Azerbaycan
| Azərbaycan | |||||
| Azərbaycan Respublikası | |||||
| Komara Azerbaycanê | |||||
| |||||
| Sirûda netewî: Sirûda netewî yê Azerbeycanê | |||||
.png)
| |||||
| Zimanên fermî | Zimanê azerî
| ||||
| Paytext | Bakû 40°25′Bk 49°50′Rh / 40.417°Bk 49.833°Rh | ||||
| Bajarê mezin | Bakû | ||||
| Sîstema siyasî | Komarî | ||||
| - Serokomar - Serekşalyar |
Îlham Eliyev Əli Əsədov | ||||
| Rûerd - Giştî - Av (%) |
86.600 km2 1.6 | ||||
| Gelhe - Giştî (2013) - Berbelavî |
9.511.100[1] kes 109,8 kes/km2 | ||||
| Serxwebûn | 30ê tebaxa 1991ê ji YKSS | ||||
| Dirav | Manat (AZN) | ||||
| Dem | UTC+4 | ||||
| Nîşana înternetê | .az | ||||
| Koda telefonê | +994 | ||||
| |||||
Azerbaycan an jî Komara Azerbaycanê (bi azerî : Azərbaycan an jî Azərbaycan Respublikası) welatekî li başûrê rojavayê Ewropayî-Asyayî, cîranî Ermenistan, Tirkiye, Gurcistan, Ûrisya û Îranê ye. Yek ji komarên kevn ên Sovyetîk e.
Welatî, ziman û tiştên Azerbaycanê azerbaycanî ango azerî ne. Rûbera wê nêzîkî 86.600 km² ye û li wir dora 10,2 milyon kesan hene (2021). Serbajarê Azerbaycanê Bakû (bi azerî: Bakı).
DîrokBiguhêre
Azerbaycan welatek bêhempa ye ku çend netew û çandan li hev tîne. Ev welatek e ku dizane bi nakokiyên xwe çawa surprîz bike. Lêbelê, damezrandina Azerbaycanê wekî welatek cûda di gelek sedsalan de pêk hat, ji ber vê yekê ew karibû çanda gelek nifşan bihebîne.
Dîroka Azerbaycanê ji demên kevnar heya îro Dîroka Azerbaycanê ji demên kevnar heya îro Welatek xwedî dîrokek dirêj û kevneşopên bêhempa li başûrê rojhilatê Kafkasyayê cîwar bûye. Navê wê Azerbaycan e. Di sedsalan de, hejmarek mezin bûyer li wir qewimîn ku bandora xwe dan ser pêvajoya dîroka vî welatî. Ka em hewl bidin ku dema Komara Azerbaycanê, ya ku ji dîroka derketina welat dest pê dike, û îro jî diqedînin, vegerînin dewrê.
Azerbaycan li ku ye
Wekî ku berê jî hate gotin, Komara Azerbaycanê li rojhilatê Kafkasyayê ye. Ew xwediyê cihekî siyasî yê bi avantaj e, ji ber ku ew li bakûr bi Rûsyayê re, li bakurê-rojavayê wê bi Gurcistanê re, û li rojava jî bi Ermenistanê re dikeve. Beşa rojhilatê welêt bi Behra Xezerê tê şûştin.
Dîroka damezrandina AzerbaycanBiguhêre
Nêzîkbûna behrê bi tixûbên welêt di pêşkeftina Azerbaycanê de roleke girîng lîst.
Li gorî daneyên dîrokî, mayîna kesek li ser xaka Azerbaycana nûjen ji zêdetirî yek û nîv sal berê vedigere. Ji ber vê yekê, em dikarin bêjin ku Azerbaycan di berbanga pêşkeftina şaristaniyê de dijiya. Deverên herî girîng ên Neanderthalî lê dijîn şikeftên Azykh û Taglar in.
Nifûsa prîmîtîf a ku li vê herêmê dijiya her gav behreyên xwe baştir dikir. Wan pir zû li pêvajoya seretayî ya sifir û hesin fêr bûn û fêrî çêkirina amûran bûn. Amûrên pêşkeftî hinekî paşê xuya bûn, lê wan hişt ku mirovê prîmîtîf hilberîna kedê zêde bike. Di demek nêz de, dorpêçkirina civakê ya gav bi gav bû sedema kêmbûna tebeqeya komîn a primitive û pêşkeftina civaka nûjen.
Biguhêre
Piştî dagirkirina şaristaniya kevnar ji hêla Farisistanê, Atropatus hate ser text, û navê wî welatî kir Media Atropatena. Tê bawer kirin ku navê Azerbaycan li wî hatiye kirin.
Alban bûn nifûsa medenî ya yekem a Azerbaycanê. Dûv re ji hev veqetiyan û dewleta xwe ava kirin.
