Wîkîpediya

Berlîn

Bajarekî Almanyayê
(Ji Berlin hat beralîkirin)

Berlîn, paytext û bajarê Almanyayê ye ku ji aliyê rûerd û nifûsê ve bajarê herî mezinê Almanyayê ye. Bi 3 700 000 şêniyên xwe li gorî nifûsa di nav sînorên bajêr de ye, bajarê herî qerebalixê yê Yekîtiya Ewropayê.[2] Berlîn yek ji şazdeh eyaletên Almanyayê ye û ji aliyê Eyaleta Brandenburgê ve hatiye dorpêç kirin û bi Potsdam, paytexta Brandenburgê ve girêdayî ye. Navenda bajêr a Berlînê ku nifûsa wî derdora 4 500 000 kes e, piştî Ruhr devera duyem ê herî qerebalixê li Almanyayê ye.[3] Herêma paytext Berlîn-Brandenbûrgê bi qasî 6.2 mîlyon niştecih lê dijî û piştî herêmên Rhine-Ruhr û Rhine-Main sêyemîn herêma metropolê ya Almanyayê ye.[4]

Berlîn
Berlin Li ser Wîkîdaneyê biguherînê
Paytexta Almanyayê
Berlin Li ser Wîkîdaneyê biguherînê
Cityscape Berlin.jpg
Dîmenek ji bajêr
Flag of Berlin.svg
Ala
Coat of arms of Berlin.svg
Mertal
Berlîn li ser nexşeyê
Berlîn li ser nexşeya Almanya nîşan dide
Berlîn
Berlîn
Koordînat: 52°31'Bk, 13°23'Rh
ParzemînEwropa Li ser Wîkîdaneyê biguherînê
Dûgel Almanya
Paytexta
Dema avabûnê1244 Li ser Wîkîdaneyê biguherînê
Rêvebir
 • ŞaredarFranziska Giffey (Partiya Sosyaldemokrat a Almanyayê, 2021–) Li ser Wîkîdaneyê biguherînê
Rûerd
 • Giştî
  • 891,12 kîlometre çargoşe (2016, 2017) Li ser Wîkîdaneyê biguherînê
 • Bilindahî
34 ±1 metre Li ser Wîkîdaneyê biguherînê
Gelhe
3.677.472 (2022) Li ser Wîkîdaneyê biguherînê
Koda telefonê030
Nîşana wesayîtêB[1]
Malper
biguherîne - Wîkîdaneyê biguherîneBelge

DîrokBiguhêre

Sedsalên 12an û 16anBiguhêre

 
Nexşeya Berlînê di sala 1688an de

Delîlên herî kevn ên niştecihbûnên li devera Berlîna îro bermahiyên bingeha xaniyekî ye ku di sala 1174an de ye, ku di kolandinên li Berlînê Mitte de hatine dîtin.[5] Delîlek din jî situnekî darîn e ku tê pêşbînîkirin ji sala 1192an ve maye.[6] Yekem tomarên nivîskî yên bajarên li devera Berlîna îro di dawiya sedsala 12an de pêk hatine. Beşa navendî ya Berlînê mirov dikare heta dema 2 bajarokan bişopîne. Cölln li ser Fischerinsel yekem car di belgeyên sala 1237an de tê behs kirin û Berlîn, li seranserê Spree ya ku niha jê re Nikolaiviertel tê gotin, di belgeyên sala 1244an de tê behskirin.[7] Sala1237 wekî sala damezrandina bajêr tê pejirandin. Her du bajarok despêkê bi demê re têkiliyên aborî û civakî yên nêzîk ava kirin û ji du rêyên girîng ên bazirganiyê Via Imperii û ji Bruges ber bi Novgorodê ve sûd wergirtin.[8]

Di sedsala 15an de, şûngirên wî Berlîn-Cölln wekî paytexta margarî ava kirin û endamên paşîn ên malbata Hohenzollern, pêşî wekî hilbijêrên Brandenburgê, paşê wekî qralên Prûsyayê û di dawiyê de wekî împaratorên Alman, heya sala 1918an li Berlînê hikum kirin. Di sala 1443an de, Frederick II Irontooth dest bi avakirina qesra nû ya padîşahiyê li bajarê duwemîn Berlîn-Cölln kir. Xwepêşandanên welatiyên bajêr ên li dijî avahiyê di sala 1448an de, di "Xemgîniya Berlînê" de ("Berliner Unwille") bi dawî bû.[9] Ev xwepêşandan bi ser neket û welatiyan gelek îmtiyazên xwe yên siyasî û aborî ji dest dan. Piştî ku qesra padîşah di sala 1451an de qediya, hêdî hêdî dest bi kar kir. Ji sala 1470an pê ve, Albrecht III Achilles, Berlîn-Cölln bû rûniştgeha nû ya padîşahiya bajêr.[10]

Sedsalên 17an û 19anBiguhêre

Şerê Sî Salî ya di navbera salên 1618an û 1648an de bajarê Berlînê wêran kir. Sêyek ji xaniyên wê xera bûne an wêran bûn û bajêr nîvê nifûsa xwe winda kir.[11] Frederick William, ku wekî "Helbijêrê Mezin" tê zanîn, di sala 1640an de li cihê bavê xwe George William dibe hikumda, siyaseteke pêşvebirina koçberî û tolerasyona dînî da destpêkirin. Di sala 1685an de bi Fermana Potsdamê re, Frederick William mafê penaberiyê ji Huguenotên Frensî re pêşkêş kir.[12] Di sala 1700an de ji ber koçberiya Huguenot, ji sedî 30yê niştecîhên Berlînê Fransî bûn.[13]

