Wîkîpediya

Almanya

Welatekî Ewropayê
(Ji Elmanya hat beralîkirin)

Almanya (Dengdani/ˈɑːlˈmɑːnjɑː/; bi almanî: Deutschland, bilêvkirin: [ˈdɔʏtʃlant]); bi fermî Komara Federal a Almanyayê an KFA (bi almanî: Bundesrepublik Deutschland Derbarê ev deng Guhdar bike (alîkarî·info), welatekî federalê Ewropaya Navendî ye ku bi welatên ewropî yên wekî Danîmarka, Polonya, Komara Çek, Awistriya, Swîsre, Fransa, Lûksembûrg, Belçîka û Holendayê re sinor e. Ji aliyê bakurê ve perav ên wî bi Deryaya Bakur û bi Deryaya Baltikê re hene.

Komara Federal a Almanyayê
Bundesrepublik Deutschland[lower-alpha 1]
Ala Mertal
Sirûd: Deutschlandlied
(bi ku: "Strana Almanyayê")
(tenê ayeta sêyem)[lower-alpha 2]
Cihê  Almanya  (keskê tarî)

– li Ewropa  (kesk & gewrê tarî)
– li Yekîtiya Ewropayê  (kesk)  –  [Rênîşan]
Paytext
û bajarê mezin		Berlin [a]
52°31′Bk 13°23′Rh / 52.517°Bk 13.383°Rh / 52.517; 13.383
Zimanên fermî Almanî[1][lower-alpha 3]
Komên etnîkî
Demonîm Alman
Rêveberî Komara federaliya parlamenî
 •  Serok Frank-Walter Steinmeier
 •  Kanslêr Olaf Scholz
 •  Serokên Bundestag Bärbel Bas
 •  Serokên Bundesrat Bodo Ramelow
 •  Serokê Federal Dadgeha Destûra Bingehîn Stephan Harbarth
Pêşvebirî
 •  Meclîsa jorîn Bundesrat
 •  Meclîsa jêrîn Bundestag
Damezrandin
 •  Împaratoriya Romaya Pîroz 2ê sibatê 962an 
 •  Konfederasyona Almanyayê 8ê hezîranê 1815an 
 •  Împaratoriya Almanî 18ê kanûna paşîn a 1871ê 
 •  Komara Weimarê 11ê tebaxê 1919an 
 •  Komara Federal 23ê gulanê 1949an 
 •  CAE Bingeh[lower-alpha 4] 1ê kanûna paşîn a 1958an 
 •  Veyekbûn 3ê çiriya pêşîn a 1990an 
Rûerd
 •  Giştî 357,168 km2 (63.)
Gelhe
 •  2021 Texmînkirin 83,129,285[2] (16.)
 •  Tîrbûn 232/km2} (58.)
TBH (PHK) 2021 texmînkirin
 •  Giştî $4.743 trîlyon[3] (5.)
TBH (nomînal) 2021 texmînkirin
 •  Giştî $4.319 trîlyon (4.)
Gini (2019)▲ 29.7[4]
nizm
PPM (2019)Zêdebûn 0.947[5]
pir bilind · 6.
Dirav Euro (€) (EUR)
Demjimêr CET (UTC+1)
 •  Havîn (DH) CEST (UTC+2)
Hatûçûna ajotinê rast
Koda telefonê +49
ISO 3166 DE
Înternet TLD .de û .eu

Paytext û cihê rûniştina hikûmetê Berlîn e, lê berê wezareta federal li Bonnê bû. Sîstema polîtîk federalî ye û ev sîstem bi şiklê demokratiya parlemanî hatiye organîzekirin. Li gorî benda 20emîn a destûra bingehîn, Almanya dewleteke federal, demokratîk û sosyal e. Ev dewleta federal ji 16 dewletên federe (dewletên herêmî, federedûgel) pêk tê. Dewleta Federal endamê Neteweyên Yekbûyî, Yekîtiya Ewropayê, NATO û G8ê ye.

