Dîroka Îranê

Cihê nivîsa bûyerên kevnên derheqê Îranê bi awayekî tesnîf kirî

Dîroka Îranê di dîrokê de xwedî cihekê mezin e ku bi sedsalane tesîr li herêmê dikir.

Pêşdîrok biguhêre

Devera dîrokî ya ku Îrana îroyîn pêk tîne ji serdemeke pir kevn ve bûye qada jîngeheke mirovan. Her çend di derheqê demên pêşdîrokî yên Îranê de agahî kêm bin jî, tê zanîn ku li Başûrê Îranê di Paleolîtîkê de mirov dijiyan.[1]

Serdema antîk biguhêre

Med û Pers biguhêre

Heyama Med, ku piştî bêdengiya şaristaniya Elam dest pê kir, bû sedem ku Iran di dîroka cîhanê de derkeve pêş. Med qebîleyek naskirî ya Hindo-Ewropî ya Serdema Hesinî ne. Ne diyar e ku ew îro ji ku hatine, û ew ne kesek xwedan xwendin bûn ji ber ku wan nivîs bikar neanî.[2]

 
Împeratoriya Medî li Rojhilata Navîn
 
Medî li gor wêneyekî almanî (li dora 1860-80)

Medî, yên ku êlên li intoranê anîn yekbûnek siyasî ya xurt û kirin ku ew di jîyana sîyasî ya herêmê de rol bilîzin, dibe ku di dawîya sedsala 13-an ya Berî Zayînê de bi Qefqasya ketine erdnîgariya Iranê û li başûrê Deryaya Qezwînê. Mediyên ku piştre dest bi belavbûnê kirin, hebûna xwe li Rojavaya Başûr û bi piranî li navenda bajare Ektabat domandin.[3][4]

 
Siwarê zirxî şêr nêçîr dike (British Museum, London)

Têkilîya med û kurd biguhêre

Êl û hozên Medan yekemcar di deverên di navbera Hemadan û Kirmanşaha îroyîn li başûrê rojhilata Kurdistanê -ku dilê Medya bû- bi cîh bûn. Di tomarên Asûrî de ev dever bî "Medaya" dihat nav kirin. Medan komeke koçber bûn. Wek gelên namzed din yên hind û ewropî; faris, ermen û efxanî di Rojhilata Navîn dijiyan.

Medan di serî de, ji başûrê welatê xwe ve, li başûrê rojhilatê Kurdistanê û paytexta wan, Hamadan (Ecbatana kevnar) welatê xwe berfireh kirin, pîşt re, ber çiyayên Zagros û deverên rojavayê zozanên Îran û rojhilatê Anatoliya'yê çûn.

Kurdên îroyîn bi zimanek wek zimanê medî, ango, bi zimanek hind û ewropî ya şaxê îranî diaxivin. Bi têgihînek bêtir sînordar, zimanê kurdên hevdem zimanek ji şaxa zimanên îranî yê bakûr-rojavayê malbata zimanên hind û ewropî ye ku medan jî di nav vî şaxê de ye. Lê herwiha gilakî, mazenderanî, tat, talîş û belûç hemû dikevin şaxa zîmanê medan[çavkanî hewce ye].

Heya nêzîkê heşt sedsalan berê, wê deverê li başûrê rojhilatê Kurdistanê hîn wekî Mah (ango, Medya) dihata binav kirin.

Di rastiyê de, hê jî hin êl û eşîrên kurdên hevdem bi şêwazên pêşkeftî yên navê Med an jî Mad digirin hene. Wek Meywandlu, Meymand, Mamand, û Mafi. Bestên herî mezin a li wê tevahiya herêmê hîn jî bi nav "Mahî Deşt" bi wateya "Deşta Medan" tê gazîkirin.

 
Nexşeya dewleta Medan

Împeratoriya Hexamenişî Di dîroka kevin da ew emperatorî mezintirîn, xurttirîn û berfirehtirîn emperatorî bûye. Li deman demekê, desthilata wê li aliyê rojhilatê digehişt Efxanistan û Pakistana niha, li aliyê Bakurê rojhilatê digehişt Asyaya Navîn, li aliyê Bakurê Rojhilat digehişt peravên Deryaya Reş, li rojava digehişt tevaya Anatolî û parek ji nîvgizirta Balkanê, tevaya welatên rojhilata navîn mîna Îraq, Sûrî, Ordin, Libnan, Felestîn, Israîl, nîvgizirta Erebî, Misir û parek ji welatê Lîbyayê. Rûberê emperatorî ya Hexamenişiyan nêzî 7.5 - 8.5 milyon kîlometirên çargoşe bû.

Ev împeratorî wekî serhildanekê dijberî împeratorî ya Mîdiyan hat avakirin û bi qasekî xurt û bihêz bû ko du caran nêzîk bû tevaya Yewnanistana kevnare bigirt. Li dawiyê jî liser destê Îskenderê Mezin herifya. Leşkirê Îskender paytextê Hexamenişiyan, Persepolîs anko Parse şewitand.

 
Împeratoriya Hexamenişî 490 BZ

Heyama Helenîstîk û Selevkîdî biguhêre

Împeratoriya Hexamenişî, ku serweriya xwe heya Hindistanê saz kir, dema ku Padîşahê Makedonyayê Îskenderê Mezin dewleta xwe li herêma ku heya Hindistanê dirêj dibe ava kir. Îskender, Pers dawîd di navdar de Împeratoriya Faris ji dîrokê wêran kir. Hingê Îskender ji herêmê vekişiya, rêveberiya axên Axa ji fermandarên xweyên mezin re hişt. Îskender jî çanda Helenîst anî broughtranê. Bi Împeratoriya Romê serweriya li ser Rojhilata Navîn bi hevra Anatolya di salên paş-Mesîhî de, hem çanda Helenîst û hem jî bandorên ji Farisan dê li van herêman biqedin.

Artêşa partan

Piştî Îskender, herêma Iran, yek ji fermandarên wî Seleukos I Nikator. Gava Seleukos paytexta xwe bar kirâ Sûrî, be Şam kir. Di encama imparatoriya seleukos de hemî hêza xwe li ser tixûbên rojava derbas kir û rojhilat paşguh kir, parêzgehên rojhilat dest bi tevgera serbixwe ji navendê kirin, û ji van parêzgehan, serokê Eşkanî eşîr li dewleta Eşkanîyan Asacres piştî ku li dijî Selevkiyan serî hilda û êlên din di bin serokatiya wî de kir yek, Împeratoriya Eşkanî ava kir.

Piştî îslamê biguhêre

Dewleta biweyhiyan (955-1062) biguhêre

Gava ku sê Mîrîtiyên Buwayhid-ê yên yekbûyî bûn yek, dewlet xurttir bû. Gava Adudüddevle, yê ku dewlet yek kir, mir, di 983-an de dîsa tevlihevî çêbû. Wî di sala 1029 de Mehmûdê Gaznî yek ji Büveyhoğulları, ku bû du şax, veqetand. Di dema Adud al-Daula de, gelek mizgeft û nexweşxane li welêt hatin avakirin. Vana di encama Mongolî de hatin rûxandin. Fermandarên Tirk ên Buveyhiogullari li Bexda carinan li dijî Buveyhogullari serî hildan.

 
Lêskerekî Buweyhi

Ji ber vê sedemê, şaxê din ê Buveyhioğulları dest bi lawazbûnê kir. Xelîfeyê Abbasî Kaim Abassi, ku dixwest ji bin zordariya Buveyhiogullari xelas bibe, ji Siltanê Mezin ê Selçûqî Tuğrul Bey alîkarî xwest. Tuğrul Bey di dema gera xwe ya Bexda di 1055-an de şerê Buveyhiogullari kir û têkçûnek giran li wan kir. Tuğrul Bey, ku hukumdarê Büveyhioğulları dîl girt, dawî li vê dewletê anî. Di dema Büveyihoğulları de gelek xebatên mîmarî jî hatine çêkirin. Büveyhioğulları xanedaniyek e ku li beşek diyarkirî ya erdên Îran, Iraq, Azerbaycan û Tirkiye serdest bû.

