Simkoyê Şikak
Simkoyê Şikak yan jî Smayîl Axayê Şikak (jdb. 1887 Kela Çariyê – m. 30ê hezîrana 1930an Şino), serhildêr û rêberekî kurd ê ji êla şikakan e û rêberê Serhildana Simkoyê Şikak bû. Smayîl Axayê Şikak, yê ku pirranî bi navê Simko (an jî Simkoyê Şikak) di nava kurdan de hatiye naskirin, yek ji wan rêbera ye ku di dîroka azadîxwaziya gelê Kurdistanê de xwedî rûmet û xebateke berbiçav e. Girîngiya serhildana Simkoyê Şikak ku nêzî 25 salan dom kir, ew e ku piştî şerê cîhanê yê yekem nêzî %50 ji axa Rojhilata Kurdistanê ji desthilatdariya dewleta Îranê rizgar kir û mîna desthilatdarekî kurd karê xwe yê hukimdariyê meşand. Ev karê han (ku Simko dikarî hemû hêzên êl û eşîretên kurdan li dora hev bicivîne), di serdemeke ku sîstema feodalîzmê li hemû Kurdistanê di bin nîrê axatiyê de bû, pêkhat. Keça wî Hedoya Simko di 7ê meha yekê ya 2024an da çû ser dilovanîya xwe. [1]
Simkoyê Şikak | |
|---|---|
 | |
| Jiyan | |
| Jidayikbûn | 1887 Kela Çariyê |
| Mirin | 30ê hezîrana 1930an Şino, Îran |
| Netewe | Kurd |
| Pîşe | Siyasetmedar |
biguhêre | |
Secerename û nasnameya êla Şikak biguhêre
Kela Smayîl Xanê Mezin (bapîrê Simko yê mezin, bavê Elî Xanê bapîrê Simko) li nêzî çemê Berandizê li herêma Urmiyê ye û ev keleh wek şûnewarekî dîrokî di nava kurdan de weke ziyaretgehekê tê hesibandin.
Şikak di rojhilatê Kurdistanê de piştî eşîra Kelhûr (li herêma Kirmaşan), mezintirîn eşîra vê para axa Kurdistanê ye ku di çaxê desthilatdariya Qacarî û Pehlewiyan de li Îran û Kurdistanê xwedî rolekî çalak yê siyasî bûne.
Piştî ku Mihemed Xanê Qacar (damezrînerê silsîleya Qacariyan) bi ji navbirina desthilatdariya Zendiyan, desthilatdariya hemû Îrana mezin girt destê xwe, fermandarê kurd Sadiq Xanê Şikak jî hevkarê wî bû. Lê Mihemed Xanê Qacar zor û sitemkariya xwe gihand radeyekê ku heta li dijî mirovên mîna Sadiq Xanê Şikak jî kete liv û lebatê û hewilên ji navbirina wî jî dane. Sadiq Xan ku xwedî hêzeke zêdetir ji 10.000 kesan bûye, bi kuştina Mihemed Xanê Qacar jî hatiye tawanbarkirin ku di sala 1797an de li bajarê Şuşa (Şoş) di nava xîveta xwe de tê kuştin.[2] Sadiq Xanê Şikak yekemîn kes e ku navê wî di serûkaniyên dîrokî de weke fermandarekî kurd yê girêdayî êla Şikak hatiye nivîsandin. Piştî wî malbata Simkoyê Şikak di qada siyasî ya herêma bakurê rojhilatê Kurdistanê de, xwedî navekî xuyakirî ye. Ji wan kesayetiyan Smayîl Xanê Mezin, Cazê (jina Smayîl Xanê Mezin û dayika Elî Xan), Elî Xan, Mihemed Paşayê kurê Elî Xan, Cewer Axa û Simkoyê Şikak ku tev bi nemerdî û awayê xapandinê ji aliyê Îraniyan ve hatine kuştin.
Êla Şikak ji du tîreyan (Kardarî û Ebduyî) pêk tê:
- Tîreya Kardarî ji deh şaxan pêk tê: Fenekî, Mamedî, Nîsanî, Delan (Delanî an jî Delî), Xidirî, Botan, Hinare, Pisaxa, Gewirik û Xelûfan.
- Tîreya Ebduyî jî ji neh şaxan jêre pêk tê: Kizinî, Keçelî, Pisaxa (malbata Simkoyê Şikak), Etmanî, Çerkoyî, Mendolekî, Neimetî, Êverî û Şekerî.
Ji van her du tîreyan tev di bin desthilatdariya Pisaxayan de bûne ku di çaxê serhildana Simkoyê Şikak de û di bin rêbertiya wî de, bi awayê konfederasyona eşîretan hevgirtinek bihêz di navbera eşîreta Şikak, Milan, Herkî, Ertûşî, Dirî û hinekên din de hat çêkirin.
