Xinûs

Xinûs an Kelê (1928: خنس Xunis, Xinis, 1946: Hınıs, bi ermenî: Խնուս, lat. Khounis, bi zazakî: Xinis, bi tirkî: Hınıs) navçeyeke bi ser parêzgeha Erzîromê ve ye ku dikeve herêma Serhedê ya Bakurê Kurdistanê. Xinûs bajarekî gelek kevn û dîrokî ye.

Xinûs
Navçe
Hınıs
Taxa Baxçê û Mizgefta Mezin â Xinûsê
Xinûs Xinûs Xinûs Xinûs Xinûs
Koordînat: 39°21′31″Bk 41°42′05″Rh
Welat	Bakurê Kurdistanê
Dewlet	Tirkiye
Parêzgeh	Erzîrom (parêzgeh)
Serbajar	Xinûs
Îdarî
• Şaredar	Hasan Basri Fırat (BDP)
• Qeymeqam	Hamza İNAM
Hejmara bajarokan	2 bajarok
Hejmara taxan	10 tax
Hejmara gundan	98 gund
Hejmara mezrayan	78 mezra
Qada rûerdê
• Giştî	1.800 km2 (700 sq mi)
Bilindahî	1.700 m (5600 ft)
Nifûs  (2008)	31.479
• Berbelavî	17,5/km2 (45/sq mi)
• Serbajar  (2008)	9.883
Koda postayê	25600
Koda telefonê	(+90) 442
Malper	www.hinis.bel.tr
biguhêre

Navçe 180 km ji Erziromê, 300 km ji Amede, 250 km Wanê û 90 km ji Mûşê dûr dikeve. Bilindahîya ji rûyê avê 1.720 m ye. Li gorî statîstîkên fermî yên dewletê bi giştî 32.000 kes li tevahîya navçeyê dijîn. Lê di nasnameyên nêzîkî 120.000 kesî de navê navçeyê derbas dibe.

Di Xinûse de ji zaravên zimanê kurdî zazakî û kurmancî, û Şêxbizinî tê axavtin. Xinûs welatê dengbêjan e. Gelek dengbêjên mezin ji Xinûsê derketine.

Piştî sirgûnê malbatên bi eslê xwe koçber ên ji Qefqasyayê û bi eslê xwe kurd in hatin û li Kopa Mûşe bi cih bûn. Her wiha malbatên bi eslê xwe zaza ji Çewligê Bongilanê hatine û li wir (Xeci Dekko) bi cih bûne. Paşê, di sala 1936an de, ji Ezirmê û ji Behra Reş malên cuda yên tirk li Xinûsê hatin bicihkirin.

Xinûsiyan gelek koçber dane. Li Îzmîr, Stenbol, Almanya (bi giranî Berlin û Munîh), Fransa (bi giranî Parîs û Marsêy) gelek xinûsî dijîn.

Li herêmê eşîrên Zirkan, Cemaldînî, Hesenan, Dimilî, Berazî û Sipkan pir in. Eşîrên Xinûsê demekî li ser navê Zirkan konfedere bûne. Piraniya wan cejna dikin ku eslê xwe Zirkî ne. Axayê Zirikan Keremê Qolaxasî ji herêma Gogsîyê, dema koçreviye ermeniyan de bi Hengên Hamidiyên be parastina herêmê kirîye û paşê bi axayên hesenan be, di serhildana hesenan de hatîye kuştin. Navê Xinûsê yek ji bi navê Rêbiraya tê zanîn. Demekî jê re gotine Rêbira Bajer. Serhildana Elîcan jî li herêma Xinûs û Dûtaxê tekîyaye. Li herêmê gelekî mezel û vexuyên ermenîyan hene. Tê zanîn ku li herêmê pêşiya sed salan gelekî ermenî jî dijîyan. Piştî koçberkirina Ermeniyan zehf eşîrên kurdan, ên ji Çewlîgê û Qersê hatine Xinûsê û di şûna ermeniyan de bi cih û war bûne.

Dîrok

Herêma Xinûsê di dabeşkirina îdarî-erdî ya herêmên Tirkiyeyê yên ku di Şerê Cîhanê yê Yekem 1916-1917 de ji aliyê leşkerên Rûsyayê ve hatine dagirkirin.