Xanedana Anûştigîniyan (1077-1220/31) biguhêre

 
Aramgeha xwarezmşah Îl Arslan

Li vê parêzgehê, ku ji hêla parêzgarên ku ji navendê di bin Dewleta Selcûqîya Mezin de li herêma Xwarezmîyan hatine tayîn kirin de, jiyana azad di dema Anuş Tekin de dest pê kir. Ew di serdema de, ku di 1128an de wekî parêzgarê Xwarezmê hate tayîn kirin, nîv-serxwebûnê bi dest xist.[5][6]

Kurê Aladîn Celaleddîn Rumî li Mongol li Efxanistan şer kir û ber bi başûr ve vekişiya û bi derbasbûna ket Hindistan. Piştî ku Cengîz Xan vegeriya Mongolya, Celaledîn vegeriya Îran û ji Iraq kete Azerbaycan û Atabeylikên Îldenizî di 1225 de hilweşand. Wî bir Tebrîz.[7]

Armanca mirovên ku ji Mongol direvin û giregirên Harzem penaber bûn li Anatoliya bû. Lêbelê, berjewendiyên siyasî bûn sedema hilweşandina serdestiya Khwarezm. Herweha, tê fikirîn ku kes û giregirên ku bi xanedaniyê re hatine bi Selçûqiyan re tevlihev bûne.[8]

Împeratoriya Mongolan biguhêre

Îlxanî biguhêre

  Gotara bingehîn: Îlxanî
 
Ala Îlxaniyan

Îlxanî xanedaneke mongolî bû, wekî sedsala 13an de bûne Misilman. Împeratoriya wan ji navbera salan 1256–1335, ku carinan tevahiya Îran, Mezopotamya û perçeyên mezin ên Asya Navîn û Anatolya ketine detê împeratoriyê. Îlxanî bi paytext xwe Tebrîz ji hêla generalên Hulegû, neviyek Cengîz Xan ve hate damezrandin.

Desthilata Sefewiyan(1500-1736) biguhêre

  Gotara bingehîn: Dewleta Sefewiyan
 
Şah Smayîl

Li 1473yê di navbera Osmaniyan û Aq qoyunlû şerek li Erzîncanê rûda. Di encama wî şerî de Aqqoyunî ji rojhilatê Anatolyayê hatin derxistin. Her wisa ev yekem car jî bû ku kurd bûn du parçe ku yek parçe li nav Osmaniyan ma, yek parçe jî li nav Îranê ma. Bingeha parçebûna welatê kurdan li vî şerê bi navê Otluqbelî destpê dike.

Piştî Aqqoyunî ji Anatolyayê hatin derxistin hêza xwe gelek winda kir. Wî wextî jî li bajarê Erdebîlê terîqeta Sefewiyan mezintir dibû. Serokê vê terîqetê Şêx Sefîyudîn bû. Şêx Sefîyudîn neviyê Fîruz Şahe ku Fîruz Şah bi eslê xwe kurdekê ji Yemenê ye, koçî Azerbaycanê kiribû û malbata wî entegre bibû çanda azeriyan[9],[10].

Li sala 1501ê de şerek di navbera Aqqoyuniyan û Sultan Îsmaîl de qewimî. Di encama wî şerî de desthilata Aqqoyunî ya li Tebrîzê hatiye xerab kirin. Îsmaîl şûna emîrên Aqqoyunî hikûmraniya xwe da dest pê kirin. Xwe wek Şahê Îranê da binav kirin û şahitiya xwe li gor çar bingehan damezrand:

  1. Siyaset: Îsmaîl li gor şecerekê ku ji aliyê bapîrên wî ve hatiye amade kirin, xwe wek neviyê Îmam Elî dihesiband
  2. Terîqet: Îsmaîl xwe wek Murşidê Kamil yê terîqeta Sefewî dihesiband. Hêjayî gotinê ye ku damezrînerê vê terîqetê Şêx Sefyeddînê Erdebîlî bû
  3. Teşeyyû(şîekirin): Îsmaîl di yekem roja ragihandina şahitiya xwe de Şîetî kir mezhebê fermî yê dewletê. Ferman da ku êdî di xutbeyan de navê 12 îmamên Şîe bên xwendin û lenet li 3 xelîfeyên berî Elî bê kirin
  4. Îranîbûn: Îsmaîl dixwast li axa qedîm ya Îranê de dewleteke yekgirtî ava bike û çanda Îranê zindî bike[11]

Şah Îsmaîl kesek Kurd bû ku gelek caran helbestên xwe bi tirkî dinivîsand. Şah Îsmaîl di rêvebirina dewletê de alîkarî ji heft êlên Tirkan werdigirt; Şamlo, Rûmlo, Tekelo, Ustaclo, Qacar, Efşar û Zulqedîr. Hêjayî gotinê ye ku piştî binemala Sefewiyan, desthilata Îranê ket di bin destê binemalên Efşarî û Qacariyan de. Şah Îsmaîl mirovekê şîeperest bû, ji ber vê jî dijîtiya wî li dijî suniyan pir xurt bû. Bi taybetî li wê demê Dewleta Osmanî hebû ku dewleteke sunî bû, her wisa di navbera dewleta Osmaniyan û Sefewî de jî eşîrên Kurdan hebûn ku pirraniyan wan sunî bûn. Ji ber vê sedema sunîbûna Kurdan Şah Îsmaîl gelek zordarî li Kurdan dikir û polîtikayên taybet ji herêmên Kurdan dimeşand. Em dikarin li ser sê xalan siyaseta Şah Îsmaîl a dijî Kurdan aşkere bikin:

  1. Nehiştina desthilata serdarên xwecih ên Kurd, di cihê wan de danîna serdarên Qizilbaş bi eşîrên wan ve
  2. Naçarkirina xelkê navçeyên dagirkirî yên Kurdistanê ji mezhebê sunî û çûyîna wan a li ser mezhebê caferî Şieya Danzdeh Îmaman
  3. Ji bo tirsandina xelkê bikaranîna şîdeteke hişk û bêdengkirina bêmerhemetî ya her awa berxwedan û serhildanê[12]

Ev helwestên Şah Îsmaîl di nav du komên mezin ên rojhilata navîn de tovên dijminiyê çand. Di navbera dinyaya Sunnî û Şîe de, her wisa di navbera Kurd û Eceman(Tirkên Şîe-Azerî) de dijminiya bi sedsalan destpê kir. Zilm û zordariya Şah Îsmaîl li ser gelên sunî bi taybetî jî Kurdan bû sedema şer di navbera Osmaniyan û Sefewiyan de. Li deşta Çaldiranê hêzên Osmaniyan û Sefewiyan şer kir û di encamê de heta Tebrîzê welatê Kurdan ket bin destê Osmaniyan. Hêjayî gotinê ye ku her çend gelek eşîrên Kurd li gel Osmaniyan bin jî, hejmareke zêde ya eşîrên Kurdan jî li gel Sefewiyan bûn.

Şah Îsmaîl bo kurdan mirovekê durist nebû. 11 serokeşîrên kurd hatibûn cem wî ku sadiqbûna xwe nîşanî wî bidin lê wî ev serokeşîr hemû zindanî kirin. Runiştecihên kurdan kir bin destê hikûmdarên azeriyan de. Bi vî şeklî dijminî hêdî hêdî di navbera kurd û eceman de berdewam kir[13]

Li aliyê rojava Osmaniyan tehdît li desthilata Sefewiyan dikir, her wisa li rojhilatê Îranê jî Ozbekan ku bixwe sunî ne, tehdît li desthilata Sefewiyan dikir. Şah Îsmaîl ji bo ku rojhilatê welat biparêze, eşîra Kurd a bi navê Qeremanlo li Xorasanê bicîh kir. Her wisa Şah Tehmasbê kurê Şah Îsmaîl jî gelek hozên Kurd ê bi navên Zengene, Çegnî, Zeyg û Kelhurî veguhestin sinorên Ozbekan yanî li Xorasanê.[14]

Di navbera salên 1533 û 1553ê de 20 salan Osmaniyan û Sefewiyan şer kir. Di van şeran de Osmaniyan bi alikariya Kurdan gelek herêmên Sefewiyan jê standin. Di dawiya vî şerî de Hevpeymana Amasyayê hatiye destnîşan kirin. Aliyên vê hevpeymanê Qanûnî Sultan Silêman û Şah Tehmasb bûn.