Damezrandina her du dewletên Alman tansiyona Şerê Sar zêde kir. Berlîna Rojava ji aliyê axa Almanyaya Rojhilat ve hatibû dorpêçkirin û Almanyaya Rojhilat beşa Rojhilat wekî paytexta xwe îlan kir. Lê ev îlankirin ji aliyê hêzên rojavayî nehate naskirin. Ji ber ku Frederick III, Hilbijêrê Brandenburgê, xwe wekî qeral Frederick I li Prussia îlan kir, sala 1701ê de, dewleta dualî ya Padîşahiya Prûsyayê ava dibe û Berlîn dibe paytexta Padîşahiya nû. Ev yek jibo bajêr hewldanek serketî bû ku yekem car bû bajar dest bi mezinbûnê kir. Di sala 1709an de Berlîn bi çar bajarên Cölln, Friedrichswerder, Friedrichstadt û Dorotheenstadt re di bin navê Berlîn, "Haupt- und Residenzstadt Berlin" de bûye yek.

ErdnîgarîBiguhêre

Berlîn li bakurê rojhilatê Almanyayê ye, li deverek daristanên çolê yên nizm ên bi topografîyek bi giranî rût e û beşek ji Deşta Ewropaya Bakur a berfireh a ku ji bakurê Fransa heta rojavayê Rûsyayê dirêj dibe. Berlîner Urstromtal (geliyek cemedî ya serdema qeşayê), di navbera Deşta Barnim a nizm li bakur û deşta Teltow li başûr e ku ji ava helîna ku ji qeşayê diherikê pêk hatiye. Çemê Spreeyê niha vê geliyê dişopîne. Li Spandau ku navçeyek li rojavayê Berlînê ye, Spree diherike çemê Havel ku ji bakur ber bi başûr ve di nav rojavayê Berlînê re diherike. Kursa Havel bêtir dişibihe rêzeke golan. Golên herî mezin Tegeler See û Großer Wannsee ye. Ava ji rêzek golan jî diherike çemê Spree ya jorîn, ku di Großer Müggelsee ya li rojhilatê Berlînê re derbas dibe.[14]

AvhewaBiguhêre

Berlîn xwediyê avhewa okyanûsî ye; beşa rojhilatê bajêr xwedî bandorek parzemînî ya sivik e, yek ji guhertinan barîna baranê ya salane li gorî girseyên hewayê û pirbûna zêde ya barîna baranê, di heyamek salê de ye.[15] Ev celeb a avhewayê, xwedî germekî havînê yên nerm lê carinan germ (ji bo ku nîvparzemînê) û zivistanên jî sar e lê bi piranî hewayê wî nerm e.[16]

GalerîBiguhêre

ÇavkanîBiguhêre

  1. ↑ http://www.europeanplates.com/information/german-city-codes.html.
  2. ↑ "Seite wird geladen" (PDF). www.statistik-berlin-brandenburg.de. Roja wergirtinê: 26 hezîran 2022.
  3. ↑ "Urban Areas (Germany): & Urban Areas - Population Statistics, Charts and Map". web.archive.org. 3 hezîran 2020. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 3 hezîran 2020. Roja wergirtinê: 26 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  4. ↑ "Daten und Fakten zur Hauptstadtregion - Berlin-Brandenburg.de". web.archive.org. 21 adar 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 21 adar 2019. Roja wergirtinê: 26 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  5. ↑ "Berlin ist älter als gedacht: Hausreste aus dem Jahr 1174 entdeckt - Berlin.de". web.archive.org. 24 tebax 2012. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 24 tebax 2012. Roja wergirtinê: 26 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  6. ↑ "Berlin dig finds city older than thought - Technology & science - Science | NBC News". web.archive.org. 2 kanûna paşîn 2018. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 2 kanûna paşîn 2018. Roja wergirtinê: 26 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  7. ↑ "Berlin dig finds city older than thought - Technology & science - Science | NBC News". web.archive.org. 2 kanûna paşîn 2018. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 2 kanûna paşîn 2018. Roja wergirtinê: 26 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  8. ↑ "Niederlagsrecht". web.archive.org. 22 çiriya paşîn 2015. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 22 çiriya paşîn 2015. Roja wergirtinê: 26 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  9. ↑ "Berliner Unwillen". web.archive.org. 19 îlon 2013. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 19 îlon 2013. Roja wergirtinê: 27 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  10. ↑ "Stadtgründung Und Frühe Stadtentwicklung". archive.ph. 20 hezîran 2013. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 20 hezîran 2013. Roja wergirtinê: 27 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  11. ↑ "WHKMLA : Brandenburg in the 30 Years War". www.zum.de. Roja wergirtinê: 27 hezîran 2022.
  12. ↑ Thomas Carlyle (1830). Fraser's magazine. University of Michigan. London J. Fraser.
  13. ↑ Schulte-Peevers, Andrea (2007). Germany (bi îngilîzî). Lonely Planet. ISBN 978-1-74059-988-7.
  14. ↑ "Google Maps". Google Maps (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 27 hezîran 2022.
  15. ↑ "Berlin: The Spatial Structure of a Divided City - Dorothy Elkins, T. H. Elkins, B. Hofmeister - Google Books". web.archive.org. 18 sibat 2022. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 18 sibat 2022. Roja wergirtinê: 28 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  16. ↑ "Berlin, Germany Köppen Climate Classification (Weatherbase)". web.archive.org. 29 hezîran 2015. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 29 hezîran 2015. Roja wergirtinê: 28 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Berlîn&oldid=1093499" hatiye standin.