Mîna ku mezin û rihspiyên eşîreta Şikak didin diyarkirin, esilê wan ji Cizîra Botan hatiye û navê yekemîn kesê vê malbatê Ebdu bûye ku bi neh kurên xwe re ji wir ber bi herêma Urmiyê û Soma ya Biradostê koç kirine. Li gorî hevpeyvîneke di sala 1993an de bi apê Evdî re hatiye çêkirin. (Ew şervanekî çaxê şoreşa Smayîl Xan bû ku heya roja şehîdbûna wî li bajarê Şinoyê, pêre bû.) Apê Evdî li ser koka malbata Smayîl Xanê Şikak wiha dibêje: “Ebdula Veg (Ebdu an jî Evdu) xwediyê neh kuran bû ku ji Cizîrê hatin Somayê. Kurekî Evdu Begê yê bi navê Îbrahîm Aẍayê Çep hebû ku pir mêrxas bû. Ji wî re kurek çêbû ku jêre Smayîl Aẍayê Mezin digotin. Ango bapîrê mezin (bavê bapîr) ê Simkoyê Şikak bû. Elî Xanê kurê Simkoyê mezin xwediyê 6 kuran bû: Ehmed Aẍa, Mihemed Aẍa (bavê Simko û Cewer Aẍa), Temer Axa, Îbrahîm Aẍa, Hecî Aẍa û Qasim Aẍa. Mihemed Aẍa jî xwediyê 6 kuran bû: Cewer (Ceifer) Aẍa, Smayîl Aẍa ango Simko, Şukir Aẍa, Ehmed Aẍa, Xurşîd Aẍa (di şerê bi nestorîyan re li Dîlemanê hate kuştin) û Elî Xan (di çaxê şandina bombeya ku ji aliyê dewleta Îranê bi navê şirînî ji bo kuştina Simko hatibû şandin, li çariyê şehîd bû).”[3]
Di Rojhilatê Kurdistanê de ji çaxê serhildana Kela Dimdimê heya roja îro, hemû rêberên kurd bi navê çareserkirina pirsgirêka kurd û hevdîtinê, hatine xapandin û di bi awayekî dûr ji exlaqê siyaset û mirovanetiyê ji aliyê desthilatdarên Îranê ve, hatine kuştin.
Ji serokên êla Şikak Simkoyê Mezin (Smayîl Xan), Elî Xan, Cewer Axa û Simkoyê Şikak tev bi navê hevdîtin û çareserkirina pirsgirêkên siyasî bi nemerdî ji aliyê desthilatdarên Îranî ve hatine kuştin. Mihemed Axayê Şikak jî piştî kuştina kurê wî (Cewer Axa) çû Stenbolê ku ji siltanê Osmanî (Siltan Ebdulhemîd) dawa hevkariyê ji bo tolhildana xwîna kurê xwe bike. Li wir rêzek taybetî jêre hat girtin û nasnavê Paşa dane wî. Lê bi hewldanên berdevkên Îranê, Mihemed Axa negihişt armanca xwe û wek jêder didin xuyakirin ew li Stembolê bi komployekê hatiye kuştin. An jî ji ber têkiliyên wî yên bi malbata Bedirxanî û mezinên din yê kurd li Stenbolê, ji wir hatiye dûrxistin û di jiyana dûrî Kurdistanê de wefat kiriye.[çavkanî hewce ye]
Kuştina Cewer Aẍa biguhêre
Cewer (an jî Ce'fer) Axayê Şikak ku li sala 1905an de li Tewrêzê hat şehîdkirin[4] di nava êla Şikak de wek cîgirê bavê xwe dihate hesibandin. Bi awayekî fermî bi destûra dewleta Qacarî li herêmên rojavayê gola Urmiyê hukimdarî dikir. Cewer Axa ji ber hinek taybetmendiyên xwe yê mîna mêrxasî, merdayetî û destvekiriyê di nava çîna feqîr û hejarên herêmê de pir dihat hezkirin. Sedem jî ew bû ku wî parek ji wê talana ku ji dewlemendan distand, di nava feqîr û hejaran de belav dikir. Ji bona wê jî Cewer Axa ji aliyê jêredên ewropî û gerîdokên Rojavayî ve wek Robin Hoodê Kurdan hatiye binavkirin.[çavkanî hewce ye] Sala 1905an dema ku Muzeferedîn Şahê Qacar, bi seferê çû Ewropayê, li bajarê Tewrêzê kurê xwe Mihemed Eçlî Mîrza wek cîgirê xwe hilbijartibû. Wê demê Huseyîn Qulîxan (Nizamûl Seltene) jî kiribû waliyê giştiyê Azerbaycanê.