Dîroka Xinûsê heya serdema medîyan diçe. Li Xinûsê bermahiyên serdema Urartûyan hene ku li navçeyê Pers, Rom, Bîzansîyan desthilatdarî kirine. Di navbera Keyaniya Îranê û Osmanîyan de gelek caran Xinûs cih veguhêstiye. Xinûs her çendî yek ji kevintirîn niştecihên Erziromê ye jî di dirêjahiya dîrokê de bi qadên xwe yên kelehî û erdên xwe yên bi bereket di cihekî girîng de ye. Padîşahiya ermeniyan wekî qereqolên sînoran xizmet dikirin ku di navbera Pers û Romiyan de tim diguherin. Xinên ku demeke dirêj di bin desthilatdariya Persan de ma, piştre kete bin desthilatdariya Împeratoriya Bîzansê. Tê texmînkirin ku Xinûs jî di heman çarenûsê de bû, dema ku Erziroma ku di bin desthilatdariya bîzansîyan de bû, di salên 502-503 de ketibû destê sasaniyan. Erzirom di sala 504an de ji aliyê bîzansiyan ve hat vegerandin. Di dema Xelîfe Osman de Hebîb b. Erzirom û derdora wê di sala 653an de ji aliyê hêzên ereb ên di bin fermandariya Mesleme de hatiye girtin. Herçiqas bîzansiyan di sala 686an de Erzirom bi dest xistibe jî, di sala 700î de dîsa ket bin desthilatdariya artêşên ereban. Erziroma ku di sala 753an de careke din ji aliyê bîzansiyan ve hat girtin, di sala 756an de bi artêşa ku Xelîfe Mansûr şandibû tevlî desthilatdariya Ebbasiyan bû. Wisa dixuye ku ev niştecih û derdora wê, ku di navbera Bîzans û Misilmanan de çend caran dest guhertiye, di tebax-îlona 949an de ketiye bin desthilatdariya bîzansiyan. Xinûs bi Şerê Milazgirê re dikeve bin desthilatdariya selçûqiyan û di 1071ê de desthilatdarê selçûqî Alparslan bi ser dikeve. Di cih de pişt re, tevlî serweriya Mîrektiya Saltukluyê bûye ku di bin destê selçûqiyan de li dora sala 1080an de hatiye damezrandin. Di sala 1202an de bi hilweşîna Saltûkîyan re herêm dikeve bin serweriya Dewleta Selçûqiyên Romê. Di sala 1242an de artêşa mongolan di bin fermandariya Baycu Noyan de Erzirom girt û di sala 1243an de di encama Şerê Kosedaxê de li herêmê serwerî ava kiribûn. Piştî ku mongolan dewlet parçe kirin, li herêmê îlxanan dest bi desthilatdariyê kir. Di sala 1336an de bi hilweşîna îlxanan re Erzirom û derdora wê ji bo avakirina serdestiyê bû şahidê têkoşîna gelek axayan. Erzirom di sala 1360an de kete bin desthilatdariya Mîrektiya Eretna û wezîrê mîrektiyê Emîr Mutahharten. Di sala 1385an de ev herêm ji aliyê Qerekoyûnlûyan ve hatiye bidestxistin. Di sala 1387an de Erzirom ji aliyê Tîmûriyan ve hatiye bidestxistin û di sala 1403an de rêveberiya Erziromê ji Emîr Mutahharten re hêştin. Piştî gelek pevçûnan Erzirom û derdora wê di sala 1436an de ket bin desthilatdariya Qerekoyunluyan.

Tê zanîn ku di sedsala 14an de xanedana Şerefoğullari li herêma Bedlîsê wekî girêdayê Karakoyunlularan serdest bû. Di belgeya Karakoyunlu ya sala 1417an de Xinûs ji xeynî Bedlîsê di nav deverên ku axayên Bedlîsî lê hukum kirine de cih digire. Bi wendabûna Qerekoyunliyan re, herêm tevlî serweriya Akkoyunlular bû.

Xinûs di bin desthilatdariya Akkoyunliyan de ji aliyê axayên eşîra Pazûkî yên ku di bin desthilatdariya wan de bûn dihat birêvebirin û piştî hilweşîna Akkoyunluyan jî kete bin parastina Mîrektiya Bedlîsê. Dema ku herêm di serdema Îsmaîl I de ket bin desthilatdariya sefewiyan, Xinûs di bin destê Çolak Halid Bey axayê Pazukîyan de dimîne. Ev niştecihên ku di sala 1514an de di dema Selimîna Îranê ya Selîmê Yekem de ketibû bin desthilatdariya osmaniyan, piştî ku Çolak Halid Beg ji aliyê osmaniyan ve hat bidarvekirin kete bin desthilatdariya kesên bi navê Îskender û Halîl Selmî lê bi vegerandina artêşa osmanî re dîsa ji aliyê sefewiyan ve hate girtin û herêm careke din di bin destê axayên pazûkiyan de dimîne. Di dema Hemleya Îraqînê de ku di bin fermandariya Wezîr Pargalî Îbrahîm Paşa de di sala 1534an de pêk hat, ev niştecîh ji nû ve kete bin desthilatdariya osmaniyan. Xinûs di serjimara 1537an de bajarekî sancaqên Bedlîsê bû. Di pirtûkên tevcihat ên salên 1536-1539an de Xinûs wek sancaq nayê dîtin. Di salên 1542 û 1548an de sancaqa Xinûse ji aliyê sefewiyan ve tê talankirin û di encamê de zirareke mezin dîtiye. Xinûs di deftera sala 1556an de wek sancaq hatiye dîtin. Sancaqa Xînûs bi giştî ji 9 bajarokan pêk tê: Xinûs, Gimgim, Îndiris, Kop, Bilican, Suşehri, Gogsi, Elmalu û Milazgir.