Piştra, welat ji hêla Ermenistanê ve hate dagirkirin û Tîgran II hat ser hukim. Bi wî re, xiristiyanî li welêt belav bû.
Serkeftin ji hêla welatên Erebî veBiguhêre
Di sedsala 7-an a berî zayînê de, bûyerek qewimî ku dîroka welêt bi tevahî zivirand. Ew li ser dagirkirina Ereban e. Di despêkê de, Ereban erdên Iranranê bi dest xwe xistin, û dûv re dest bi êrîşek li ser xaka Azerbaycan kirin. Ligel dagirkirina welat, Ereban dest bi danasîna Islamslamê di çanda wê de kirin. Gava ku gavên pêşîn hatin avêtin, Azerbaycan bi Xîlafetê hate girêdan û Islamslamkirina herêman dest pê kir. Zû zû gihîştin armanca xwe.
Wêne Wêne Lêbelê, li her deverê baş tunekirina Xiristiyantiyê qebûl nekir. Di 816-an de, li başûrê rojhilatê welêt, serhildanek gelî, ku li dijî Islamslam û Ereban bi gelemperî bû, derket. Serhildan hate tepisandin, lê serdestiya Islamslamê bi rengek berbiçav hate hejandin. Xîlafet her sal lawaz dibû û ev dibû sedem ku parêzgerên bakurê Azerbaycanê gav bi gav dest bi veqetandinê bikin.
Dewlet heya nîveka sedsala 16-an hebû, pişt re ew bi dewleta Farisî ya Sefewî ve hate girêdan.
Tirkkirina welêtBiguhêre
Constantrişên domdar ên eşîrên koçer ên Tirk ên li nav xakê jî di pêşkeftina Azerbaycanê de roleke girîng lîst. Lê berevajî Islamslambûnê, ev pêvajo çend sedsalan dirêj kir.
Bi saya vê yekê ye ku piraniya nifûsa komara nûjen bi ziman diaxifin û rûmeta çanda, ku ji koka xwe Tirk e, digirin.
Firstrişa yekem di sedsala 11-an de pêk hat. Eşîrên Oguz ên ji Asyayê axên Azerbaycanê dagir kirin. Armanca dagirkirinê bi tevahî dagirkirina xakê bû, ji ber vê yekê dagirkeran her tiştê di rêça wan de hilweşand. Vê êrîşê bi windahiyên mezin ên nifûsê û tunekirina milkê çandî re bû.
Di dema dagirkirinê de, nifûsa herêmê gav bi gav bi dagirkeran re têkel bû, ziman û çanda xwe qebûl kirin. Ew ê ev koma etnîkî ya nû ye ku paşê dê navê Azerbaycan bête kirin.
Damezrandina dawîn a neteweyek wekî Azerbaycan piştî hilweşîna xanedana Hulaguid pêk tê. Demek Azerbaycan dibe beşek ji dewleta Tamerlane, paşê derbasî eşîrên Oguz dibe û dibe perçeyek axa dewleta Ak-Koyunlu.
Damezrandina Azerbaycanê wekî welatek cûdaBiguhêre
Di sedsala 15-an de, dewleta Ak-Koyunlu belav bû û li ser xaka Azerbaycanê dewletek nû ya Sefewî hate damezrandin. Bajarê Tebrîzê dibe paytexta dewleta nû. Piştra wê ew hate veguhastin bo bajarê Isfahansfehanê.
Di 1795 de, xanedaniyek nû ya Qacarî ya bi eslê xwe Turk hat Azerbaycanê. Di wê demê de, welat hate dabeş kirin li gelek xaniyên piçûk, ên ku di bin hukumeta Iranianranê de bûn.
Tevlêbûna Azerbaycan bi tomparatoriya RûsîBiguhêre
Di pêveka Azerbaycan a bi Empiremparatoriya Rûsî de gavên yekemin di dema Petrûs I. de jî hatin avêtin. Lêbelê, wê demê ne mumkun bû ku desthilatdariyê bi dest xwe bixe. Di du şerên Rûsî-Farisî de rewş tenê di sedsala 19-an de hate rast kirin. Azerbaycan kete nav Empiremparatoriya Rûsî. Ji wê gavê şûnda, dîroka van her du welatan bi hev ve girêdayî ne.
Wêne Wêne Di 1893 de wî dest bi pêşxistina avakirina rêhesin kir. Di heman salê de, yekem xeta hesinî hate çêkirin, ku Rûsya û Azerbaycan bi hev ve girêdide. Pêşkeftina pîşesazî û kûrbûna Azerbaycanê di aboriya Rûsyayê de pir zû encamek erênî da. Welat dest bi nîşandana serxwebûna aborî kir û fêr bû ku drav birêve bibe.