Piştî Şah Tehmasb gelek şah bi wextekê kin hatin guhartin. Di dawiyê de Şah Ebbas bû şahê nû. Di dema desthilata Şah Ebbas de gelek guherînên demografîk li Kurdistanê hatin kirin. Gelek zordarî li hoz û êlên Kurdan hatin. Ji bo mînak serhildana Emîrxan Lepzêrîn di dewra Şah Ebbas de rûda bû. Bi taybetî li herêma Urmiyê guherînên gelek girîng hatin kirin. Hoza mezin ya Eceman Efşar li Urmiyê hatin bicîh kirin. Êlên Efşarî yên li Urmiyê hatin bicîhkirin ev in; êla Kunduzlo li melbenda Dolê, Êla Qerqelo li melbenda Rewzeyê, êla Kuhkelo li melbenda Nazloyê, eşîreta Îmanlo li derdora bajarê Urmiyê, êla Arşlo li Şino û Seldozê, eşîra Qasimlo li Sayînqelayê hatin bi cîh kirinê.[15]

 
Dewleta Sefewî

Desthilata Efşaran(1736-1747) biguhêre

  Gotara bingehîn: Xanedana Efşaran
 
Nadir Şahê Efşarî

Li sala 1736ê dewleta Sefewiyan hatiye rûxandin û binemala Efşariyan bi rêberiya Nadir Şah desthilata xwe daxuyand. Ev binemal bi eslê xwe tirk in û her wekî sefewiyan vê binemalê jî gelek zilm û zordarî li kurdan kir. Nadir Şah ji ber tirsa ozbekên sunî, gelek kurd şandin rojhilatê îranê ku îranê biparêzin[16]

 
 

Desthilata Zendan(1750-1794) biguhêre

  Gotara bingehîn: Xanedana Zendan

Piştî mirina Nadir Şah li sala 1747ê li Îranê kaos peyda bû. Di nav vê kaosê de kurdekê bi navê Kerîm Xan Zend, desthilata xwe îlan kir. Ji sala 1750 heta 1779ê desthilata wî berdewam kir. Bi xiyanetekê desthilata wî jî hatiye rûxandin.

 
Alâ

Desthilata Qacariyan(1779-1925) biguhêre

  Gotara bingehîn: Xanedana Qacaran
 

Desthilata Qacariyan li sala 1780 heta sala 1921ê bi derbeya leşkerî dewam kir. Li sala 1921ê de ji aliyê Riza Şah ve darbeyek li Îranê çêbû û desthilata Îranê ket bin destê Riza Şah.Li sala 1925ê jî desthilata malbata Qacariyan bi dawî anî. Şahê dawiyê yê Qacariyan Ahmed Şah Qacar çû Parîsê.

Axa Mihemed Xan(1779-1797) biguhêre

Desthilata Qacariyan bi rêberiya Axa Mihemed Xan ve hatiye ava kirin û gelek kes ji eşîra Zendan û têkildarî vê eşîrê kuştin [16]

Qacarî ji çend eşîran pêk tê. Di navbera salên 1780 û 1790an de bajêrên Îranê yek yek bidest xistin. Li sala 1786an de bajarê Tehranê dagir kirin û ew der wek paytextê xwe îlan kirin. Li sala 1796an de jî Malbata Qacariyan ava kirin. Êdî li Îranê desthilata malbata Qacariyan destpê dike.

Nesredîn Şah biguhêre

Piştî mirina Axa Mihemed Xan Dewleta Qacariyan ji aliyê Nasreddîn Şah ve dihate rêve birin. Dewlet xwediyê 9 wezaretan bû. 5 wezaret li ser kaxezê hebûn û 4 wezaret jî her çend bi aktîf kar kiribin jî burokrasiya zêde mezin di dewleta Qacariyan da nebû. 4 wezaretên aktîf; Wezareta Şer, Wezareta Darayî, Wezareta Dadê û Wezareta Karên Derve bû.

Mîrektiyên kurd Erdelan û Mukrî di dema Nesredîn Şah de hatin rûxandin

Wezareta Karên Derve li çend dewletên derve berpirsiyar hebûn, di nav wan de Îstanbul, Parîs, Washington hebû

Wezareta Darayî dema destpêka dewleta Qacariyan welat wek 38 herêmên bacê parve kiribû lê li salên 1910an de ev herêmên bacê kiribûn 18. Ji bo bac komkirinê li her herêmê mustavfiyek dihate hilbijartin. Mustavfî bi alikariya serokeşîrên herêmê bacên herêmê kom dikir û dibir Tahranê.

Wezareta şer 8 hezar peyadeyan bû 5 hezar ji wan topavêj bûn û xwedî 4 topan bûn. 3 hezar jî ji Lîwaya Qazaxan bû. Fermandeyê Liwaya Qazaxan ji Rusî bû. Leşkerên Liwaya Qazaxan hindek ji eşîra Şahseven bûn, hindek jî penaberên Tirk bûn ku ji Rusî revîbûn û hatbûn Erîvanê[17]. Lê bi dûçûna wezareta şer ew xwedî 200 hezar leşkeran bûn. Lê 200 hezar leşker, leşkerên eşîrî bûn û her yêk xwedî serokeşîrekî bûn. Ji bo ji biryarên Hikûmeta Qacariyan bêhtir biryarên serokeşîran girîngtir bûn[18].

Wezareta Dadê bêhtir li ser sûcên dijî dewletê kar dikir. Wek din gelek kar û barên têkiliyê edaletê li her herêmekê ji aliyê eşîran ve çareser dibû.

Ulemayên dewra Qaacariyan xweser bûn. Bacek bi navê Hums ji xwe re kom dikirin. Her wisa zekat jî kom dikirin.

Feth Elî Şah biguhêre

Avabûna dînê Bahaî di dewra Qacaryan de ye. Ticarekê Şîrazî li sala 1840an de xwe wek derekî dide nasîn ku di wî derî de Îmam Mehdî dê borît. Piştî vê ev ticar tê darve kirin. Mirîdên wî li sala 1852an de sûîkastekê li dijî Nesredîn Şah pêk tînin. Lê hemû tên girtin, wek zindiq tên binav kirin û ceza dikin. Gelek zanayên vî dînî direvin nav Osmaniyan.

Nesredîn Şah biguhêre

Li sala 1880ê de li Şemzînanê Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî ber bi axa Qacariyan ve rû da. Qacariyan bi alikariya dewleta Osmaniyan Şêx Ubeydela bêdeng kir.

Mizeferedîn Şah biguhêre

Di 28ê gulana 1901ê de di navbera ticarekê ingilîz bi navê William Knox D'Arcy û Muzaffereddîn Şah de hevpeymaniyeke bi navê Hevpeymana Îmtiyazê ya D'Arcy îmze kirin. Bi dûçûna vê hevpeymanê ;

  1. Ji bilî 5 parêzgehên bakurê Îranê, li Îranê heqê petrolê 60 sal e
  2. Di avabûna yekemîn tesîsa şîrketê de 20 hezar sterlîn pare û bihayê 20 hezar sterlîna jî pişk dê were dayîn bo hikumeta Îranê. Her wisa salane %16e ji qezencê şîrketê dê were dayîn
  3. Dema hevpeymana 60 salî xelas dibe, hemû materyal û tesîsên şîrketê dê bibin malê dewletê [19].