Erdnîgariya Xinûs û Milazgîrê 1916

Di Şerê Çaldiranê ya sala 1514an de Xinûs dikeve destê osmaniyan ku di vê demê de mîrîtiyên Kurdistanê di karên xwe yên navxweyî de azad bûne.

Di vê dîrokê de 742 gund û 308 mezra girêdayî sancaqê hebûn. Lê belê ji ber bandora wêranker a têkoşîna osmanî-sefewiyan, di dema serjimariyê de li 238 gundan kes nejiya. Li gorî qeyda van dîrokan, navenda bajarê Xinûsê ji 107 gundan pêk tê, 43 gund lê dijîn û 64 gundên mayî jî vala ne. Li gorî heman qeydê 43 gund; 38 ji wan Misilman û 5 jî wek Eramine (ermenî) hatine diyarkirin. Li gorî vê yekê, tevahiya nifûsa mêr a li tevahiya sancaqê ev e; ji 2621 kesan pêk tê ku 2149 ji wan misilman û 472 jê ermenî ne. Li gorî heman notê, li seranserê sancaqê du komên ku ji pazukî û şikakî pêk tên hene. Li gor qeydên salên 1559 û 1565an sancaqê Xinûsê girêdayî parêzgeha Erziromê ye. II. sancaqa Xinûsê di dema Selîm (1566-1574) de bi giştî ji 9 bajarokan pêk tê: Xinûs, Gimgim, Indırıs, Bulanık, Bilican, Suşehri, Göksu, Elmalu û Milazgir. Di pirtûka Avarizê ya 1642an de Xinûs wek navçe, Kop û Gimgim jî navçeyên navçeyê ne. Li gorî vê qeydê qezaya Xinûs; Bajarokê navendê û 45 gundan, bajarokê Vartoyê ji 35 gundan û bajarokê Kopê jî ji 14 gundan pêk tê.

Di pirtûka Rûs a kanûna 1641ê de û di qeydên Ewliya Çelebî de ku di sala 1645an de hatiye Xinûsê, cihwarî dîsa wek yek ji sancaqên Erziromê tê dîtin. Di Seyahatnameya Ewliya Çelebî de, Xinûs; Li parêzgeha Erziromê textê axayê sancaq e. Li Kela Xinûsê hezar û 200 malên kurdan hene. Mizgeft, mescîd, xanek, hemam û bazareke biçûk heye. Hemû avahî ji serî heta binî bi axê hatine nixumandin, qet avahîyên bi kelpîç nînin. Û gelê wê bi tevahî kurdên mehmûdî ne.

Di tomarên navbera 1682 - 1702 û 1730-1740 de Xinûs wek sancaqeke bi statûya yurtluk-ocaklık li parêzgeha Erziromê tê dîtin. Bi Peymana Adrianople, Rûsan tevî piraniya cihên ku bi dest xistibûn, ji Xinisê vekişiyan. Dema ku rûsan vekişiyan, 468 malên ermenî ji navçeya Xinûsê di bin zext û rêberiya rûsan de koçî wê demê Împeratoriya Rûsyayê kirin.

Li gorî polîtîkaya navendîbûnê ya ku di sala 1845'an de li Erziromê dest pê kir, piştî ku di sala 1839'an de Firmana Tanzîmatê hat ragihandin, statuya yurtluk-ocaklik a sencaqê Xinûs ji holê hat rakirin û bi damezrandina nîzama nû ya parêzgeha Erziromê re, ew bû. navçeyeke Sancaxa Erziromê di salên 1864 û 1871an de. Ji sala 1865-an vir ve, hin koçberên Çeçen li Xinisê hatine bicihkirin. Di qeydên sala 1866an de tê gotin ku Mirliva Abdurrahman Paşa li gundên Xinûsê ji çarsed zêdetir koçberên Çeçen bêçek kirine û li navçeyên Erziromê bi cih kirine. Penaberên Osetî û Çeçen di dema 1877-1878 de li Xinisê hatin bicihkirin.

