanê dipirsin, lê serok ji serkeftina wê bawer e.

Ziman

Zimanê fermî yê Azerbaycan a îro zimanê tirkî ye û %92ê nifûsa Azerbaycanê bi vî zimanê diaxive. Ziman, îro ji koma zimanê tirkî ye û ji nêz ve bi tirkî, kakeyî û tirkmenî re têkildar e.

Di dema YKSSê de ji bo zimên alfabeya kîrîlî hat bikaranîne, lê niha pirranî latînî bi kar tînin.

Hin jî binerê

• Têkoşîna azeriyan li Îranê
• Azerî (gel)

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Azerbaycan de hene.