[5] Dîroknivîsê azerbayecanî Ehmed Kesrewî di vê derbarê de dibêje: “Nizamûl Seltene bi awayekî fêrmî Cefer Axayê Şikak vexwînd bajarê Tewrêzê û jê dawa kir ku ji bo gotûbêja li ser pirsgirêkên sinorê dewleta xwe û dewleta Osmanî bi hevre bişêwirin. Herwiha wan soz da Cefer Axa ku dewlet yê li wî xweş be û daxwazên wî jî yê bên bicîkirin. Lê piştre ferman da Mihemed Husên Xanê Zerxam (Qeredaxî) ku Cefer Axa vexwîne bo seraya xwe û bi awayekî ku ew pênehesin, wî û mirovên pêre bikujin“. Havîna sala 1905an piştî ku Cewer Axa bi mezinên êla xwe re şêwirî, di gel heft siwarên xwe yên ku di karê şervanî û mêrxasiyê de zîrek û netirs bûn, ji Kela Çariyê ber bi bajarê Tewrêzê meşiyan. Heft kesên hilbijartî ku bi Cewer Axa re çûn ev bûn: Mistefa Newrozî (Xalê Mistê), Xalê Mîrzê (xalê Cewer û Simko), Sedo, Hacî (Haco), Caço, Seyîd Mihemed (Seydo) û Qasim (Qaso). Piştî 40 rojan ji aliyê welîehdê Îranê Mihemed Elî Mîrza ve fermana kuştina Cewer Axa bi telegrafekê, gihişt destê Nizamûl Seltene û ew di seraya dewletê de hat kuştin. Ji heft kesên ku bi Cewer Axa re bûn, pênc kesan karî bi şerekî giran xwe ji bajarê Tewrêzê bigehînin kela Çariyê û xebera bûyerê bigehînin kurdên herêmê. Mihemed Axa ji bo tolhildanê bi riya Sultan Ebdulhemîdê Osmanî çû Stembolê, lê nekarî raya wan ji bo vî karî bikişîne aliyê xwe. Wek hat gotin ew bi komployên konsulosê Îranê, êdî ji Stenbolê venegerî Kurdistanê û bi her awayê ku bû, hat wenda kirin.[çavkanî hewce ye] Kurdan ku bi şêweyek aktîv di şoreşa meşrutexwazên Îranê (1905 - 1911) de, xebat dikirin, ji vî karê Nizamûl Seltene nerazîbûna xwe dan xuyakirin. Herwiha azadîxwazên din yên Îranî li bajarên mina Tewrêz û Tehranê jî ev karê dewleta Îranê şermezar kirin. Li pey kuştina Cefer û Mihemed Axayê bavê wî, Simko ku xortekî ciwan bû, li ser daxwaz û şêwra rihspiyên eşîra Şikak, bû cîgirê birayê xwe yê mezin. Ev di rewşekê de bû ku du hissên niştimanperwerî û tolhildanê di dil û mejiyê Simkoyê ciwan de gelek bihêz bûn.
Malbat biguhêre
Simkoyê Şikak li gel xwîşka Şêx Seyîd Tahayê Hekarî zewicî bû [6]. Ji ber vê jî têkiliyên Simko li gel Şêx Seyîd Taha re pir baş bûn.
Destpêka Serhildana Simkoyê Şikak û Sedemên Bingehîn biguhêre
Gotara bingehîn: Serhildana Simkoyê Şikak
Piştî Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî (sala 1880an), serhildana Smayîl Axayê Şikak di rojhilatê Kurdistanê de şoreşa herî mezin û domdirêj tê hesibandin. Di çaxê vê şoreşê de bû ku kesayetiya tehqîrbûyî ya kurd wek neteweyekê, hinekî bişkivî û hissên millî di nava kurdên vê perça Kurdistanê de zêdetir ji berê zindî bûn.[çavkanî hewce ye] Kurdan karî wek netewe hebûna xwe di hemû Îranê de bidin selmandin û berevajî xwesteka şovînîstên faris, hurmeta xwe ya civakî û siyasî wek mîrasekî dîrokî biparêzin. Ji bona wê jî nivîskar û dîroknas Chris Kutschera, Simkoyê Şikak bi weke bavê netewperestiya kurdî ya di rojhilatê Kurdistanê de binav dike.
Li gor gotina mezinên Evduyiyan Simko di çaxê şehîdbûna Cewer Axa de xurtekî 18-19 salî bûye. Yanî sala ji dayibûna wî 1887 an jî 1888ê zayînî ye. Herwiha Tahirxanê Kurê Simko dide diyarkirin ku dema bavê wî li bajarê Şinoyê hatiye şehîdkirin, temenê wî 42 an jî 44 sal bûye. Simko ku ji aliyê Xalê Mîrzê û mezinên din yên êla Şikak ve wek cîgirê bav û birayê xwe yê mezin hatibû hilbijartin, di dilê xwe de ji bêbextî û nemerdiya desthilatdarên dewleta Îranê, kînek mezin ji wan girtibû.[çavkanî hewce ye] Wek tê gotin Simko di ciwaniya de xurtekî şervan, netirs û di liv û lebatên wî de hissa tolhildanê gelek bihêz bûye. Ji ber wan hemû derd û belayên ku bi ser malbata wan de hatibûn, mirovekî kêm axiftin û xemgîn bûye û gelek bi xwe re ponijiye.