Azerbaycan û SovyetBiguhêre
Piştî Revolutionoreşa Çirî, meylên centrifugal li deverên cûrbecûr yên Empiremparatoriya Rûsî ya berê dest bi geşedanê kirin. Already jixwe di Gulana 1918 de, Komara Demokratîk a Azerbaycanê hate damezrandin. Lêbelê, dewlet demek dirêj nikaribû ji hev cihê hebe û jixwe di 1920-an de ew hat tasfiyekirin.
Kurdistana SorBiguhêre
Guhertinên dîrokî çawa girîngiya xwe ya neteweyî hene wiha jî di çaroveya welatek de girîngiya xwe hene. Guhertinên dîrokî ew in, ku nexşeya (xerîte) cîhanê diguherînin û bandora xwe li ser paşeroja polîtîkaya navnetewî dikin. Di encama van guhertinan de hin dewlet têne herifandin û hinên din derdikevin holê. Bi gotineke din, sîstema pêwendiyan a li navbera dewletan tê guhertin. Guhertinên di çarçoveya welatek de bi tenê rola xwe di qedera wî miletî ku li ser xaka wî welatî dijî de dilîze.
Di vê nivîsê de em dê bi tenê li ser guhertinên dîrokî yên di sedsala bîstem de çêbûne rawestin. Êdî pirs ev e, ku gelo di vê sedsalê de çend guhertinên dîrokî pêk hatine?
Ji kêmbextiyariya vê qonaxê sê car şerên navnetewî çêbûn. Her şerek guhertinên navnetewî bi xwe re anîn. Ji ber vê çendê ew guhertin wek guhertinên navnetwî têne nîşandan.
Bi vê yekê re em dikarin bibêjin ku guhertinên dîrokî yên pêşî di sedsala 20an de, di navbera salên 1914 û 1918an de çê bûn. Ji ber encama vî şerî du împaratorî herifîn: Împaratoriya Osmanî û Rûsyaya Qeyserî. Û di nexşeya cîhanê de dewletên wek Polonya, Fînlandiya… peyda bûn. Helbet dabeşkirineke nuh pêk hat û welatê me jî duyemîn car hate parçekirin.
Bêguman di vê guhertinê de hin dewlet herifîn û hin jî hatin damezrandin, ji bilî parçebûna Kurdistanê, pahra me ji van guhertinên dîrokî çi bû? Berî her tiştî, pêkhatina peymana Sevrê û danîna Kurdistana Sor, du guhertinên girîng bûn di dîroka me kurdan de.
Nexşeya Kurdistana SorBiguhêre
Wek ku tê zanîn, li gor peymana Sevrê, li ser bingeha xalên 62. û 63. û 64. diviyabû ku di nav salekê de -ger kurdan bixwesta- ew dikarîbûn bi awayekî serbixwe bijîn. Li ser vî esasî Yekîtiya Netewan (Y.N) dê piştgiriya daxwazên wan bikirana û mafên wan biparastina. Û her wisa tê zanîn ku ev peyman (Sevr) piştî biencambûna peymana Lozanê têk çû. Lê heçî Kurdistana Sor e, em dê li dawiya vê nivîsê li ser rawestin.
Guhertina dîrokî ya din, di Şerê Cîhanê yê duyem de dest pê kir ku di navbera salên 1939 û 1945an de çê bûbû. Di encama vê guhertinê de jî împaratoriya Almanî herifî û dîsa nexşeya cîhanê hate guhertin û bi dehan dewletên nuh ên serbixwe hatin damezrandin.
Ji vê guhertinê pahra me kurdan Komara Mahabadê bû, ku di sala 1946an de hate damezrandin lê mixabin piştî salekê (11 meh) ev pahr jî ji destê me kurdan çû û em dîsa man bêdewlet.
Guhertina dîrokî ya sêyem jî di encama şerê sar de (1991) têkçûna Yekîtiya Sovyetan bû.
Di encama vî şerî de Împaratoriya Sovyetan herifî û nêzîkî 20 dewletên nuh hatin ser nexşeya cîhanê. Ji encama vî şerî pahra me kurdan aniha Kurdistana azad e ku îro li başûrê welatê me peyda bûye.
Gelo çima kurd nikarîbûn di wan her du guhertinên pêşîn de mafên xwe biparêzin? Em dikarin bi kurtî bibêjin, ji ber ku vîyana (îrade) me di wan biryarên navnetewî de nîn bû!
Lê heçî Kurdistana azad e, ku di despêkê de em başdarî biryara damezrandina wê nebûn jî, lê ji ber gelek merc û hoyan ev sîwan hate parastin û niha jî em bi awayekî eşkere dikarin bibêjin ku qedera gelê me li başûrê welêt di destê me kurdan de ye. Bêyî beşdariya nûnertiya gelê kurd, çi herêmî û çi navnetewî, êdî tu hêz dê nikarîbe biryaran bistîne. Bi gotineke din, azadiya welatê me bi hêzên me yên sereke ve girêdayî ye û digel wan jî, dê vîyana gelê me di paşerojan de rê nede şerên birakujiyê!