Her wisa di dema lêgerîna petrolê de diz û çeteyên herêmê şîrketa petrolê gelek caran aciz dikir. Ji ber vê jî şîrketê li gel eşîrên herême bi taybetî Bextiyariyan pêkhatin. Ji bo ku ev eşîr ewlehiya herêmê biparêzin %3 pişka qezenca şîrket distandin. Lê ev pişk jî dema Şah Reza de bû malê dewletê. Hevpeymana D'Arcy heta şoreşa Îslamî di navbera Îran û Ingîlîzan de dibe sedema pirsgirêkan. Piştî lêgerînên şîrketê, petrol li sala 1908ê de li Mescîda Silêman hatiye peyda kirin. 14ê nîsana 1909ê de jî Anglo-Persian Oil Company hatiye damezrandin. Lê ji ber girîngiya petrolê ji bo artêşa Îngîlîzan, Îngîlîzan dest dana ser şîrketê û %55 pişk ji şîrketê kir malê dewleta Îngîlîzan. Li sala 1912ê de jî di gemiyan de şûna komirê, berhemekê petrolê fuel oil hatiye bikaranîn. Ev pêngav ji bo îngîlîzan, petrola Îranê binirxtir kir. Êdî Îran ji Îngîlîzan wek Hindistanê dibe welateke girîng.

Berî ku Şoreşa Makezagonî were îlam kirin sê aliyên Îranê hatibûn dagir kirin. Li aliyê Başûr Brîtanya, aliyê bakur Rûsî, aliyê rojava ve jî Osmaniyan Îran dagir kiribûn. Li zivistana 1905ê hêzên Osmaniyan fersend ji kaosa di nav Îranê de dît û ji Makû, Urmiye heta Seqizê xistin bin kontrola xwe de. Brîtanya û Rûsî ji van pêngavên Osmaniyan gelek aciz bûn û givaşeke mezin li ser Osmaniyan çêkirin ku Osmanî vekêşin. Di encamê de li sala 1907ê Osmanî ji Îranê derket.

Şoreşa Makezagonî biguhêre

 
Parlamena Îranê ya yekem

Di hezîrana 1906ê de bi rêberiya Seyîd Evdilla Behbehanî û Seyîd Muhemmed Tabatabayî hezar xwendavanên medreseyan protestoyek lidarxistin. Dixwastin ku li Îranê maf û hiquqa bidad were bicîh kirin. Eger gotina wan neyê cîh, dê xizmetên dînî werin rawestandin. Her wisa ticar û esnafên Îranê jî grevek giştî dan destpê kirin. Ev her du rûdan hêdî hêdî ber bi şoreşekê ve diçû. Bi hêza ticar, dînzana û rewşenbîrên Îranî di tebaxa 1906an de ji aliyê Muzeffereddîn Şah li Îranê şoreşa makezagonî hatiye kirin. Dû vê jî çiriya pêşîn a 1906ê de meclîsa Îranê hatiye vekirin. Di meclîsê de ji 60an bêhtir ticar û esnaf, 25 dînzana û nêzî 50 kesan ji axa, rewşenbîr û karmend hebûn. Ev endam bi du fraksiyonan dihatin temsîl kirin; Mutedîlî û Lîberal. Bi vê şoreşê zimanê Îranê yê fermî bû Farisî û Şîîtî jî li Îranê bû dînê fermî. Di civata wezîran de wezaretî tenê ji bo şîiyan hatiye destnîşan kirin. Piştî Muzeffereddîn Şah, kurê wî Muhemmed Elî Şah bû serokê dewletê. Bi serokatiya xwe mecbûr ma û makezagon pejirand. Di heman salê de Îngîlîzan û Rûsan hevpeymanek destnîşan kir û bi dûçûna vê hevpeymanê Îranê kirin sê parçe.Bakurê Îranê ket bin desthilata Rûsan, başûrê Îranê ket bin destê Îngîlîzan de û navenda îranê jî wek herêmeke bêalî hat qebûl kirin. Bi vê hevpeymanê hebûna meclîsê hatiye binpê kirin, tenê Şah hatiye nasîn, ev jî bû sedema krîzê. Muhemmed Elî Şah bi vê rûdanê bi alikariya liwaya Qazakan derbeya leşkerî kir. Meclîs hatiye girtin, parlamenter hatin binçav kirin. Piştî van bûyeran şerekê navxweyî li Îranê derket. Şah bi alikariya liwaya Qazakan her der dixist bin destê xwe. Mixalifan jî bi alikariya partiya taşnak ya ermeniyan, bextiyariyan û karsazên mazenderanê berevaniya xwe kir. Di encamê de mixalifan dest dana ser îdareyê. Şûna Muhemmed Elî Şah, kurê wî yê 12 salî bû Ehmed Şahê Qacar bû şahê nû. Liwaya Qazakan her wekî xwe ma. Meclîsa duyem di çiriya paşîn a 1910an de hatiye vekirin. Lê her çend meclîsa duyem û piştî vê jî meclîsa sêyem vebe jî, rêvebirin di kaosekê de bû. Her kesekê bihêz li herêmekê hikûm dikir. Di vê kaosê de Dewleta Rusî notayek li dijî hikûmdariya Qacariyan weşand ku 3 daxwazên wan hebûn;derkirina nûnerên amerîkî, erêkirina Rûsan dema nûnerek ji dewletek din bê Îranê û xwestina mesrefên leşkerên Rusî ên li Îranê. Piştî vê meclîsa Îranê kom bû. Parlementerê Azerbaycanê Şêx Mihemed Xiyabanî li dijî vê notayê li meclîsê axiftineke kir. Bi tesîra vê axiftinê meclîsê notaya Rûsan nepejirand. 24ê çiriya paşîn a 1914ê parlamena Îranê ji aliyê Şah ve hatiye girtin. Jixwe paşî şerê cîhanê yê ‎yekem destpê kir. Osmanî heta Tebrîzê hatin û ev der xistin bin hikûmê xwe de.Osmaniyan li Hekarîyê bi alikariya hindek eşîrên Kurdan Nasturî ji Hekariyê derxistin û çûn bo aliyê Urmiyê û Selmasê. Wan navberan Împeretoriya Rusî bi fermî Îranê dagir dike. Bi alikariya Rûsan Nasturiyên Cîloyê herêma Urmiyê heta Selmasê dagir dikin. Lê kuştina serokê Nasturiyan ji aliyê Simkoyê Şikak ve hêza Nasturiyan dişkê û cardîn dikeve bin destê Îranê. Bi dûçûna dîrokzanê Ermenî Ervand Abrahamian Osmaniyan alikariya Simkoyê Şikak dikir da ku şer li dijî ermenî, siryanî û leşkerên Îranê bikin[20]. Hêjayî gotinê ye ku di vî wextî de fraksiyonên meclîsê mutedîlî û demokratan li Kirmanşanê hikûmeteke netewî ava kiribûn. Her wisa Yeprem Xanê serokê partiya taşnakê ku ermenî ne, li vir hatiye kuştin. Lê hikûmeta netewî bi dagirkirina İngilîzan li sala 1916ê de ket.