Hissa tolhildanê jî bi sedemên dîrokî ve girêdayî bû. Simko baş dizanî ku ji bapîrê wî yê mezin Smayîl Xan bigire heya birayê wî Cewer Xan tev bi nemerdî ji aliyê berpirsyarên dewleta Îranê ve hatine xapandin û kuştin. Ji bona wê baş dizanî ku desthilatdarên Îranî li wî jî nagerin û yê rojekê bela xwe li wî jî bidin. Çimkî Simko xwedî hêzeke mezin ya leşkerî bû û wek mezinê eşîreta Şikak di nava kurdan de mirovekî bi qedir û rûmet bû. Wî dizanî ku Îranî dixwazin wî jî weke bira, bav û bapîrên wî, bikujin. Lê ferqa di navbera Simko û bira û bavê wî de, di vir deye ku bîr û rayên Simko yên siyasî (wek rêber û kesayetiyek siyasî yê kurd) ji bo azadî ya Kurdistanê bêtir geş bûn.[çavkanî hewce ye] Çaxê ku cîgirê waliyê Azerbayacanê (Mukerrem el Mulik) di sala 1919an bi hevkariya ermeniyan, bombeyek çêkirin û di nava qotiyekê de bi navê şiranî ji Simko re şandin[7], neyartiya Simko bi dewleta Îranê re derbasî pêvajoyek siyasî û eşkeretir bû.
Têkiliya Simko bi du kesayetiyê kurd Ebdulrezaq Bedirxan û Seyîd Teha Gîlanî (neviyê Şêx Ûbeydulahê Nehirî) re, şoreşa di bin desthilatdariya Smayîl Xanê Şikak de, di rojhilatê Kurdistanê de û heya radeyekê jî li bakurê Kurdistanê, berfirehtir kiriye.[8] Lê wek jêder û şahidên zindî dibêjin Seyîd Teha Gîlanî heya dawiyê bi Simko re nemaye û navbera wan li ser awayê têkiliya bi Brîtanî re, têk çûye.
Chris Kutschera di derbarê têkçûna Simko bi dewleta Îranê re dibêje: ”Bi vê hindê re ku Simko kîna xwe ya li hemberî Îranê venedişart, gotibû ku bizava min li dijî Îranê tolhildan jî têde bû, çimkî bav û bapîrên min, xizim û kesên min yên nêzîk û cotek birayên min, tev bi destê karbidestên Îranê hatine kuştin. Lê bi vê re jî Simko gelek caran behsa vê rastiyê kiriye ku armancên şoreşa wî ji bo berjewendiyên netewî bûne û tenê ji bo tolvekirinê nebûye. Di vê derbarê de Simko gotiye: Hemû kes dizane ku gelê kurd heya niha çi bi ser de hatiye. Mirovên wan yên mezin yên weke Smayîl Xan û Elî Xan bi şêweyek gelek zalimane ji aliyê Îraniyan ve ji nav çûne. Ez niha ji bo gelê Kurd têkûşînê dikim, lê tolhildana ji zordar û bedkaran hê jî maye û ji bîr nabe”.[9]
Mîna ku di roja îro de ji bo hemû serokên kurd eşkera bûye, Simko jî zû pêhesiyaye ku dewleta navendiya Îranê mafê azadî û wekheviyê heta di nava sinorên Îranek yekgirtî de jî nade gelê kurd.
Simko ku gelek kes hereketa wî bi bizavek eşîretî û herêmî dihesibînin, li gor pîvanên wê çaxê mirovekî zana bûye û haya wî ji siyaseta Îran û cîhanê hebûye. Simko bi nameya ku bi riya serleşkerekî Brîtanî ji Zefer el Dulê re şandibû, vê rastiyê baştir dide selmandin. Simko di pareke nameya xwe de dibêje: ”Em pir baş dizanîn ku hinek netewe di cîhanê de hene ku hejmara wan nagehe çaryeka kurdan, lê ew gihiştine xweziyên xwe ku mafê otonomiyê ye. Li almanan binêrin ku çawa ev karê han di nava xwe de pêkanîne. Birastî ger netewa kurd di Îranê de negihije mafê xwe, êdî mirin û neman jêre baştire ji jiyan û mayînê. Di vê roja ku em têde dijîn, dewleta Îranê bixwaze an jî nexwaze, em mafê xwe yê otonomiyê dixwazin. Êdî ev xweziya hemû mirovekî kurd e û ji xelkê me re jî jiyaneke nûye[10]
Ev name dide diyarkirin ku Simko mirovekî dûrbîn bûye û ji bo standina mafê rewayê gelê kurd bi armancên mezin û pîlanên nû dest bi xebata xwe ya siyasî kiriye. Herwiha tenê naveroka vê nameya dîrokî (ku bêguman di arşîva milliya Îranê de hatiye parastin) ji bo wan nivîskar û lêkolînvanên neteweperest ku tenê bi awaykî negatîv behsa kesayetiya siyasî û serhildana Simkoyê Şikak kirine.