Li gorî salnameya sala 1892'an li navçeya Xinûsê 236 gund hene û di sala 1310/1892 de li parêzgeha Erziromê 14162 mêr û 10996 jin bi giştî 25158 kes dijîn.

Di seyahetnameya Vital Cuinet de, li gor daneyên sala 1892, li navçeya Xinûsê; 16.746 Misilman, 10.073 Ermenî (9.312 Gregorî, 761 Protestan) û 148 ji neteweyên din bi giştî 26.967 kes hene. Li gorî salnameya parêzgehê ya sala 1897'an 204 gundên navçeya Xinûsê hene. Li navçeyê 27 hezar û 349 kes dijîn, ji wan 18 hezar û 603 Misilman, 8 hezar û 506 ermenî û 330 jî ji neteweyên din in.

Xinûs jî mîna şêniyên derdorê di bin bandora ziwabûna ku di sala 1892'an de dest pê kir û di sala 1893'an de dewam kir. Ji ber xelayê piraniya xelkê sencaqê Xinûsê di van deman de koçî Amedê kirin.

Di dema Serhildana Yekem a Qabilcewzê de û piştî wê, tevgerên serhildana ermeniyan li Xinûsê, wekî li herêmê bi giştî dest pê kir û di navbera Misilman û ermeniyan de alozî, ku car caran vediguherî şerê çekdarî, derket. Di 16ê Kanûna Pêşîn a sala 1895an de 32 Ermenî û 6 Misilman di bûyerên bi navê Serhildana Xinûsê (Bûyera Xinûsê) de piştî ku hinek ji xelkê misilman hatin kuştin.

Hengên Hemîdiye di sala 1891’an de ji bo pêşîgirtina li hereketa serxwebûnê ya Ermeniyan û ji bo ku desthilatdariya Osmaniyan li Herêma Bakurê Kurdistanê, ku Xinis lê ye, bi bandor were misogerkirin, hat avakirin. Lê bi demê re van alayên ku ji neteweyên Misilman pêk dihatin, li gundên ermenî û heta yên Mislimanan xerc, talan, destavêtin, qetlîam û hwd. dest bi çalakiyê kir. Di memoranduma welatên rojavayî ya di sala 1895an de, li Alayên Hemîdiyeyê ji nû ve organîzasyonek hat kirin, ji bo bersivdayîna daxwazên reformê yên wek danîna sînorên mêrg û mêrgên zivistanê yên eşîrên li Bakurê Kurdistanê û bicihkirina koçeran. Li gorî vê yekê Alayên Hemîdiye bû 7 lîwa û Xinûs bû navenda liva 2.. Alayên di vê lîwayê de jî Celalî, Zirkî, Cibran û Azizî ne. eşîran beşdar bûn. Di sala 1900î de bajaroka navendî û navçeya Xinûsê ku ji bajarokên Xelîlçawûş, Qereçoban, Soylemez û Madrakê pêk tê; Li 230 gundan 4 hezar û 806 mal hene, li navçeyê 17 hezar û 551 mêr û 13 hezar û 45 jî jin bi giştî 30 hezar û 596 kes dijîn.

Ji dawiya sedsala 19-an pê de, çek û cebilxane ji aliyê rûsan ve ji bo herêma Xinisê hatin veguhestin û bê pere li ermeniyên alîgirên serxwebûnê hatin firotin an belav kirin. Ji ber berdewamiya aloziya li herêmê, Xinûs jî di nav de, ji ber sedemên ewlehiyê di sala 1904an de dîsa bûye navendeke sencaqan. Gundê ku heta nîvê sala 1909’an di statûya sancaqê de ma, dîsa dest bi statûya navçeyê kir. Sancaqê Xinis di rêza sancaqên kin de; Ji taxên Xinûs, Madrak, Xelîlçawûş, Söylemez û Qereçanê pêk tê. Her çiqas Xinis veguherî sencaqê jî pirsgirêka ewlehiyê berdewam kir. Çeteyên ku ji aliyê misilman û ermeniyan ve hatibûn avakirin bi hev re kiryarên wekî talan, kuştin, xespkirin û êrîşan li ser gundan pêk anîn.