Her çend li nava Îranê ev rûdan çêdibin li nav dewletên wek Rûs û Brîtanyayê de jî parvekirina Îranê bi hindek peymanan sînorên wan tên bellî kirin. Li 31ê tebaxa sala 1907ê de di navbera İngilîz û Rûsan de hevpeymanek hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îran wiha parve dikin; Îran bi dê bibe sê parçe parçeyek cihê rûsan, yek ye ingilîzan ê di nava herduyan de jî wek bêteref dê bimîne. Rûsya dê li navçeyên hemî Azerbaycan, Xorasan, Gurgan, Mazenderan, Gîlan, Erak, Qûm, Sawe, Yezd, Naîn, Îsfehan, Birûcerd, Tehran, Qezwîn, Zencan, Hemedan, Kirmaşan, Kurdistan û Qesrê Şîrîn xwedî nifûz be. Brîtanya dê li navçeyên; Kirman, Bîrcend, Sîstan, Belûcistan, qeraxên Gewriya Hirmûz, Çahbehar û Benderê Ebbas xwedî nifûz be. Herêmên bêteref jî Qaynat, Xuzistan, Fars, Loristan, Çarmehalê Bextiyarî û Buşehr. Wekî tê dîtin li Îranê êdî nifûza Osmaniyan dişikê û nifûza İngilîz û Rûsan destpê dike. Jixwe heta salên 1950an jî ev welatên han li ser siyaseta Îranê de dibin xwediyê nifûzeke mezin. Her wisa tê dîtin ku li Rojhilata Kurdistanê de dagirkerî û nifûza Rûsyayê dibe xwedî tesîreke mezin. Jixwe Komara Kurdistanê di bin vê nifûzê de şîn dibe. Di temamê Îranê de hêzbûna Rûsyayê xuya ye. Her wisa Brîtanya jî hem ji bo ewlehiya Hindistanê hem jî ji ber cewherên binerd yên Îranê li başûrê Îranê dibe xwedî bandor. Ev peyman di destpêka Şerê Cîhanî yê Yekem hatiye pêkhate kirin û ev herêm ji aliyan van dewletan ve hatin dagir kirin. Lê li sala 1917ê de li Rûsyayê ji aliê Bolşevîkan ve Şoreşa çiriya pêşîn pêkhat û Sovyetan dagirgirina xwe ya li Îranê û Rojhilata Navîn sekinandin. Di vê navberê de li Rojhilatê Kurdistanê Serhildana Simkoyê Şikak destpê kir. Simko Axa bajarên Urmiyê, Selmas û Mehabad rizgar kir û li vir hikûmraniya xwe da destpê kirin. Lê piştî berdewamiya 2-3 salên desthilatiyê Simko Axa ber bi axa Osmaniyan ve revî. Heta ku 1929ê vegerî welat û li Şinoyê tê kuştin.

Di vê kaosê de Îranê hewceyî bi hizûr û rêvebirineke nû heye, deng û nerazîbûn zêde dibin hem di nav gel de hem jî di nav bûrokratan de. 21ê sibata 1921ê de Liwaya Qazakan bi serdariya Reza Xan ji Qazvîn çûn Tahranê. Tahran dagir kirin û dest danî ser rêvebiriya Îranê.Serkeftînên Reza Pehlewî popûlarîteya wî li Îranê zêde dikir. Di dawiyê de dawiya Serhildana Şêx Xezal anî. Heta sala 1925ê rêvebirina hikûmetê dikir. Desthilata malbata Qacariyan destpê dikir lê sala 1926ê de ev desthilata malbata Qacariyan bi dawî anî û xwe wek Şahê Îranê îlan kir.

Desthilata Reza Şah dawî li desthilata malbatên Tirk tîne û desthilata fars-netew destpê dike. Nivîskarê tirk ê Azerbaycanê Cemîl Hasanlu vê bûyerê bi vî awayî neqil dike; Desthilata Tirkan a hezar salî li Îranê bi awayeke xerab bi dawî dibe[21]

Desthilata Pehlewiyan(1925-1979) biguhêre

  Gotara bingehîn: Xanedana Pehlewî

Reza Şah Pehlewî biguhêre

 
Reza Şah Pehlewî

Reza Şah dema hatiye ser rêvebirina dewletê, dewlet di halekê ne-navendî de bû. Hikûmeteke navendî tune bû û li her derê kesekê bihêz ew der birêve dibir. Li Kurdistanê rêvebirin û nerazîbûna Simkoyê Şikak hebû li dijî desthilata Qacariyan, li Tebrîzê serhildanên Xiyabanî, li Gîlanê Xanê Biçûk û cengeliyan hwd. hebûn. Reza Şah ji ber van sedeman, artêşa xwe bihêz kir û ev rêvebirin û serhildanên herêmî jinav birin. Reza Şah Pehlewî dewleta xwe ber bi modernîzasyonekê ve dibir. Navên Erebî hemû kirine Farisî, navê dewletê guherand, her wisa paşnavê xwe jî ku îrana kevn tîne bîra mirov, wek pehlewî binav kir. Leşkeriya mecbûr ragihand û bi vê hêza dewletê mezintir lêhat.

Di dema Qacariyan de ji bilî pişka hikûmeta Îranê, şîrketa petrolê ji ewlehiya herêmê %3 pişk jî da bû eşîrên Bextiyarî û hindek eşîrên Ereban. Şah Reza ev pişka petrolê jî kir malê dewletê. Her wisa li sala 1932an de pişka Îranê ya petrolê her çend %16 be jî, li vê salê li gor salên din kêm pare hatiye dayîn bo Îranê. Ev jî bû sedema pirsgirêkê di navbera Şah Reza û Îngîlîzan de. Ji ber vê 28ê gulana 1933ê de hevpeymaneke nû di navbera wan de hatiye destnîşan kirin. Bi vê hevpeymanê pişka Îranê bû %20 û her wisa hevpeyman ji 60 salên din jî hatiye dirêj kirin [19]. Her wisa navê şîrketê jî wek "Anglo-Iranian Oil Company" hatiye guherandin. Piştî dahatên dewletê zêde bûn; Reza Şah rê çêkirin, artêşa hewayî bi firokeyan bihêztir kir. Reza Şah ewqas ber bi modernîzasyonê ve çû ku heta peçe û cilûbergên dînî hemî qedexe kirin û kulavê fotr mecbûr kir.

Di desthilata Reza Pehlewî de reformên neteweyî jî dihatin kirin. Bo mînak li sala 1935ê de Ferhengistan, akademiyeke zimanê Farisî hatiye vekirin ku armanca wê ew bû ku zimanê farisî ji zimanê erebî û biyanî were paqij kirin ji layê peyvan ve. Lê ev siyaset her çend destpê kiribe jî dewam nekir.

Mihemed Reza Pehlewî biguhêre

 
Mihemed Reza Pehlewî û malbata wî

Li sala 1935ê li Meşhedê Mollayekê Şîî li dijî Şahê Îranê weezek da û rûdanên bixwîn li vir derketin ji sed kesan bêhtir mirov li vî bajêrî dînî ji aliyê leşkerên şahî ve hatin kuştin. Van kuştina li dijî desthilata Îranê pirsgirêkên mezin ava kiribûn. Paşî Şerê Cîhanî yê Duyem jî destpê kiribû. Her çend Îran di vî şerî da bêteref xwe îlan kiribe jî, ji ber erdnigariya îranê ya stratejîk ji welatên şerker, Îran jî bû cihê hêznîşandanê. Li sala 1941ê İngilîzan başûrê Îranê, Sovyetan jî bakurê Îranê dagir kir. Dagirkirina Sovyetan bi alikariya Azerbaycana Sovyet re hatiye kirin. Bûrayê Heyder Eliyevê serokkomarê kevn yê Azerbaycanê Ezîz Eliyev serokê mîsyona Sovyetan bû ku wê çawan Azerbaycanê Îranê dagir bikin[22]. Jixwe ev bûyer ta niha jî tesîrê li têkiliyên Îran û Azerbaycanê dike. Wek dema Qacariyan, Îran dîsa bû sê parçe. Parçeyê navendî jî ji bo dewleta Îranê ma. Bi vê dagirkirinê Reza Şah ji kar hatiye dûrxistin.Hatiye sirgûnkirin li welatê Afrîkaya Başûr û li wir jî mir. Şûna wî, kurê wî Muhemmed Reza Pehlewî bû desthilatê nû yê Îranê. Lê di dema Muhemmed Reza da dewleta Îranê di bin tesîrên dewletên İngîlîzan û Sovyetan de bû. Tesîra Şah li ser hikûmetê kêm mabû. Rêvebirina dewletê ji bo hikûmet û meclîsê hêla bû.

Li sala 1941ê de meclîsa 14emîn hatiye ava kirin. Di vê meclîsê de çar fraksiyonên sereke hebûn; Fraksiyona Azadî,fraksiyona eşaîrî, fraksiyona îtîhadî millî û fraksiyona mîhan. Hêjayî gotinê ye ku serokê fraksiyona eşaîrî serokeşîrê kelhûran Ebbas Qubadiyan(Emîr Mexsûs) bû. Serkêşên îttîhadî millî jî Seyîd Muhemmed Tabatabayî û Seyîd Ehmed Behbehanî bûn. Hêjayî gotinê ye ku kesek jî hebû di meclîsê de girêdayi ti fraksiyonan nebû; Muhemmed Museddiq.[23] Her wisa bi rêberiya Îrec Îskenderî partiyeke komûnîst hatiye ava kirin; Hizba Tudeh. Di dewra Reza Şah de kesên komûnîst dihatin zîndankirin. Îrec Îskenderî jî yek ji wan bû. Gelek partî û rêxistinên din jî hatin vekirin. Destilata Muhemmed Reza Şah di bin van şert û mercan da destpê kir.