Destpêka Şerên Giran biguhêre
Simko xwedî hêzeke leşkerî ya pirr mezin bû. Hejmara pêşmergeyên wî carna gehiştiya 20.000 kesan. Lê tevahiya van şervanan mîna artêşeke hevgirtî û di bin ala partiyeke siyasî de xebata xwe nekirine. Her eşîrek di bin serokatiya mezinekî wê eşîretê de bûye û rengekî taybetî ji bo nasandina eşîret û hêza xwe hilbijartine. Bo nimune rengê ala hêza di bin serokatiya Simkoyê Şikak de sor bû.[11]
Ji bilî wan şerên biçûk ku di navbera hêzên Simko û Îranê de qewimîne, çend şerên mezin ku bûyera wan di dîroka rojhilatê Kurdistanê de cih girtiye, girîng in.
Ji wan şeran ên girîng ev in:
- Şerê girtina bajarê Urmiyê
- Şerê Gulmanxaneyê (li bakurê rojhilatê gola Urmiyê)
- Şerê Miyanduawê - 1922
- Şerê Şekeryazî
- Şerê Sarî Tacê
- Şerê Azadkirina Mehabadê
- Şerê Kela Çariyê ev weke mezintirîn şerê serhildanê tê hesibandin.
Piştî ku hêzên kurdan bajarê Urmiye ji destê leşkerên Îranê derxistin, Urmiye wek paytexta desthilatdariya kurdan hat hilbijartin û Têmur Aẍayê Şikak ji aliyê Simko ve weke hakimê bajar hat wezîfedarkirin. Di şerê Gulmanxaneyê de jî hêzên kurdan bi girtina Gulmaxanê rêya ku bajarê Urmiye bi Tewrêzê ve girê dida, girtin. Di şerê Şekeryazî de jî fermandarê hêza dewleta Îranê Emîr Erşed hat kuştin. Emîr Erşed birayê Mihemed Husên Xanê Zerxam (Qeredaxî) bû ku di seraya xwe de Cewer Axa kuştibû. Lê di dawiyê de kurdan nekarî li hemberî hêzên dewletê li berxwe bidin û bajarê Urmiyê ku bi qasî çar salan di dsetê kurdan de bû, ket jêr desthilatdariya hêzên Îranî. Di şerê Miyanduawê de kurdan bi şikênandina hêzên artêşa Îranê, serkeftinên mezin bi dest xistin. Lê karê herî girîng û dîrokî kuştina xayînê navdar Xalo Qûrban bû. Xalo Qûrban ku ji kurdên Hersînê ye, yek ji wan fermandarên şoreşa Mîrza Kuçik Xanê Cengelî bû ku li dijî dewleta navendiya Îranê li bakurê Îranê serî hildabû. Xalo Qûrban bi hevkariya cotkar û çend fermandarên din yên mîna Kerîm Xan, Xalo Hişmet û Baba Xan karî di nava bizava Cengeliyan de heya pileya komîseriyê jî biçe. Lê piştre Xalo Qûrban ji Mîrza. K. Xanê Cengelî qetiya û di bazara xwefirotinê de ket xizmeta artêşa Reza Pehlewî. Xalo Qûrbanê kurd, bi hevkariya artêşa Îranê karî şoreşa Cengeliyan toşî şikestê bike û di dawiyê de serê serokê şoreşê bi xelat ji Riza Xanê Pehlewî re bir koşka Tehranê. Li hemberî vê xizmeta wî ew bû fermandarekî artêşa Îranê.[12]
Reza Şahê Pehlewî xayinê kurdan Xalo Qûrban şand meydana şerê li dijî serhildana Simkoyê Şikak. Lê vê carê di şerê Miyanduawê de ev bi destê şervanên kurd hat kuştin.
Di şerê azadkirina bajarê Mehabadê de fermandarê giştiyê şer Simko bixwe bû ku Seyîd Teha Şemzînî (Gîlanîzade) jî hevkarê wî bû. Piştî şerekî giran bajar ket destê kurdan û 600 jandarmên Îranî ku di bin serokatiya parêzgar Melîkzade de bûn, tev hatin kuştin. Di çaxê şerê Sarî Tacê de jî ku li sala 1922an li herêma Salmasê (Dîleman) qewimî, hêza kurdan nekarî li hemberî hezên Îraniyan berxwedanê bike. Şer heya dagîrkirina kela Çariyê berdewam bû. Piştî ku kela Çariyê hat girtin, Simko û hezar kes ji siwariyên xwe derbasî bakurê Kurdistanê bûn û ji aliyê artêşa Tirkiyeyê ve hatin bêçek kirin. Lê ev ne dawiya şerên kurd û dewleta Îranê bûn.