Li gorî Rapora Teftîşê ya 1910; Li navçeya Xinûsê ku 244 gundên wê hene 24 hezar û 326 (14 hezar û 507 mêr, 9 hezar û 819 jin) û 7 hezar û 456 jî ermenî (3 hezar û 590 mêr, 3 hezar û 866 jin) hene, bi giştî 32 hezar û 382 kes dijîn. Di rapora mufetîşê de hat diyarkirin ku beşek ji nifûsa Misilmanan Elewî/Şîî ne. Di heman raporê de hatiye diyarkirin ku li navenda navçeyê 1 dibistana amadeyî û 1 dibistana seretayî ya misilmanan, li 3 gundan jî dibistana seretayî ya misilmanan û 2 dibistanên seretayî jî ji bo mesîhiyan hene.

Li gorî Qanûna Dersînorkirinê ku di 1ê Hezîrana 1915an de ket meriyetê, ermeniyên li Xinsê bi zorê hatin koçberkirin. Di vê koçê de gelek ermenî ji aliyê leşker û hêzên eşîran ên ku erka parastina wan dikirin hatin kuştin, birîndarkirin û desteserkirin. Xinis di sala 1916an de ji aliyê Rûsiyan ve hat girtin. Di serdema piştî Şoreşa Cotmehê de li Împaratoriya Rûsyayê di sala 1917 de, bi damezrandina Komara Sosyalîst a Federatîf a Sovyetê ya Rûsyayê, di 15'ê Kanûna 1917'an de Agirbesta Erzînganê hate îmzekirin û artêşên Rûsyayê. li gorî peymanê dest bi vekişînê kir. Ji ber ku rûs vekişiyan, civaka Ermenî ya dawî li Xinêsê çû ser axa Rûsya Sovyetê. Piştî vekişîna leşkerên Rûsyayê, çeteyên ermenî li herêmê di valahiya desthilatdariyê de dest bi çalakiyê kirin. Di sala 1918an de di êrîşên çeteyên ermenî yên li ser gundên Xinisê de 870 misilman hatin kuştin. Di encama tevgera pêşewa ya artêşa Osmanî ya di bin fermandariya Kazim Karabekir de, çeteyên ermenî dest bi vekişînê kirin û di 14ê adara 1918an de Xinis ket bin kontrola xwe. Dîsa desthilatdariya Osmaniyan. Ev roj îro weke roja azadkirina Xinûsê tê pîrozkirin.

Di Serhildana Şêx Seîd de, Xinûs roleke dîrokî dilîze ku qasî demeke kurt be jî Xinûs azad dibe. Dîsa Xinûse di şerê netewî de bûye şahîdê lehengî û îxanetê. 

Piştî Serhildana Şêx Seîd ji statuya wîlayetê ya di serdema Osmanî de bû statuya navçeyê. Gimgim, Kop, û Milazgir,di serdema Komarê de ji Xinûsê veqetiyan û çûn Mûşê û Qereçan, Qereyazî, û Tatos veguherî navçe yên Erzîromê.

Yekemîn niştecihbûna Xinûsê, beşa navbera geliyê Çemê Mirad ku ji aliyê gelê herêmê ve wekî "Navçeya Newalê" tê binavkirin û Kela Xinûsê (Taxa Bahçe) ye. Li geliyê Xinûsê Mizgefta Mezîn a Xinûsê (Mizgefta Newalê), Kela Xinûs û bermahiyên wê, ku ji aliyê Alaeddîn Bey, yek ji begên Mûşê ve, di sala 1734'an de hatiye çêkirin, û xirbeyên niştecihbûnê yên kevin hene.

Avaniya manewî ya Xinûsê ji aliyê Şêx Mehmûdê Fewzî Efendi ve hatiye çêkirin. Şêx Mehmûd Fewzî yê ku ji Paloyê pêşî li gundê Barmasê yê Xinûsê û paşê jî li taxa Qollhesarê bi cih bû, bi avakirina lojê û medreseyê li vir dest bi rêbertî û gihandina peyamê kir.Xinûs bûye yek ji navendên girîng ên çanda medreseyan. Gelek Îslamî alimên li parêzgehên rojhilat di van medreseyan de perwerde bûne, ku hîmê wan ji aliyê Şêx Mehmûd el-Feyzî ve hatiye danîn.

Piştî wefata Şêx Mehmûd el-Fewzî, berpirsiyariya medrese û xizmetên lojmanan ji kurê wî Şêx Seîd Efendi yê mezinê malbatê re ma. Şêx Seîd rêvebirî û wesiyeta nêzî çarsed medrese û nêzî pêncsed lojmanên girêdayî wî li Xinûs Qollhesar û Medreseyên Navendî yên Xinûs ku lê diman pêk anî. Ji van medreseyan yên herî navdar medreseyên Palo, Pîran, Amed, Xinûs, Çewlig, Mûş û Milazgire.

