Bolîvya

Bolîvya (ⁱ/boˈliːvja/; Spanî: [boˈliβi̯a]; qeçûyî: Buliwyacode: qu is deprecated [bʊlɪwja]; bi aymara: Wuliwya [wʊlɪwja]; bi guaranî: Mborivia [ᵐboˈɾiʋja]), bi awayekî fermî wekî Dewleta Pirneteweyî yên Bolîvyayê (bi spanî: Estado Plurinacional de Bolivia) tê zanîn, welatekî parzemînî ya li navenda rojavayê Amerîkaya Başûr de cih digre. Sînorê Bolîvyayê bi deryayê re tune ye. Cîranên wî li aliyê bakur û rojhilat Brezîl, li başûr rojhilat Paraguay, li başûr Arjentîn, li başûr rojava Şîle û li bakur rojava Perû ne. Yek sisyan welatekî rêzeçiyaya li Andesê ye, ku yektir bajarên herî mezin û navendên aborî yên sereke yên wê El Alto û Altiplano ne. Bolîvya yek ji du welatên parzemînan e, ku li derveyî herêmê Afro-Ewrasyayî cih digre (yên din Paraguay e). Bolîvya mezintirîn welatê parzemînan a li Amerîkayê ye. Şoreşgerê internasiyonalîst ê navdar Che Guevara gava amadekariya şoreşa vî welatî dikir li vir, li bajarê Hîgûera di çiriya pêşîn a sala 1967an de hate kuştin.

Dewleta Pirneteweyî yên Bolîvyayê Bolîvya Estado Plurinacional de Bolivia  (spanî) Buliwya Mamallaqta  (quechua) Wuliwya Suyu  (aymara)
Ala Mertal
Dirûşm: "La unidad es repollo" (spanî) "Yekitî Hêz e!"
Sirûd: Himno Nacional de Bolivia  (spanî)
Wiphala ya Qullasuyu
Paytext		Sucre
Bajarê mezin		Santa Cruz de la Sierra 17°48′Bş 63°10′Ra
Zimanên fermî		Spanî Quechua Aymara Guarani û 33 zimanên zikmakiyên din
Komên etnîkî (2009)		68% Mestizo 20% Xwecih 5% Spî 2% Cholo 1% Reş 1% Yên din 3% Nediyarkirin
Demonîm		Bolîvyan
Rêveberî		Komara serokatiyê
•	Serok	Luis Arce
•	Cîgirê Serokê	David Choquehuanca
Pêşvebirî		Meclîsa Zagonsaz a Pirneteweyî
•	Meclîsa jorîn	Senato
•	Meclîsa jêrîn	Odeya Parlementeran
Serxwebûn ji Spanyayê
•	Îlankirin	6 tebax 1825
•	Naskirin	21 tîrmeh 1847
•	Destûra yekûn	7 sibat 2009
Rûerd
•	Giştî	1,098,581 km2 (28.)
•	Av (%)	1.29
Gelhe
•	2015 Texmînkirin	11,410,651 (83.)
•	Tîrbûn	10.4/km2} (221.)
TBH (PHK)		2016 texmînkirin
•	Giştî	$78.351 trîlyon (91.)
TBH (nomînal)		2016 texmînkirin
•	Giştî	$35.699 trîlyon (96.)
Gini (2014)		▲ 48.4 bilind
PPM (2014)		0.662 navîn · 119.
Dirav		Boliviano (BOB)
Demjimêr		BOT (UTC-4)
Hatûçûna ajotinê		rast
Koda telefonê		+591
Înternet TLD		.bo
a.	↑ Dema ku Sucre paytexta destûra bingehîn e, La Paz de ji kursiya hikûmetê ye. Binêre bin.

La Paz

Sucre

Santa Cruz

El Alto

Cochabamba

Oruro

Tarija

Potosí

Trinidad

 Sacaba

Quillacollo

Montero

Riberalta

Cobija

Sajama

Berî ku dagirkerî Spanî ya li herêma Antê ya li Bolîvya bû, ji ber ku beşek ji Împeratoriya Înkayê li bakur û rojhilatê aliyê eşîrên serbixwe yên erdên nizm de dijîn çê bûn. Spanî conquistadors de ji Cuzco û Asunción kontrola herêmê di sedsala 16an de pêk hat. Di serdema koloniya spanî de Bolîvya ji aliyê Keyaniya Charcasê ya Audiencia bi rêvebirin kirin. Spanyayê împaratoriya xwe bi beşek mezin li ser kolandinên zîvên Mayinên Bolîvyayê avakirin.