Şehîdbûna Simkoyê Şikak li bajarê Şino biguhêre
Li ser şehîdbûna Simko guman heye ku hinek axayên kurd xiyanet li wî kirine û ew neçar kirine ku ji bo hevdîtinan xwe bigihîne bajarê Şinoyê. Berdevik û desthilatdarên Îranê ku hertim bi riya xapandin û xiyanetê xwe nêzî siysetvanên kurd kirine, dîsa jî bi navê hevdîtinên çareseriyê, Simko hat razîkirin ku bê bajarê Şinoyê û bi serleşker Muqedem re hev bibînin. Ji bona wê jî wan bi rêya Têmûr Axa ku demek bû, bi birîndarî di destê dewletê de hêsîr bû, nameyek ji Simko re şandin ku wê demê li gundê Barzan bû. Simko bi çend siwarên xwe re hatin çiyayê Qendîlê û li wir jî bi Xurşîd Axayê Herkî re ber bi bajarê Şinoyê ve meşiyan. Li wir fermandarê bajarê Şino serheng Sadiq Xanê Nûrozî ew bir mala xwe. Lê hatina serleşker Muqedem derew bû û ew li benda derfetekê bûn ku Simko bi tenê bikişînin derveyî bajarê Şinoyê û wî li wir bikujin. Di dawiyê de jî bi hînceta pêşwazîkirina ji serleşker Muqedem li derveyî bajarê Şinoyê bi wê davika ku jêre danîbûn, di êvariya 30ê hezîrana 1930î de hat şehîdkirin. Herçend di şer de Simko û siwarên wî gelek kes ji serbaz û leşkerên dewletê jî kuştin, lê wî nekarî vê carê xwe ji destê wan rizgar bike. Termê Simko sê rojan li bajarê Urmiyê neveşartî danîn ku gel lê binêre û kurdan jî pêbihesinin ku serokê wan hatiye kuştin. Berpirsyarên dewleta Îranê ji bo zanîna wê hindê ku sedî-sed bizanibin Simkoyê Şikak kuştine, jina Simko ya bi navê Fexriye Êqibalî (azerî bû) anîn ser termê wî û wê jî bi nerihetî ji wan re got:” Belê ev mêrê min Smayîl Axa ye. Ez ji rûyê tiliya wî ya birî dizanim ku berî çend salan ji ber jehra marê ku pêvedabû, bi destê xwe bi kêra xwe birîbû.” [13]
Dema ku xebera kuştina Simko gihişt koşka paşatiya Îranê heya heftiyekê şahî û kêfxweşî hatin lidarxistin û hemû kuçe û kolanên bajarê Tehranê bi ronahî û gulan hatin xemilandin. Riza Pehlewî mezintirîn dijminê xwe di Kurdistanê de ji holê rakiribû.
Şehîdbûna Simko bû sedem ku heya pêkhatina komara Kurdistanê ya di bin serokatiya Pêşewa Qazî Mihemed de bêdengiyek xemgîn li rojhilatê Kurdistanê hakim be.