Yek ji alimên mezin ê ku Xinûs mezin kiriye Şêx Alî Riza Efendi yê Kurre mezinê Şêx Seîd e. Şêx Alî Riza Efendi, serokê duyemîn ê serhildana Şêx Seîd, li Xinûsê ji dayik bûye, bi zanistê re mijûl bûye, xwendekar perwerde kiriye û destûr daye. Şêx Alî Riza Efendi di rapor û gotarên ku ji teref Komara Tirkiyeyê ve hatine amadekirin de wek serokê siyasî û olî yê Kurdan hat qebûlkirin. Ji bilî kurdî] û zazakî zimanên erebî, farisî û Îngilîzî hîn bû û di tevahiya jiyana xwe de Tirkiye û Ereb dinya ji nêz ve dişopîne.

Kesê dawî yê ku avahîya rûhanî ya Xinûsê ava kiriye Şêx Muhammed Emîn e. Şêx Muhammed Emînê kurê Şêx Alî Riza Efendî yê mezin di sala 1921ê de li Xinûsê hatiye dinê, xwendekar perwerde kiriye û heta wefata xwe xebatên xwe yên manewî di nav gel de domandiye.

Li gorî hinek îdîayan navê herêmê di dema ûrartûyan de Horhorîkî bûye. Beriya Terteleya Filehan gelek fileh jî li herêmê bûne. Gundên ku fileh lê jiyane ji navên wan tê derxistin. Kurd û fileh bi aştiyane bi hev re li herêmê jiyan kirine. Di Serhildanên Agiriyê, dagirkirina ûrisan hwd de gelek car kurdên Qers, Erdêxan û îdirê koçberê ber bi rojava û başûrê Bakurê Kurdistanê kirin e. Di dema dagirkirina rûsan de Xinûs jî dikeve destê rûsan.

Li erdnigariya Xinûsê de şaristaniye kevn jiyane u niha binaxbûne. Li Xinûsê e di navbera Aros, Nevalâ Qlise û Çermîk xirabeyen kevn ji bin axê dertên ev yek destnîşan dikin ku şaristaniya Urartuyan li vir hikûm kiriye. Piştre Medan, Persan, Roman û Bizansan ji vê derê hikûm kirine. Xinûs di navberan Persan û Bizansande bûye ciheki tampon u gelek şer li vir qewimîne.

Aborî

Xwarinâ Hereme heri navdar Kutilka Xinûseye

Bişî

Aborî bi piranî li ser çandiniyê ye. Genim, ceh, nîsk, silq, hwd. Dîsa xwedîkirina sewalan jî heye. Xinûs li ser riya Mûş - Erzirom û Agirîyê dikeve. 90 km li dûrî Mûşê ye. Firehiya erdê navçeyê 1.799 km û bilidahî ji rûyê avê 1.800 m ye. Li rojhilatê Milazgir, li rojava Gimgim û Kanîreş, li bakur Erzîrom, û li başûr jî Kop û Mûşê, hene. Di navbera Xinûs û Gimgim de 40 km heye. Bi zivistanan berfî û sar, bi havînan germ û ziha ye.Gelê herême bi zêdeyî Cotkârin, belê xwedîkirina pez û devar jî xwedî cîhekî girînge li herême. Berkêşana hingiv li Xinûsê heye. Hingivê Xinûsê li Kurdistan û Tirkiyeyê bi nav û deng e.

Çand

Her sal li Girê Kox festîvalek tê lidarxistin. Herêma Xinûse kanîya sitran û govendên Serhedê ye. Leyîstika Çepkî navdar e.

Erdnîgarî

Erdnîgariya Xinûsê

Nexşeya cûreyên nebatên li deverên başûrê Çiyayên Xamirpêtê

Xinûs li ser nexşeye

Giyayên wek kimkork û helîz, kardî, gûlik, kereng, ribêz, tirşo, pepikên hirçê, mendik, kaşim û gonî hene. Darberû, kenêr, guvîj, hirmî, sêv, şîlan û darên din ên li herêmê ne.

Zozan

Navçê zêdetir bi zozanê xwe navdar e:

Zozanê Şerevdîne û Zozanê Çewligê ên herî navdar in. Dîsa Zozanê Xirxalê û Zozanê Çavreşîye û Zozanâ Faraşîn di nava tixûbên navçeyê da ye. ji ber van Zozanan pezen wêyên sor di Serhedê da û hingivên wir li her derê pir navdarên.