3yê gulana 1943ê DYAyê bi awayeke fermî yekitiya axa Îranê daxuyand[24]. Evê pêngavê destê Îranê li dijî mixalifan û Sovyetan bihêz kir.

Di şerê cîhanî yê duyem de di gulana 1945ê de Almanyayê xwe teslîmî kir û şerê li gel Almanyayê xelas. Tu hêceta İngilîzan, Amerîkiyan û Sovyetan nema ku li Îranê bimînin. Ji ber vê sedemê Sovyeta bi taybetî li Azerbaycanê û Kurdistanê xebatên siyasî kirin ku li van deran bimîne.Jixwe tîrmeha 1945ê de serokê Amerikayê Truman da xuya kirin ku ew hairin hêzên xwe ji Îranê vekêşe. Li sala 1945ê Sovyetan wek Îngîlîzan, li bakurê Îranê îmtiyaz ji hikûmeta Îranê xwast, her çend partiya Tudeh dijatiya xwe nîşanî Sovyetan da be jî, parastina wê yekê dikir ku dê Sovyet ji Îngîlîzan bêhtir pişkê bide Îranê. Her wisa bi piştgiriya Sovyetan li Azerbaycanê û Kurdistanê du herêmên xweser bi navên Komara Kurdistan û Hikûmeta Netewî ya Azerbaycanê hatin ava kirin. Tudehê piştgiriya van partiyan jî dikir ku herêmên xweser ava kirin. Dagirkirina Sovyetan bû sedema netewperestiya Îraniya û piştgiriya Tudehê bo Sovyetan jî bû sedema qedexekirina Tudehê di reşemeha 1049an de. Piştî qedexekirina Tudehê bayekê netewperestî li nav rêvebir û parlamenterên Îranê de derket. Gulana 1946an de Sovyet ji herêm vekişiyan û Îranê ev her du herêmên xweser serûbin kirin.

Li sala 1947ê de hilbijartinên giştî hatin kirin; Ehmed Qavam bû serokwezîrê nû. Lê ji ber dijatiya parlamenteran ji bo hevpeymana wî û Sovyetan, îstîfa kir. Şûna wî Îbrahîm Hakîmî bû serokwezîr. Li sala 1949ê de hilbijartineke din ya giştî hatiye kirin. General Razmara bû serokwezîrê nû. Cepheya Millî jî di vê hilbijartinê bihêztir bû.

Her wisa hêza Fedaiyên Îslamê jî her roja diçû zêdetir dibû. Ayetulah Seyîd Ebdulqasim Qaşanî jî têkildarî vê rêxistinê bû. Vê rêxistinê navê xwe bi sûîkastan anî rojevê. Dîroknas Ahmed Kesrewî Tebrîzî bi kêran ji aliyê terefdarên wan hatiye kuştin. Gelek bûrokrat û zanayên din jî kuştin. Di dawiyê de serokwezîr Razmara jî bi hinceta piştgiriya imtiyazên Îngîlîzan bi sûîkastekê jiyana xwe ji dest da. Armanca Fedaiyên Îslamê dewleteke şerî bû. Her wisa dixwastin gelek burokrat ji wan bin. Bi vê mebestê gelek caran Museddiq jî tehdîd dikirin.

Reforma petrolê û operasyona Ajaxê biguhêre
 
Mihemed Musediq

Piştî van bûyeran Muhemmed Museddiq derket sehneya siyasî ya Îranê de. Museddiq dijî Îngîlîzan bû. Li sala 1952ê de petrola Îranê ya ku Îngîlîzan derdixist bi rêya meclîsê kir malê dewletê. Piştî vê pêngavê ji aliyê Şah ve wek serokwezîr hatiye tayîn kirin. Piştî vê hemleya wî derbeyeke leşkerî bi alikariya DYA û İngîlîzan çêbû û Museddiq ji kar hatiye dûr xistin. Ev buyer di dîrokê de wek Operasyon AJax tê binavkirin. Ev rûdane destpêka têkiliyên Îran û DYAyê ye jî. DYAyê îdîa dikir ku Museddiq piştgirê Sovyetan e û alikariya Tudehê dike. Lê ev tenê hêcet bû. Piştî vê derbeya leşkerî qedemên hereketên netewperest û komûnist şikest. Hêdî hêdî tevgerên Îslamî zêde dibûn.

Piştî rêvebirinên meclîsê, bi vê derbeya leşkerî rêvebirin ket destê Şahê îranê. Şah Muhemmed Reza êdî bi dilê xwe reform kirin. Li sala 1957ê de bi alikariya Mossad û CIAyê Savak hatiye ava kirin. Şoreşa Sipî da destpê kirin. Reforma axê kir. Hindî reform hatibin kirin jî ji bo ferqa tebeqeyên civakê nebû çareserî. Di navbera feqîr û zengînan de gelek ferq hebûn.

Şoreşa sipî biguhêre

Li sala 1963yê Şahê Îranê paketeke reformê îlan kir. Bi dûçûna wê paketê ax û zeviyên di bin kontrola mollayên Şîî de xist nav malên dewletê.

Di navbera hereketên Îslamî de jî hêdî hêdî cûdabîn zêde bûn. Piştî salên 1960an du fraksitonên serekê yên Îslamî navdar bûn. Fikrên Elî Şerîetî di navbera zana û rewşenbîrên ciwan de her roja diçû zêde dibû. Şerîetî wek îslamparêzên din ne dijê sosyalîzmê bû; bilakis fikrên wî têkeliya Îslama şîî û sosyalîzm bû. Yekemîn pirtuka wî li ser Ebû Zer bû. Di pirtukê de Ebû Zerî wek mislimanekê sosyalîst dide nasîn.Her wisa ulema û dîndarên Îranê her rexne dikir ku mislimanan pê dîn bêhiş dikin. Hetta dijberê bikaranîna peyvên Ayetulah û Huccetul Îslam jî bû. Hêjayî gotinê ye ku gelek terefdar û piştgirên wî bi navê Micahîdên Gel rêxistineke gerîla ava kirin. Berî şoreşa Îslamê li sala 1977ê li Brîtanya bi awayeke gumanbar mir. Li aliyê din di navbera ulema û dîndarên Îranê de fikrên Ayetula Xumênî dibişkivîn. Bi nêrîna Xumênî divêt heta Mehdî tê dewlet di destê muctehîdan de be. Ev fikrên xwe jî bi pirtuka bi navê Velâyeti Fakih yâ Hukûmeti İslamî weşand.

Li sala 1971ê de ji aligirên partiya Tudeh û Cepheya Millî rêxistineke bi navê Fedaiyên Gel hatiye ava kirin. Micahidên Gel û Fedaiyên Gel gelek caran bi hevra çalakî li dijî malbata Şah û burokratên Şah re lidardixist.