Xebat û Hewldanên Simko biguhêre
Simko di çaxê desthilatdariya xwe de gelek xebitiye ku bi dewletên biyanî re têkeliyên siyasî pêkbîne. Di vê navê de bi taybetî ew xebitiye ku bi dewleta Brîtanya û YKSSê re têkiliyan deyne û bala wan bo ser çareserkirina pirsgirêka kurd bikişîne. Lê wan ji ber berjewendiyên xwe yên aborî û girîng nebûna cihê jeopolîtîk yê axa Kurdistanê, bihayekî wisa nedane pêşniyarên vî serokê kurdan. Simko bi rêya Seyîd Teha Gîlanîzade pirr xwestiye ku ji bo çareserkirina pirsgirêka kurd û pêkanîna dewleteke kurdî bi berpirsyarên Brîtanî ên li Îraqê hevdîtinan pêk bîne, lê di vê daxwaza xwe de bi ser neketiye. Herwiha ew ji Şêx Mehmûdê Berzencî bi gilî û gazinc bûye ku baweriya xwe bi dewleta tirkan re tîne. Ji bona wê jî ew di derbarê Brîtanî û tirkan de wiha dibêje: “Îngilîz û tirk her du ji bo çaresekirina pirsgirêka serxwebûn û serbestiya Kurdistanê derewan di gel me de dikin, ew me dixapînin. Îngilîz dixwaze tevaya kurdan mîna xulam û berdeyan ji bo armanc û daxwazên xwe yên çewt bikar bînin û bixebitînin, mîna meymûnan me ji xwe re bireqsînin û ew jî bi me bikenin. Ew dixwazin me li hemberî neteweya me şermezar bikin, ev ne karê min e, ez xiyanetê li gelê xwe nakim. Tirk û îngilîz her du ji hev xirabtirin, lê ji herkesî zêdetir kurd ji bona xwe xirabin, kurd pişta hev nagirin, hînî xizmetkariyê bûne, baweriya wan bixwe tune û mezinatiya hevdu napejirînin.”[14]
Simko bêtirî hertiştî ji xiyaneta axa û begên Kurd dilşikestî bû ku di rojên xweş de mîna mêşa li dora şirînî, kêliyekê ji wî dûr nediketin, lê di rojên tengaviyê de xwe ji wî dûr dixistin. Xaleke girîng a hewldanên Simko ew e ku wî di çaxê desthilatdariya xwe li bajarê Urmiyê de xebatên rewşenbîrî û çandî dan meşandin. Yekemîn car di dîroka rojhilatê Kurdistanê de Simko ket wê fikirê ku di warê ragehandinê de jî pêngavek bê avêtin. Di sala 1912an de li bajarê Xoy, Ebdulrezaq Bedirxan bi piştgiriya siyasî û diravî ya Simkoyê Şikak kovareke mehane bi navê Kurdistan weşand. Herwiha li bajarê Xoy dibistaneke kurdî jî, ji bo zarokên kurd vekirin. Salên piştî şerê cîhanî yê yekem yanî ji sala 1919an heya têkçûna şoreşê rojnameya bi navê (Roja Kurd) û piştre tenê bi navê Kurd ku organa fermî ya dewleta wî bûye, hatiye weşandin. Roja Kurd an jî Kurd rojnameyek heftane bûye. Sernivîserê vê rojnamê nemir Mela Mihemedê Turcanîzade bû ku karê amadekirina rojnameyê di weşanxana Xêyret de li bajarê Urmiyê dimeşandin. Herwiha Simko ji bo agehdariya ji rewşa siyasî û leşkeriyê hemû herêmên di bin desthilatdariya xwe de, ji telefonê mifa standiye û bi vî awayî pêwendiyên hemû fermandarên eniyên şer bi kela Çariyê re hebûne.
Beriya ku Simko bi awayekî berfireh dest bi şer û şoreşa li dijî dewleta Îranê bike, bi hevkariya Ebdulrezaq Bedirxan û çend giregirên din yên kurd komelek bi navê Cîhandanî li bajarê Xoyê damezrandibûn, ku komelek rewşenbîrî bû û bêhtir xebatên çandî û rewşenbîrî dimeşandin.
Simko pir xebitiye ku bi kesayetî û bizavên ku li dijî rejîma Îranê serî hildane, têkiliyên siyasî deyne. Ew bi şoreşgerê azerbayecanî Mihemed Xiyabanî re di nava peywendiyan de bûye. Herwiha Simko û serdarê şoreşa bakurê Îranê Mîrza Kuçik Xanê Cengelî xebitîne ku di navbera şoreşa Kurdistan û bakurê Îranê (Gîlan) de dan û standinên siyasî pêkbînin, lê gûherandinên siyasî ev derfet nedaye wan ku vî karê dîrokî bigehînin encamê.
Hevdîtina Simkoyê Şikak û Reza Şahê Pehlewî biguhêre
Riza Mîrpenc ku bi hevkariya Brîtanî ji pileya serleşkeriyê bû şahê Îranê, di sala 1925an de ji bo serlêdanekê çû Azerbayacan û Kurdistanê. Armanca wî ya herî mezin ew bû ku riyekê ji bo bi dawî anîna serhildana Simko peyda bike û desthilatdariya xwe li hemû Îranê birêk bike. Serleşkerên Îranî pir dawa ji Reza Şahê Pehlewî kirin ku dev ji vê sefera xwe berde, lê ew razî nebû û xwest ku ji nêzve Simko bibîne. Xuyaye ku hemû di wê baweriyê de bûn ku Riza Şah êdî ji wê seferê venagere û yê bi destê Simko bê kuştin. Dema ew bi 62 kes ji fermandar û hêza xwe ya taybetî ve nêzî bajarê Salmasê dibe, di yekemîn dîtinê de 5000 siwariyên Simkoyê Şikak bi rûyekî sar û girij pêşwaziyê li şahê Îranê dikin û rêzek taybetî jêre nedigirtin. Simko jî wek serokekî kurd bi kincên kurdî li hemberî şahê Îranê sekinî û bi pêşwaziyek sar û bi serê lêvê bixêrhatina wî kir. Piştre herdu bi hevre çûne karwanserayekê û li ser pirsgirêkên herêmê axivîn. Wek tê gotin Reza Şah pir tirsiyabû ku Simko wî û hemû kesên wî bikujin. Ji bona wê jî heya berê sibê ji tirsa nerazabû.[çavkanî hewce ye] Ew herdem li benda wê hindê bû ku siwarên Simko hêrişî wan bikin û tevde bên kuştin. Herçend piştî ewqas bûyerên tal ku Simko bi çavên xwe dîtibûn, êdî baweriya wî bi desthilatdarên Îranê nemabû, lê derfetek dîrokî ji dest da û wê şevê Riza Şahê Pehlewî nekuşt û ew ji destê wî filitî.