Behrê kêmzêde 1700 m bilindtir e, lewma ji seran serên navçê zozan û kanî ne. Zozanên wê gelek tê nasin û ji Xarpêt, Dêrsim û Amedê havînan koçber tên.

Kilîma Xinûse, kilîma bejayiyê û navçeya heri sar erda Kurdistanê ye. Di salê de heft mehên berf li erdê li çiya 8-9 û çiyayê Çewlîgê hertim ye. Navenda X piştî komara tirkan bû navend.

Çem

Çar çemên henin lê derfetê dirêjiya wan da agahî nîne.

• Çemê Periyê, Dêrsimê digîhê Munzurê
• Çemê Axirçimen, di Gimgimê da derbaz dibi û bajarê Mûşê da digîhê Miradê.
• Çemê Tuzla, di Çiyaye Paltokanê da debaz dibi Navçeya Tercane digihe Çeme Firat
• Çeme Mirad, di Milazgirê digihe çeme Firat
• Çeme Avareş, di Ezirgane digihe Firat
• Çemê Erezê Ji çiyayên Çewligê yên li bakurê Gimgimê dize û diçe Pira Parsînê da heya Azerbeycanê dirîje Deryaya Qezwînê.
• Çemê Heftreng, Ji çiyayên Çewligê yên li bakurê Gimgimê çêdibe, dê di nav efsûna Xinûse re derbas bibe.

Çiya

Çiyayên li dora Xinûse:

Kox (Çîyayê Bîngolê) 3250 m, Çiyayê Çavreşî yê 2793 m, Çiyayê Şerevdînê 2544 m, Çiyayê Kolîbaba 2594 m û Çiyayê Qertalixê X m bilind in. Hilhatina rojê li li dinê du ciyan tê temaşekirin ji van her du ciyan yek jî Kox da ye (Çîyayê Bîngolê). 23 gund pêva girêdayê ne. Çiyayên wekî Xamirpêt û Çiya Gewrk jî hene. Li sere Çiyayên Xamirpêtê, Sîpanê Xelatê dibinin.

Deşt

Deşta herî mezin Deşta Xinûsê ye

Germav

Di gundê Mamaşê germaveki heye.

Gol

• Gola Xamirpêtê ya Mezin
• Gola Xamirpêtê ya Biçûk

Di Çiyayê Şerevdînêda 100 heri gole piçuk heye.

Erdheja Gimgim û Xinûsê

Li gorî daneyan erdheja yekem a salên 1900’î li Milazgirê di 24.04.1903’an de bi mezinahiya 6,7 pêk hat û 2626 kes mirin. Dîsa navê Gimgim û Xinûsê gorî hin angaştayên, ji ber erdhejan derketiye. li 31.05.1946´de bi hêza 5,7 erdhejek mezin li Xinûsê pêkhatiye û 839 kes mirine. 19.08.1966´de bi hêza 6,9 erdhej çêbûye û 2.394 kes jiyana xwe ji dest dane.

Cihên turîstîk

Newala Texta Xinûse

• Kela Xinûsê
• Kela Zernakê
• Mizgefta Mezin a Xinûsê
• Çemê Miradê
• Erez
• Kox
• Çiyayê Şerevdînê
• Çiya Gewrk
• Gogsî
• Deştâ Xinûsê
• Çemê Heftreng
• Ziyaretê Xirt, . Ew gora Seyît Ömer Halîl e ku hilgirê pêxemberê Hz.Mihemed (S.A.V)e. Ev serdan di dawiya salên 1800î de ji aliyê Şex Mehmûd el Fevzî ve hatiye dîtin. Dema ku gor hat dîtin av derket holê. Ji wê rojê heta îro ev av di hinek demsalan de diherike û di hinek demsalan de jî hişk dibe.

Navdarên Xinûsê

• Fehmiyê Bîlal
• Şêx Seîd
• Ferzendê Emer
• Cemal Gürsel
• Şêx Mehmûd Fewzî
• Reso
• Şêx Ebdurehîm
• Abdulmelik Fırat
• Evdalê Zeynikê
• Dengbêj Gulê
• Hozan Gule
• Hozan Şemdîn
• Sadiqoyê Qirimqeyayê
• Cîhan Jiyan Kara
• Zulkufê Qado