Di adara 1975ê de du partiyên sereke yên meclîsê bi fermana Şah Muhemmed Reza hatin girtin. Şûna van her du partiyan; Hizbi Ristehîz (Hizba Vejîn) hatiye damezrandin. Bi vê partiyê Şah dixwast Îraniyan bike yekdeng. Lê ev bi dilê Şah birêve neçû. Li gelek cihan nerazîbûnên dijî vê partiyê li kolanan peyda bû. Bi taybetî di nav molla û xwendevanên wan de nerazîbûn zêde bûn. Li gelek cihan şer derketin. Kuştî û brîndar peyda bûn. Li Abadanê jî agir bi saloneke sînemayê ket û di encamê de nêzîkî 400 karkeran jiyana xwe ji dest da. Ev jî bû sebeba nerazîbûnên mezin. Çepgir û dîndarên Îranê bi hevra çalakî lidarxistin, şerên aktîf di navbera wan û leşkerên Şahî de derketin. Di van çalakiyan de rola Ayetulahê Mezin Şerîetedarî gelek mezin bû. Piştî van bûyeran 1ê reşemeha 1979ê Ayetula Xumênî vegeriya welat. Mixalifan derbeya mezin li meydana Jale li leşkerên Îranê da. Fedaiyên Gel û Micahîdên Gel li vê meydanê li gel mihafizên qesra Şah şer kir. Di encamê de leşker binketin û vegeriyan.[25] Şah Muhemmed Reza ji welat reviya û di radyoya Tehranê da ev deng belav bû: Ev der dengê Îranê ye, dengê Îrana rasteqîn, dengê Şoreşa Îslamî...[26]

Desthilata Şoreşa Îslamî biguhêre

  Gotara bingehîn: Şoreşa Îslamî ya Îranê

Piştî şoreşa îslamî desthilata şahê îranê hatiye rûxandin û desthilata îslamiyan hatiye destpê kirin. Di rêvebirina Komara Îslamî ya Îranê de li ser her tiştî Rêberê Dînî heye. Di bin kontrola rêberê dînî de jî serokkomarê Îranê, îdareya welat dike.

Pêvajoya damezrandina Komara Îslamî ya Îran biguhêre

Vegera Xûmênî û giştpirsiya adara 1979ê biguhêre
 
Dema Îmam Xûmênî piştî şoreşê vedigere welat

Piştî nerazîbûn û xwepêşandanên miletê Îranê Şah ji welêt revî. Ayetula Xûmênî ji sirgûnê vegerî welat û li adara 1979ê giştpirsî hat lidar xistin. Di encama giştpirsiyê de Komara Îslamî ya Îranê hatiye damezrandin.

Piştî îlankirina şoreşê ji hemû aliyan hikûmeteke demkî hatiye ava kirin. Serokwezîrê hikûmetê endamê Cepheya Millî, Mehdî Bezirgan bû. Ji Tudehê, ji mollayan ji hemû aliyên dijî Şah Muhemmed Reza di hikûmetê de hebûn. Lê belê her çend hikumetek hebe jî bi rêberiya Xûmênî dewleteke paralel dihate ava kirin. Gelek tişt bi biryara Xûmênî dihate kirin. Hêjayê gotinê ye ku şoreşa Îslamî ji aliyê hemû fraksiyonan dihate pejirandin lê aliyên Tudeh, Cepheya Millî dixwast wek îslama demokratîk bê binav kirin. Ev jî ji aliyê Xumênî nehate qebûl kirin. Di vê van navberan de Xûmênî teşkîlatên xwe bihêztir dikir. Di warê leşkerî de projeyên xwe bicîh dianî. Di navbera aliyên şoreşger de niqaş derketin ku aliyê Xûmênî dixwaze rêjimeke axûnd(rûspî, molla) ava bike.

Mixalifên Xûmênî ne tenê sosyalîst û netewperest bûn. Her wisa di nav Şîeyan de jî hebûn. Yek ji wan Hesen Şerîetmedarî bû. Şerîetmedarî dixwast ji hemû aliyan dewletek bê ava kirin û xwe dûr ji Velayetî Fiqh didît. Jixwe esasê fikrên Xûmênî Velayetî Fiqh e. Di nîsana 1979ê de Xûmênî Partiya Cumhuriya Îslamî ava kir. Şerîetmedarî jî li dijî vê Partiya Gel ya Cumhuriya Îslamî ava kir.

Di nav van gengeşî û kaosa siyasî de serokê DYAyê Jimmy Carter rê da Muhemmed Şah ku were li DYAyê tedawiya kanserê bibîne. Ev sedema pirgirêkeke mezin di navbera Îran û DYAyê de. 400 xwendevan ên bi navê Xwendevanên Misliman ên di Rêya Îmam de derûdorên balyozxaneya DYA ya Tehranê girtin û çûn hundir. Êdî piştî vê 444 rojan Qeyrana Rehîneyan destpê dike. Di encama vê qeyranê de serokwezîrê Îranê Bezirgan îstîfa kir. Di vê navberê de makezagona Xûmênî amade kirî çû giştpirsiyê. Micahîdên Gel, Fedaiyên Gel û Cepheya Millî ev giştpirsî boykot kirin. Her wisa di vê giştpirsiyê de li Kurdistanê, Belûçistanê û li memleketê Ayetulahê Mezin Şerîetmedarî Azerbaycanê boykoteke berbiçav hebû.[27] Hêjayî gotinê ye ku li adara 1979ê de jî giştpirsiyek hatibû kirin û gel xwedî li vê giştpirsiyê derketi bû. Lê di vê giştpirsiya makezagonê de gelên sunî Kurd û Belûçan boykotek nîşan da ku ew naxwazin dewleteke axûnd, molla were ava kirin. Em dikarin bibêjin ku mixalifên niha yên rêjima îslamî ev fraksiyon in. Jimmy Carter ji ber têkçûna wî ya di qeyrana rehîneyan de hilbijartinên DYAyê winda kirin. Hêj serokê nû yê DYAyê dest bi kar nekirî, Xûmênî rehîneyên balyozxaneya DYAyê berdan. Ev jî wisa tê şirove kirin ku Xûmênî nexwast ev qeyran ji serokê DYAyê yê nû Ronald Reagan nebe serkeftin.

Giştpirsiya kanûna pêşîn a 1979ê biguhêre

Ji bo rêvebirina Komara Îslamî ya Îranê giştpirsiyeke din hatiye kirin û di encamê de Ayetula Xûmênî bû rêberê dînî.

Rêberê Dînî Ayetula Xûmênî(kanûna pêşîn, 1979-1989) biguhêre

Serokkomar Ebulhesen Benîsedr(25 çile 1980-20 xizîran 1981) biguhêre

22yê îlona 1980ê de artêşa Îraqê ji hidûdê Îranê borî û bi fermî şer li dijî Îranê da destpê kirin. Ev şer di çi hesabên avakerên şoreşa Îslamî de nebû. Sedam Huseyn ji ber vê şoreşê ditirsî ku li welatê wî jî şoreşeke Şîiyan çêbe û her wisa li Şetelereb hêj jî pirsgirêkên hidûdî hebûn. Bi vî şerî gelên Îranê piştgiriya hikûmet û dewleta xwe kirin. Ji bo Xûmênî ev nîmetek bû ku cihê xwe saxlemtir bike. Bi vî şerî Supaya Pasdaran ên Şoreşa Îslamî hatiye ava kirin ku şoreş û dewleta Îranê biparêze. Her wisa ji bo ku rêber û rêbazên şoreşa Îslamî biparêze ji Supaya Pasdaran de 2-3 hezar kes hatin hilbijartin û ji wan jî Hêza Qudsê hatiye ava kirin. Her wisa ji bilî van hêzan, hêzek din jî hebû ku ew ji dilxwazên Îraniyan pêkhatibû. Kesên bi dilxwazî beşdarî şer bûn bi navê rêxistina Besîc ava kirin. Şerê Îran û Iraqê 8 salan berdewam kir û di xizîrana 1988ê de bi agirbestekê bidawî bû.

Serokkomar Ebulhesen Benisedr 20ê xizîrana 1981ê ji aliyê meclîsa Îranê ve ji kar hatiye dûrxistin. Xûmênî dixwast dewlet hemû bikeve bin destê wî. Di encamê de rê li ber gelek rêxistin û partiyan hatiye girtin. Van partî û rêxistinan jî dijî Xûmênî dest bi çalakiyan kir.