Simko piştre di hevdîtinekê ya bi serleşker Ebdulah Tehmasbî re gotibû: ”Mezintirîn şaşiya min di wê şevê de ew bû ku min Reza Şah nekuşt”. Wê şevê Riza Şah ji serleşker Tehmasbî dawa kir ku karekî bikin û Simko mijûl be û çax derbas be û roja din zû ji wir ber bi Ûrmiyeyê hereket bikin. Wan bi lîstika textenerd wê şevê Simko mijûl kirin û roja din Simko pêhesiya ku Reza Şah ji destê wî derketiye û derfetek zêrîn ji destê xwe daye.[çavkanî hewce ye]
Dema ku Reza Pehlewî bi hevkariya hêzên biyanî desthilatdariya xwe li herdera Kurdistanê bihêz kir, bi awayê ku li jor hat gotin ji bo hevdîtinên siyasî Simko vexwendin bajarê Şinoyê û li wir ew bi bêbextî hat kuştin.
biguhêre
Li ser jiyan, derd û elemên malbata Simkoyê nemir heya niha gelek dengbêj û hunermendên navdar beyit û stran gotine. Bi riya van stranan jî mirov dikare malwêranî, ked û zehmetiyên ku vê malbata mezin ji bo doza bi şan û şerefa Kurdistanê kişandine, bibîne.
Hunermendê mezin ê kurd Kawîs Axa ku di dîroka hunera Kurdistanê de yekemîn hunermendê siyasîbêjê kurd tê hesibandin[çavkanî hewce ye], di qalibê lawikekê de li ser şehîdbûna lîderê kurd Simkoyê Şikak hestên xwe wiha tîne ziman:
|
Lê dayê, lê dayê, lê dayê, şereka qewimî li Şinoya wêran bira çi mezine — Kawîs Axa
|
Strana jêr jî, ji aliyê dengbêjê navdar Birê hatiye gotin ku têde behsa kuştina Cewahir Xanim a jina Simkoyê Şikak jî bi destê leşkerên dewleta Îranê tê kirin:
|
Bê de wey lê, wey lê, wey lê — Birê
|
Jêder û çavkanî biguhêre
- ^ "Keça Simkoyê Şikak di 100 saliya xwe de koça dawî kir". www.rudaw.net. Roja gihiştinê 21 kanûna paşîn 2024.
- ^ Dr. Kemal Mezher, Tarîxê Iran (Elhedîs we elmuasir.)
- ^ Hevpeyvîn bi Apê Evdî pêşmerge re, Urmiye 1993.
- ^ M. Th. Houtsma, E. van Donzel, E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, 1993, ISBN 90-04-08265-4, p.290
- ^ Ehmed Kesrewî, Tarîxa 18 saliya Azerbaycanê (bi zimanê farsî)
- ^ Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:193
- ^ Handren, Dilan (2 sibat 2009). "The Rebellion of Simko Agha". Kurdmania (bi almanî). Ji orîjînalê di 20 tebax 2008 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 23 sibat 2009.
- ^ F. Kashani-Sabet,Frontier Fictions: Shaping the Iranian Nation, 1804-1946,328 pp., I.B. Tauris, 1999, ISBN 1-85043-270-8 p.153.
- ^ Kirîs Koçêra, Bizava netewieya Kurd (bi zimanê farsî)
- ^ Mamosta Mihemed Resûl, Îsmaîl Axay Şikak w bizwtinewey netewayetî Kurd, Hawar.
- ^ Bîranînên Riza Refî (Qayîm Meqam el Mulik) endamekî parlimana Îranê di çaxê Riza Şahê Pehlewî de.
- ^ Hevpeyvîn bi Qûbad Simko re (Kurê Simkoyê Şikak) Kengî? Kê hevpeyvîn çêkiriye?
- ^ Ehmed Teqî w yaddaştekanî ew (bi zarava soranî)
- ^ Hevpeyvîn bi Dr. Cebar Qadir re
Girêdanên derve biguhêre
- 72 saliya şehîdbûna lîderê Kurd, Simkoyê Şikak- Nivîskar û lêkolînvan: Kakşar Oremar Girêdana arşîvê 2005-11-27 li ser Wayback Machine (xerabûyî ye 04.06.2012)