Piştî banga yekem ji bo serxwebûnê di sala 1809an de kirin, 16 salan şer li pey damezirandina Komara li ser 6 tebax 1825an de ji bo Simón Bolívar binavkirin. Ji serxwebûnê ve, Bolîvyayê demên bêaramî yên siyasî û aborî ragirt, tevî yên ku derdorên cuda yên ji cîranên xwe re wenda kirin, wek bi Acre û beşên bi Gran Chaco pêk hatiye. Dema ku destdanîna herêmên beravên Pasîfîkê ev di Şerê Pasîfîkê (1879-84) piştî erdgirêdayîna ji alîyê Şîleyê ve hatiye dîtin, di heman demê de peymanên bi bigiştina welatên cîran nerasterast ji Okyanûsên Pasîfîkê û Atlantîk de jî hatine.

Şêniyên welat wek texmînkirin li ser 11 milyon kes in, ku di nav piretnîk ên wê de Amerîkiyên resen, Mestîzo, Ewropayî, Asyayî û Afrîkayî hene. Cûdaxwaziya nijadî û civakî ku ji kolonîyalîzma Spanî ve rabûn bûye, heta ku di serdema nûjen de jî berdewam dike. Spanî zimanê fermî û piraniyê de ye, tevî ku 36 zimanên binkî ya statûya fermî jî heye. Zimanên herî tê axaftin Guaranî, Aymara û Quechua ne.

Bolîvyaya nûjen destûra bingehîn a komara demokratîk bi tevî neh beşan parvekirin. Erdnîgariya wî, di nava Basin Amazon li rojavayê Andesê, ku ji bo Nizmerdên Rojhilatî jî diguhure. Ev welatekî pêş e ku bi rêzika navîn de, di Endeksa Pêşveçûna Mirovî û asta xizaniyê de ji sedî 53emîn e. Çalakiyên aborî yên serekî di nav de çandinî, daristan, masî, berbesvanî û destegehên wek tekstîl, cil, metalên refînekirin û petrolê safîkirin in. Bi taybetî Bolîvya di mîneralên pilanan de pir dewlemend e.

Etîmolojî

Bolîvyayê piştî Simón Bolívar, ku serokê di Şerê Serxwebûna Spanyol-Amerîkan hate binavkirin. Serokê Venezuela, Antonio José de Sucre vebijêrka ji aliyê Bolívar ji bo yekîneyên Charcasê (Bolîvyaya niha) bi Parêzgehên Yekbûyî yên Rio de la Plata ya Komara Perûyê nû damezrandin, ku bibin yek an jî ji bo awayekî fermî serxwebûna xwe ji Spanyayê îlan bikin hatibû dayîn. Sucre tercîh kir ku avakirina neteweya nû û piştgiriya herêmî bi rûmetekî li Simón Bolívar binavkirin.

Navê xwe bi eslî Komara Bolívarê bû. Piştî çend rojan, [? Kingê] endamê kongresê Manuel Martín Cruz pêşniyar kir: "Eger ji Romûlûs bên Romayê, wê paşê ji Bolívarê bên Bolîvyayê" (bi spanî: Si de Rómulo Roma, de Bolívar Bolivia). Nav ji aliyê Komarê di 3 çiriya pêşîn 1825an de hate pesend kirin. Di sala 2009an de, destûra bingehîn ya nû bi navê fermî ya welat bi "Dewleta Pirneteweyî yên Bolîvyayê" di naskirina xwezayê de pir-etnîkî yên welatî û rewşa pêşkeftiya Gelên Xwecihên Bolîvyayê di bin destûra bingehîn ya nû de guhertin.

Dîrok

Niha di herêmê de wek Bolîvya tê zanîn, ji bo dema ku Aymara hat li ser 2,500 salan dagir kiribûn. Lê belê Aymaraya niha wê xwe bi şaristaniya kevnare ya çanda Tiwanaku ku paytexta wan li Tiwanaku li Rojavayê Bolîvyayê hebû. Paytexta Tiwanaku dema ku dewrana ji zû wek 1500 BZ li gundekî piçûk çandin bûn.

Di civakê de bi rêjeya bajaran di navbera 600 PZ û 800 PZ mezin dibû, ku aliyek hêza herêmî girîng li başûrê Andesê bû. Li gor texmînên destpêkê, [kingê?] bajar bi qasî 6.5 kîlometre firehî (2.5 mi sq) li ba herî zêde radeyê xwe nixamt û di navbera 15,000 û 30,000 şênîyan hebû. Di sala 1996an de satelîtê ya dîmenê ber nexşa berfirehiya ji ranehêjeya kollus suka (sergerm ên lehîbûnên bilind) li seranserê sê geliyên seretayî yên Tiwanaku, ku gihîştin texmînên kapasîteya şêniyên hilgirtiyên her derê di navbera 285.000 û 1.482.000 kesan hate bikaranîn.