DîrokBiguherîne

Tê pêşbînîkirin ku mirovên kevnar herî kêm 6 hezar sal berê li Almanyayê hebûn. Yekemîn fosîlên mirovî ya ne-modern (Neandertal) li Geliyê Neander hatiye dîtin.[6] Li Jura Swabian de delîlên kevnar ên bi vî rengî yên mirovên nûjen hatine dîtin ku di nav de bilûrên 42 hezar salî ye û amûrên muzîkê yên herî kevn in ku heta niha hatine dîtin.[7] Di lêkolînên arkeolojîk de Miroveşêr a ku ji 40 hezar sal berê ye û Venûsa 35 hezar salî ya Hohle Fels, hatine dîtin.[8]

Hilweşîna Dîwarê BerlînêBiguherîne

 
Nexşeya Almanyayê Rojhilat û Rojava

Ew li Trabant bû ku hezaran Almanên Rojhilatê sînor li dora 9ê çiriya paşîn, 1989-ê di 9-ê çiriya paşîna, 9ê çiriya paşîna çiriya paşîna çiriya paşîna çiriya paşîna çiriya paşîna çiriya paşîn, 1989-ê de diqewiminin. Ev ji Trabantayê rizgariya otototîk û yek ji navnîşên naskirî yên Elmanya Rojhilata Navîn û Fall komunîzmê

Li ser di parçeyek li Walla Berlînê ya ku ji bo galeriya gelemperî ne tenê neheqiya dîwarê di çiriya paşîna 1989ê de li Biryara Kendurê Birgit Kinder heye, lê Trabantê piçûk, ku otomobîla piranîya Almanya Rojhilata Navîn di 1989 .

Wekî ku vekişîna Almanya dest pê kir, ji bo Trabantê daxwaz dikin. Niştecîhên rojhilat yên erebên duyemîn yên erebên rojavayî yên bijartî û pêşangeha hilberê li 1991-ê ve girêdayî bûn. Îro îro ev otomobîlên piçûk ên ku ji ajokarên ciwanan re hene ku ji hêla tamîrdirêj û veguhastin in. Li seranserî cîhanê ku gelek ji bo erebek komunîst vekişîna gelek erebên Trabantêhene.

ErdingarîBiguherîne

Li Almanyayê derdora 80 bajarên mezin (hejmara rûniştvanan di ser 100.000) hene. Hejmara rûniştvanên 14 ji wan di ser 500.000 hezarî de ye.

Pênc bajaren herî mezin ev in (dem: kanûna pêşîn 2005):

  1. Berlîn, 3,51 milyon
  2. Hamburg, 1,75 milyon
  3. München, 1,38 milyon
  4. Köln, 1.024.373
  5. Frankfurt am Main, 687.775

Berlin bi 3,5 Milyon rûniştvan bajarê herî mezine yê Almanyayê ye.

Wekî din derdora van bajaran herêmên avakirî (metropol) çêbûne ku bi milyonan mirov lê dijîn. Li gor hejmara rûniştvanan herêmen herî mezin ev in:

  1. Herêma Rhein-Ruhr, 11,3 milyon
  2. Herêma Berlin-Brandenburg, 4,5 milyon
  3. Herêma Frankfurt-Rhein-Main, 5,8 milyon
  4. Herêma Stuttgart, 3,9 milyon
  5. Herêma Hamburg, 5 milyon

Herêmên AlmanyayêBiguherîne

16 Herêmên Almanyayê hene. Ew her herêmek parlementoya bixwe heye û di hundur de gelek aiyan de zagonên xwe hêne. Ew 16 herêm û paytextên xwe wiha ne:

Rêz Herêm Paytext Rûerd (km²) Nifûs (bi hezaran)
1 Baden-Württemberg Stuttgart 35.751,46 10.632
2 Bayern München 70.551,57 12.604
3 Berlin [9] 891,85 3.419
4 Brandenburg Potsdam 29.485,63 2.450
5 Bremen Bremen[9] 419,38 654
6 Hamburg [9] 755,26 1.753
7 Hessen Wiesbaden 21.114,94 6.046
8 Mecklenburg-Vorpommern Schwerin 23.180,14 1.598
9 Niedersachsen Hannover 47.634,90 7.792
10 Nordrhein-Westfalen Düsseldorf 34.097,72 17.572
11 Rheinland-Pfalz Mainz 19.853,36 3.995
12 Saarland Saarbrücken 2.569,69 991
13 Saksonya Dresden 18.415,51 4.047
14 Sachsen-Anhalt Magdeburg 20.446,31 2.246
15 Schleswig-Holstein Kiel 15.799,38 2.814
16 Thüringen Erfurt 16.172,50 2.162