Wek ku me di destpêkê de got, niha em dê hewl bidin xwe ku bi berfirehî li ser Kurdistana Sor rawestin.
Di dîroka welêt de qonaxa din afirandina SSR a Azerbaycan bû. Paytexta vê eyaletê bajarê Bakûyê bû. Lê piştî hilweşîna Sovyetistanê, SSR ya Azerbaycanê dev ji hebûna xwe berda.
Azerbaycan îroBiguhêre
Azerbaycan bi hebûna xwe ya gelek salan ji bo serxwebûnê hewl da û di dawiyê de ew bi dest xist. Dewleta nû naha navê Komara Azerbaycanê ye. Nuha, Serokê welêt Ilham Aliyev e. Di 2003-an de wezîfeya serokatiyê stend.
Vê gavê, çend pirsgirêkên Azerbaycan hene ku hikûmet hewl dide ku bi wan re mijûl bibe. Yek ji wan pevçûna Qerebaxê ye, ya ku ji hilweşîna Sovyetistanê vir ve didome. Azerbaycan hewl dide ku bigihîje vegirtina Komara Artsakh, ya ku ew ji xwe re demeke dirêj dibîne, lêbelê, nifûsa herêmî bi her awayî pêşî li vê digire. Hikûmet bi hemû hêza xwe hewl dide ku vê nakokiya demdirêj çareser bike.
Dîroka dewletê, ku tê de mirovên ji neteweyên cihêreng bi sedsalan bi hev re jiyane, niha nû destpê dike. Welat, di vê qonaxa dîrokê de, bi tevahî serbixwe ye û ji xwe re armancên mezin datîne. Hikûmeta Azerbaycanê plan dike ku pîşesaziya neft û gazê bêtir pêşve bibe.
Di seredana xwe ya vê dawîyê de bo Bakû, Serok behsê amadebûna Azerbaycan kir ku dest bi avakirina santralek nukleerî bike. Di vî warî de gelek pispor mantiqa vê ramanê dipirsin, lê serok ji serkeftina wê bawer e.
SiyasetBiguhêre
Azerbaycan komarek serokatî ye ku serokwezîr jî heye. Serokê Azerbaycanê her pênc salan carekê bi dengê gel tê hilbijartin. Serokomarê niha yê Azerbaycanê kurê serokê berê Heyder Aliyev İlham Aliyev ye. Di sala 2003’an de ji bo wezîfeyê hat hilbijartin û ji wê demê ve welat birêve dibe. Di hilbijartinên serokatiyê yên dawîn de di sala 2013an de bi %84,5 Li gorî OSCE, hilbijartin ne li gorî pîvanên navneteweyî ne.[2]
Di adara 2009 de, welat referandumek pêk anî û tê de sînorên li ser şertên serokatiyê hatin rakirin.[3]
Meclîsa Neteweyî ya ku ji 125 kursiyan pêk tê, her pênc salan carekê tê hilbijartin.[4] Partiya Serokomar Îlham Aliyev Azerbaycana Nû di hilbijartinên parlementoya 2015an de ji 125 kursiyan 69 kursî bi dest xist.[5] Bi ser de jî, hema hema kursiyên mayî ketin destê partiyên piçûk ên nêzî Aliyev an jî yên ne alîgirê [6]
ZimanBiguhêre
Zimanê fermî yê Azerbaycan a îro zimanê tirkî ye û %92ê nifûsa Azerbaycanê bi vî zimanê diaxive. Ziman, îro ji koma zimanê tirkî ye û ji nêz ve bi tirkî, kakeyî û tirkmenî re têkildar e.
Di dema YKSSê de ji bo zimên alfabeya kîrîlî hat bikaranîne, lê niha pirranî latînî bi kar tînin.
DinBiguhêre
98% ji akinciyên Azerbaycanê misilman in; 89% şiî û 9% sunî ne. 2% mesihî, êzîdî, bahaî, yahudî û zerdeştî ne.[7].
Hin jî binerêBiguhêre
ÇavkanîBiguhêre
- ↑ (azerî) Trend informasiya agentliyi: Azərbaycan əhalisinin sayı 9511,1 min nəfərə çatıb — xəbərin yayınlanma tarixi: 14.06.2014
- ↑ Xeletiya çavkanî: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedCIA - ↑
{{cite web}}: Empty citation (alîkarî) - ↑
{{cite web}}: Empty citation (alîkarî) - ↑
{{cite web}}: Empty citation (alîkarî) - ↑
{{cite web}}: Empty citation (alîkarî) - ↑ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 3 sibat 2012 de hat arşîvkirin, roja wergirtinê: 2 tîrmeh 2012