Gundên Xinûsê

Gundên Xinûsê

1. Çaqmaqa (Çakmak)
2. Pornak (Akbayır)
3. Heramî (Bellitaş)
4. Kozlî (Ovakozlu)
5. Çamûrlî (Çamurlu)
6. Gomik, Xinûs (İsmail)
7. Ferxîk (Derince)
8. Qollhêsar (Kolhisar)
9. Qindor (Avcılar)
10. Qûrdî (Pınarköy)
11. Dîbeklî (Dibekli)
12. Kosan (Taşbudak)
13. Qozlîya Botan (Alınteri)
14. Goma Avdelan (Alikiri)
15. Maruf (Maruf)
16. Kimsoran (Sultanlı)
17. Kespar (Gürçayır)
18. Peyik (Güllüçimen)
19. Silêman (Mozek)
20. Melaqûlac (Mollakulaç)
21. Heyran (Hayran)
22. Şalxam (Şalgam)
23. Qezancî (Kazancı)
24. Siltanlî (Sultanlı)
25. Qerekilîse (Dikili)
26. Qerebudax (Karabudak)
27. Sûgûdlî (Söğütlü)
28. Alî Dewreş (Dervişali)
29. Kelecik (Kalecik)
30. Goma Bedîrxan (Uyanık)
31. Siwaran (Suvaran)
32. Kimsoran (Uyanık)
33. Gomâ Elibegê (Alibey)
34. Çermîk (Çermik)
35. Germik (Ilıca)
36. Axwêran (Akören)
37. Zîlo (Zilo)
38. Erebo (Uluçayır)
39. Mîrseîd (Tanır)
40. Qereaxaç (Karaağaç)
41. Ketancî (Ketenci)
42. Xana Delal (Meydan)
43. Yenîkoy (Yeniköy)
44. Burhan (Burhan)
45. Sildîz (Sıldız)
46. Mişko (Çatalgül)
47. Başkend (Başköy)
48. Kosan (Taşbudak)
49. Qulingo (Bayır)
50. Beyro (Esenli)
51. Hesenşex (Güzeldere)
52. Kaniyâ Marân (Halilçavuş)
53. Arus (Yolüstü)
54. Goma Dimiliyan (Beyyurdu)
55. Derik (Saltepe)
56. Xâse (Yeşilyazı)
57. Xirt (Erence)
58. Beska
59. Avanis (Çatak)
60. Memaş (Yamanlar)
61. Alangoz (Alagöz)
62. Xelefan (Erduran)
63. Qeremela (Karamolla)
64. Qizîlan (Alaca)
65. Tendûrek (Tellitepe)
66. Kanîspî (Akgöze)
67. Şêxpir (Acar)
68. Ciligol (Çilligöl)
69. Mexele Sor (Ünlüce)
70. Goma Seyîdxan (Arpaderesi)
71. Celî (Mollacelil)
72. Fırfırk (Tipideresi)
73. Kawar (Dağcayır)
74. Barmas (Parmaksız)
75. Kaxgîk (Göller)
76. Qonxîr (Kongur)
77. Gundê Amer (Karaağıl)
78. Yelpîz (Yelpiz)
79. Çewîrme (Ovaçevirme)
80. Tîrkiş (Erbeyli)
81. Qizilehmed (Kızılahmet)
82. Axgelîn (Akgelin)
83. Şabedin (Şahabettin)
84. Mecaran (Altınpınar)
85. Şehîdxerabe (Mutluca)
86. Meldavut (Molladavut)
87. Duman (Duman)
88. Gundê Usike (Yusuf)
89. Goma Yaşo (Yaşar)
90. Şehîrveran (Şahverdi)
91. Qizmûsa (Kızmusa)
92. Zoro, Xinûs (Zoro)
93. Zorawâ (Elmadalı)

Galerî

• 
  Newala Texta Xinûse
• 
  Newala Texta Xinûse
• 
  Newala Texta Xinûse
• 
  Xinûsa Kevn
• 
  Newala Texta Xinûse
• 
  Newala Texta Xinûse
• 
  Çemê Erez
• 
  Çiyayên Xamirpêtê
• 
  Gola Xamirpêtê
• 
  Gola Xamirpêtê
• 
  Gola Xamirpêtê
• 
  Ketancî
• 
  Ketancî
• 
  Ketancî
• 
  Başkend
• 
  Başkend
• 
  Ketancî
• 
  Gola Xamirpetê

Mijarên têkildar

• Kuderî
• Xinis, Silopî
• Erdheja Gimgim û Xinûsê 1946
• Osetên Kurdistanê

Bîbliyografî

• Vital Cuinet (1891/2001). "La Turquie d'Asie".
• Ebdulla Xefur (2001). Kurdistan - Rûpêw u jimarey danîştuwan. Stokholm.

Girêdanên derve

• Malpera Kurdên Erziromê
• Malpera navçeyê
• Malpera Gunde Caqmaqan