OlBiguherîne

Di gelên Almanyayê 60% xwe xiristiyanên ne (30.2% Katolîk û 29.2% Protestanî). 4% en xwe misilman û 34.1% ateîst û agnostîk in.[10]

 
Mezhebên serdest ên li Almanyayê wekî ku ji hêla Serjimêriya 2011-an ve bi karanîna pirsa nasnameyê ve hatî eşkere kirin.
şîn: Protestan
kesk: Katolîk
Sor: bê din
Rengên tarî piraniyek di navbera 50 û 75% de destnîşan dikin dema ku rengên herî tarî piraniyek mezin ji 75% zêdetir nîşan didin.

Helwesta Almanyayê ji Giştpirsiya serxwebûna Başûrê KurdistanêBiguherîne

Berdevkê Hikûmeta Almanyayê Martin Schaefer li ser pirseke di civîna çapameniyê ya li Berlinê dihat lidarxistine da rexne li biryara referandûmê ya yekalî ya Herêma Kurdistanê girtin. Schaeferî diyar kir ku gavên zerarê dide yekîtiya Iraqê, ne li gorî berjewendiyên civaka navneteweyî ne jî Almanyayê ye û got: "Li herêmê keseke eger, sînorê xwe yekalî bixwaze biguherîne an jî bixwaze dewlet ava bike, bi agir dilîze.Almanya di derbarê referandûma Herêma Kurdistanê de daxuyanî da

Herwiha Serokwezîra Almanyayê Angela Merkelê di bersiveke xwe de referandûma serxwebûna Kurdistanê ya 25ê Îlonê nirxand û got: "Di mijara têkoşîna dijterorê de divê piştgiriya Kurdistanê û Hêzên Pêşmerge were kirin. Di mijara referandûmê de jî em piştgiriya herêma kurdî di nav yekîtiya Iraqê da diparêzin."

Mijarên têkildarBiguherîne

ÇavkanîBiguherîne

  1. ↑ Bundespräsidialamt. "Repräsentation und Integration" (in German). Retrieved 8 March 2016. Nach Herstellung der staatlichen Einheit Deutschlands bestimmte Bundespräsident von Weizsäcker in einem Briefwechsel mit Bundeskanzler Helmut Kohl im Jahr 1991 die dritte Strophe zur Nationalhymne für das deutsche Volk. [In 1991, following the establishment of German unity, Federal President von Weizsäcker, in an exchange of letters with Chancellor Helmut Kohl, declared the third verse [of the Deutschlandlied] to be the national anthem of the German people.]{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  2. ↑ Script error: The function "getEscapedTitle" does not exist.. (Nicht mehr online verfügbar.) Statistisches Bundesamt (Destatis); ehemals im Eslî ; Kopîkirina Arşîv; Wayback Machine
  3. ↑ "World Economic Outlook database: April 2021". International Monetary Fund. April 2021. Archived from the original on 12 April 2021. Retrieved 12 April 2021.
  4. ↑ "Gini coefficient of equivalised disposable income". Eurostat. Archived from the original on 9 October 2020. Retrieved 15 December 2020.
  5. ↑ "Human Development Report 2020". United Nations Development Programme. 15 December 2020. Archived from the original on 15 December 2020. Retrieved 15 December 2020.
  6. ↑ "Who were the Neanderthals?". www.nhm.ac.uk (in îngilîzî). Retrieved 2022-07-17.
  7. ↑ "Earliest music instruments found". BBC News (in British English). 2012-05-25. Retrieved 2022-07-17.
  8. ↑ "Ice Age Lion Man is world's earliest figurative sculpture - The Art Newspaper". web.archive.org. 2015-02-15. Archived from the original on 2015-02-15. Retrieved 2022-07-17.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  9. ↑ a b c Navçeyên Berlin û Hamburg ji bajarên hewşêwe navî de de pêk tên. Bremen jî navçeyeke ji bajarekî de pêk têye jî, bajarê Bremerhaven jî di hundura Bremen da ye.
  10. ↑ Kopîkirina arşîvê, archived from the original on 2016-02-11, retrieved 2012-07-03

Girêdanên derveBiguherîne

  Li Wikimedia Commons medyayên di warê Almanya de hene.


Xeletiya çavkanî: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found

Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Almanya&oldid=1093457" hatiye standin.