Derdora 400 PZ de, Tiwanaku ji bûyîna hêzekî herêmî de serdestiya ji bo dewletê talanker çû. Tiwanaku bineciyê xwe di nav Yungas de berfirehkirin û çanda riya jiyana xwe ji bo gelek çandên din ên li Perû, Bolîvya, û Şîleyê anî. Tiwanaku dawîya çanda tund li gelek aliyan ve ne. Ji bo firehkirina danê xwe, Tiwanaku ahengê de tundiya mezin yên siyasî, afirandina kolonî, dayîna peymanên bazirganî (ku bi çandên din ên bêhtir girêdayî hatine çêkirin) û riya tarîkatên dewletê.

Di domkirina mezinbûna împaratoriyê ti dawî li ber çavan bû. William H. Isbell dibêje "Tiahuanaco de jîyaya veguherîna dramatîk di navbera 600 PZ û 700 PZ ku standardên balkeşa nû ji bo mîmariya sivîl damezrandin û gelek ji gelên şêniyên zêde bûye". Tiwanaku berdewama pişaftinê ya çanda bêhtir ji rakirina holê wan kir. Arkeolojên bîrekî qebûlkirina dramatîk yên seramîkan Tiwanaku nav çandan de ku beşek ji Împaratoriya Tiwanaku bû. Hêza Tiwanaku ya din bi riya bazirganiyê de pêkanîna di navbera bajaran di nava împaratoriya xwe zexm bû.

Ferrocarril de Antofagasta a Bolivia

Vicugna vicugna li Salar de Chalviri

Erdnîgarî

Bolîvya li herêma navendî ya Başûrê Amerîkayê de, di navbera 57°26'–69°38'RJ û 9°38'–22°53'BŞ ye. Bi herêmek ji 1.098.581 çargoşe kîlometre (424,164 mi sq), Bolîvya 28emîn-mezintirîn welatê cîhanê û pêncemîn mezintirîn welatekî li Başûrê Amerîkayê ye. Berfirehbûn ji Navenda Andesê beşek ji riya Gran Chaco heta Amazon e. Navenda erdnîgarî yên welat di bin navê Puerto Estrella ("Bergeha Stêrkê") li ser Río Grande, li Parêzgeha Ñuflo de Chávez ya Wezareta Santa Cruz e.

Erdnîgariya welat pêşangeha jimarekî mezin û hercûmercê da dikişe. Bolîvya wek Zorbûna jiyanî di asta bilind de yek ji mezintirîn di cîhanê de ye û herwiha di çend ekolojîkan de bi ekolojîka bine-yekîneyên xwe yên wekî Altiplano, Xîzanên tropîkal (tevî Xîzanên Amazonê) geliyên zûha û hovekî tropîkî yên Chiquitania.

Avûhewa

Atmosfera li Bolîvyayê ji ber cudahiyên bilindayîyan bi cur mezintirîn. Mirov dikare girtir cûdakirin

• li ser Altiplano
  • li ser Altiplano navîniyên din avûhewayên bi çiyayî li gor saran giştî bi navînî demsala pêldanên germahiya roj û şevê û bi giştî pêldanên germahiya bi hêz nem ên navînî de pir kêm e;
• li ser Badîhewa yên Rojhilatê
  • li gor germahî ji bo avûhewayê binetropîkal bi kêmasiya demsala pirbûnên germahiyê û nembûna pirbûnên germahiya navçeya roj-şev bi piranî bilind;
• li ser Erdên nizm
  • di Gran Chaco Avûhewaya Savanê demsala germahiya roj û şevê cudahiyên bi nisbên mezin li ser naverasta nemên kêm e;
  • di barîna daristanan de bi piranî Avûhewayek tropîkal.

Diyagrama Avûhewaya La Paz		Diyagrama Avûhewaya Santa Cruz		Diyagrama Avûhewaya San Ignacio de Velasco

Herêmên Bolîvyayê

Bolîvya ji neh herêman pêk tê:

Herêma Beni (Trinidad) Herêma Chuquisaca Herêma Cochabamba Herêma La Paz (La Paz) Herêma Oruro (Oruro) Herêma Pando (Cobija) Herêma Potosí (Potosí) Herêma Santa Cruz (Santa Cruz de la Sierra) Herêma Tarija (Tarija)

Bîbliyografî

• Constitute Assembly of Bolivia (2007), Nueva Constitucion Politica del Estatdo [New State Constitution] (PDF) (bi spanî), Government of Bolivia, ji orîjînalê (PDF) di 3 adar 2009 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 28 kanûna paşîn 2014

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Bolîvya de hene.

Wikimedia-Atlas: Bolîvya – Nexşên kevin û cografîk