Serokkomar Mihemed Elî Recaî(2 tebax 1981-30 tebax 1981) biguhêre

Hêj şerê Îran û Iraqê berdewam dike Micahîdên Gel li tebaxa 1981ê de li dijî hikûmeta ji aliyê Xûmênî ve hatiye avakirin re derbeyek pêk anî. Gelek wezîr, parlamenter, bûrokrat û rêvebirên pîlebilind yên aligirên Xûmênî di van çalakiyan de hatin kuştin. Hetta serokkomarê paşerojê were tayîn kirin Ekber Haşimî Refsencanî û rêberê paşerojê yê şoreşa îslamê Elî Xameney jî di van çalakiyan de brîndar bibûn. Lê ev derbeya Micahîdên gel negihişt armanca xwe û Xûmênî li dijî mixalifan bihêztir lêhat.

Serokkomar Mihemed Elî Recaî jî di encama van suîkasten de jiyana xwe wenda kir.

Serokkomar Elî Xamaney (9 çiriya pêşîn 1981-4 xizîran 1989) biguhêre

5ê gulana 1983yê hemû endam û parlamenterên Tudehê bi hêceta casûsiya Sovyetan hatin girtin û Tudeh hatiye qedexe kirin.

Xûmênî gelek endamên Micahidên Gel, Kurd, Behayî bidarve kirin. Her wisa fetwaya kuştina Selman Ruşdî jî da. Di dema rêberiya Xûmênî de serokkomarê dewletê jî Elî Xameney bû. Lê di vî dewrî de gelek biryarên têkildarî rêvebirina dewletê ji aliyê Xûmênî ve dihatin dan. Piştî dewrê Xûmênî di dewletê de duserî destpê dike. Rêvebirin dikeve destê serokkomar. Lê rêberê şoreşê bixwaze dikare hemû tiştan betal bike.

Hêj Xûmênî di sekeratê de konseyeke nû tayîn kir ku wezîfeya wan ew bû rêberê nû tayîn bikin û kontrol bikin.

Rêberê Dînî Elî Xamaney(4 xizîran 1989-...) biguhêre

Serokkomar Ekber Haşimî Refsencanî(16 tebax 1989-3 tebax 1997) biguhêre

Di xizîrana 1989ê de Xûmênî mir û şûna wî Ayetula Elî Xamaney wek rêberê nû, Ekber Haşimî Refsencanî jî wek serokkomarê nû hatiye hilbijartin. Refsencanî ji tîrmeha 1989ê heta gulana 1997ê serokkomarê dewletê bû. Di rêvebirina Refsencanî de gelek kesayetên mixalif û Kurd bi sûîkastan hatin. Serokên PDK-Î; Ebdulrehman Qasimlo û Mihemed Sadiq Şerefkendî, rêvebirên Micahîdên Gel Muhemmed Huseyîn Nexdî, Muhemmed Hesen Erbab û gelek mixalifên din li derveyî welat bi sûîkastan hatin kuştin.

Serokkomar Mihemed Xatemî(3 tebax 1997-3 tebax 2005) biguhêre

Di hilbijartinên gulana 1997ê de namzetê lîberal lê ew jî ji pola dînzana de ye Mihemed Xatemî bû serokkomarê nû. Xatemî bi taybetî di polîtîkaya derve de pêngavên nû avêtin. Dixwast li gel dewletên rojava têkiliyên nû ava bike. Heta cihekî jî serkeft. Politîkayên lîberal sepandin, givaşa li ser gelê Îranê kêm kir. Ji ber Qeyrana Rehîneyan poşmaniya xwe anî ziman, her wisa rêvebirên DYAyê jî ji derbeya dijî Museddiq poşmaniyên xwe anîn ziman. Ji bo nekuştina Selman Ruşdî garantî da hikûmeta İngilîzan. Ji ber vê jî İngilîzan mîsyonên xwe yên di sala 1979ê de qut bûn, cardîn geş kirin. Dest bi têkiliyan kirin. Wek tê zanîn gelek mixalif bi sûîkasta hatibûn kuştin di dewra Refsencanî de. dihate îdîa kirin ku klîkek heye di wezareta Îstîxbaratê de ew van karûbarên kuştina dikin. Ew klîkên kujer ji wezaretê hatin derxistin. Wek tê dîtin di dewra Xatemî de sistbûneke îdeolojîk jî tê dîtin, nermbûnek jî li dijî mixalifan tê dîtin.

Di îlona 2001ê de li dijî DYAyê Êrîşên 11 îlonê pêk hatin. Di encama vê êrîşê de polîtîkaya derve ya DYAyê tûjtir lêhat. George W. Bush di axiftineke xwe de Îran, Koreya Bakur û Iraq wek Xetên Xerabiyê binav kirin. Piştî vê axiftinê dîngirên Îranê li dijî reformgirên Îranê bûn xwedî hêzeke psîkolojîk. Vê jî tesîra xwe li hilbijartinên tîrmeha 2005ê kir û di encamê de Mehmûd Ehmedînejadê namzetê dîngiran bû serokkomarê nû.

Serokkomar Mehmûd Ehmedînecad(3 tebax 2005-3 tebax 2013) biguhêre
Serokkomar Hesen Rohanî(3 tebax 2013-...) biguhêre

Çavkanî biguhêre

  1. ^ Özçelik 2002.
  2. ^ Kaya 2015, r. 167.
  3. ^ Özçelik 2002, r. 130.
  4. ^ Kaya 2015, r. 168.
  5. ^ Buniyatov, Z. The State of Khwarazmshah-Anushteginids. 1097—1231 М., 1986. pages 41-75
  6. ^ Biran, Michel, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History, Cambridge University Press, 2005, 44.
  7. ^ John Man, "Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection", 6 Feb. 2007. Page 180.
  8. ^ C.E. Bosworth, The Ghaznavids: 994-1040, Edinburgh University Press, 1963, page 237
  9. ^ Fernand Grenard, Asya'nın Yükselişi ve Düşüşü, Çev;Orhan Yüksel,İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı,1992,r:1
  10. ^ Walther Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, çev:Tevfik Bıyıklıoğlu, 2.Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1992, r:5
  11. ^ Mihemed Emîn 2017, r. 36.
  12. ^ Mihemed Emîn 2017, r. 39.
  13. ^ Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi, Kökeni ve Gelişimi-Wadie Jwaideh-r:50
  14. ^ Mihemed Emîn 2017, r. 42.
  15. ^ Mihemed Emîn 2017, r. 52.
  16. ^ a b Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi, Gelişimi ve Kökeni, Wadie Jwaideh, r:51
  17. ^ M.Mirzayi, Tarihe Berigard ve Diviziyune Kazak
  18. ^ Military Attache, Memorandum on the Persian Army
  19. ^ a b http://www.academia.edu/8891882/Anglo_Persian_Oil_Companyden_British_Petroleuma_İngilterenin_İrandaki_Petrol_Macerası
  20. ^ Ervand Abrahamian, The Modern History Of Iran, r:79
  21. ^ Soğuk Savaşın İlk Çatışması İran Azerbaycanı, Cemil Hasanlı, r:34
  22. ^ Soğuk Savaşın İlk Çatışması İran Azerbaycanı, Cemil Hasanlı, r:40
  23. ^ Abrahamian 2009, r. 138.
  24. ^ Soğuk savaşın İlk Çatışması İran Azerbaycanı, Cemil Hasanlı, r:65
  25. ^ Abrahamian 2009, r. 211.
  26. ^ Abrahamian 2009, r. 212.
  27. ^ Abrahamian 2009, r. 220.

Bîblîyografî biguhêre

  • Abrahamian, Ervand (2009), Modern İran tarihi, Dilek Şendil (Çapa 1.baskı), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, ISBN 978-9944-88-567-6, OCLC 669447269
  • Güven, İsmail (2010), "Yakın Doğu Uygarlıkları", Uygarlık Tarihi, Ankara: Pegem A Yayıncılık
  • Kaya, Mehmet Ali (2015), İlkçağ Tarih ve Uygarlığı, Ankara: Pegem Akademi Yayınları
  • Mihemed Emîn, Salih (2017), Kurd û Ecem: Dîroka siyasî ya Kurdên Îranê, Elişêr (Çapa Çapa yekem), Fatih, İstanbul, ISBN 978-605-9413-12-1, OCLC 1119061667{{citation}}: CS1 maint: location missing publisher (lînk)
  • Özçelik, Nazmi (2002), İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım