Zimanên îranî
(Ji Zimanên îranî yên bakur-rojava hat beralîkirin)
Zimanên îranî şaxeke ji malbata zimanên hind û ewropî ye ku tê texmînkirin li tevahiya cîhanê ji aliyê 200 milyon kesan ve tê axaftin.[1] Di nav vê komê de zimanên wekê zimanê kurdî, farisî, peştoyî û zimanê tacîkî hene.
Zimanên Îranî | ||
---|---|---|
Zimanên Arî | ||
Welatên lê tê axaftin | Îran Kurdistan Efxanistan Pakistan Îraq Sûrî Rojava Ermenistan Azerbaycan Başûrê Alanistanê Gurcistan Rûsya Tirkmenistan Ûzbekistan Tacîkistan Hindistan Qazaxistan Çîn | |
Herêm | Êranax (Ariyanem) Anatolya | |
Axiverên zimanê zikmakî | ||
Malbata zimanî | Zimanên hind û ewropî
| |
Awayên kevn | ||
Zarava | Rojavayî Rojhilatî | |
Rewşa fermî | ||
Welatên lê zimanê fermî ye | Îran Efxanistan Tacîkistan Başûrê Alanistanê Îraq | |
Cihê lê zimanê kêmnetewe | Ermenistan Rûsya | |
Sazkerên zimên | ||
Kodên zimanî | ||
ISO 639-1 | ira | |
ISO 639-3 | – | |
|
Cihêkirin bi erdnigarî
biguhêreMirov dikare zimanên îranî têxe du cihan: yê rojhilat û yê rojava; her yek ji wan jî cardin têxe du cihan: yê bakur û yê başûr.
Cihêtiya dengan di zimanên îranî yên rojava û zaraveyên kurdî
biguhêreÎranî a Kevn | Partî | Goranî | Zazakî | Talî | Semnanî | Zaraveyên Hezarî | Zaraveyên Navend | Beluçî | Kurmancî | Farisî | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
*ś/ź | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | h/d |
*č | -ž- | -ž- | -ž- | -ǰ- | -ž- | ǰ.ž | -ǰ- | ǰ.ž.z | -č- | -ž- | -z- |
*ǰ | ž | ž | ž (y-) | ǰ | ž | ǰ.ž | ǰ (z-) | ǰ.ž.z | ǰ | -ž- | z |
*thr | hr | (ya)r | (h)r | (hī)r | (h)*r | (h)r | r | r | s | s | s |
*d | b | b | b | b | b | b | b | b | b(?) | d | d |
Zimanên îranî yên rojhilat
biguhêreBakûr
- Avestayî (mirî ye; wateya olî heye)
- Xwarizmî (mirî ye)
- Baktrî (mirî ye)
- Sogdî (mirî ye; Zaraveyên wê: Xiristiyan, Budî, Mana) --> Yagnobî (li Tacikistan)
- Sikitî (mirî ye), Sarmatî (mirî ye), Alanî,
- Osetî (Zaraveyên wê: Îron, Dîgoron)
Başûr
- Muncî, Sanglexî, Îşkaşmî, Zebakî, Sarikolî, Şugnî, Ruşanî, Yazgulamî, Waxî, Yidga, Wanecî
- Sakî (mirî ye; Zaraveyên wê: Xotî û Tumşuqî )
- Peşto
Zimanên îranî yên rojava
biguhêreBakur
Partî (mirî ye)
- Urmûrî, Paraçî
- Darî ya Zerdeştan (ne Darî ya Efxanistanê ye)
- Kurdî: hewramî, kurmancî, kelhûrî, lekî, soranî
- Başkurdî
- Zazaki ,
- Semnanî, sengeserî
- Gîlekî, mazenderanî, şehmîrzadî
- Belûçî
- Talişî, herzanî
Başûr
Cihêkirina dîrokî û erdnigarî
biguhêreZimanên îranî yên nû
biguhêreYên ku Îro tên axaftin:
Bakûrê Rojhilat
- Osetî li Qefqasya
- Yagnobî (Tacikistan)
Başûrê Rojhilat
- Peşto (Efxanistan, Pakistan)
- Zimanên Pamîr: Şugnî, Oroşorî, Bartangî, Roşanî, Sarikolî, Yazgulamî; Zengleçî, Îşkaşmî, Waxî; Muncî, Yidga; Wanecî (Tacîkistan)
Bakûrê Rojava
- Zimanê kurdî bi zaraveyên:
Başûrê Rojava
- Farisî, an Tacîkî (Efxanistan, Îran, Tacîkistan)
- Zimanê nivîsînê yê Farisî: Darî
- Tatî
- Lorî
Zimanên îranî yên nîvkevn
biguhêreZimanên îranî yên kevn
biguhêreZimanên îranî yên kevn ji 5000 hate 1000 (b.z.) hatin axaftin.
Di lêkolînên nû yên Nicholas Sims-Williams ji Zanîngeha Londonê hat dîtin ku Avestî zimanê herî kevn e.
Yên din ji wî peyda bûne.
Tabloya peyvên zimanên îranî
biguhêreÎngilîzî | Kirmanckî | Kurmancî/Soranî | Peşto | Belûçî | Mazenderanî | Farsî | Pehlevî | Partî | Farsiya kevn | Avestayî | Osetî |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
beautiful | rind | rind,bedew, delal/cwan | ʂkulai/xkulai, ʂɑjista/xɑjista | sharr, soherâ | ṣəmxâl/ Xəş-nəmâ | zibâ/ xuš-chehreh | hučihr, hužihr | hužihr | naiba | vahu-, srîra | ræsughd |
blood | gunî | xwîn, xûn/xwên | wina | hon | xun | xūn | xōn | gōxan | vohuni- | tug | |
bread | nan | nan | ɖoɖəi, nəɣɑn | nân, nagan | nûn | nân | nân | nân | dzul | ||
bring | ardene | anîn/hênan/weranîn, hawirdin | rɑ wɺ̡əl | âurten, yārag, ārag | biyârden | âvardan/biyar | âwurdan, āwāy-, āwar-, bar- | āwāy-, āwar-, bar- | bara- | bara, bar- | xæssyn |
brother | bira | bira, brader | wror | brāt, brās | birâr | barādar | brād, brâdar | brād, brādar | brâtar | brâtar- | æfsymær |
come | amayene | hatin/wara | rɑ tləl | āhag, āyag | Biyamona, enen | âmadan | âmadan, awar | awar, čām | ây-, âgam | âgam- | cæwyn |
cry | berbayene | girîn | ʒaɺ̡əl | greewag, greeten | bərmə/ qâ | geristan/geryeh | griy-, bram- | kæwyn | |||
dark | tarî | tarî/tarîk | tjɑrə | thár | siyo | târîk | târīg/k | târīg, târēn | sâmahe, sâma | tar | |
daughter/girl | kêna | keç, qîz, dot/kiç, kîj, kenîşk | lur | dohtir, duttag | kijâ/ dether | doxtar | duxtar | duxt, duxtar | duxδar | čyzg (Iron), kizgæ (Digor) | |
day | roce/roje/roze | roj | wrad͡z | roç | rezh | rûz | rōz | raucah- | raocah- | bon | |
do | kerdene | kirin/kirdin | kawəl | kanag, kurtin | hâkerden | kardan | kardan | kartan | kạrta- | kәrәta- | kænyn |
door | çeber | derî, derge/derke, derga | war, daɺ̡a | gelo, darwāzag | bəli | dar | dar | dar, bar | duvara- | dvara- | dwar |
die | merdene | mirin/mirdin | mrəl | mireg | mərnen | murdan | murdan | mạriya- | mar- | mælyn | |
donkey | her | ker | xar | her | xar | xar | xar | xæræg | |||
egg | hak | hêk/hêlke | hagəi | heyg, heyk | merqâna | toxm | toxmag, xâyag | taoxmag, xâyag | taoxma- | ajk | |
earth | êrd | erd, zemîn/herd | zməka | zemin | zemi | zamin | zamīg | zamīg | zam- | zãm, zam, zem | zæxx |
evening | şan | êvar/êware | mɑʂɑm/mɑxɑm | begáh | nəmâşun | begáh | sarshab | êbêrag | izær | ||
eye | çim | çav/çaw | stərga | ch.hem, chem | bəj, Çəş | chashm | chašm | chašm | čaša- | čašman- | cæst |
father | pî | bav/bab, bawk | plɑr | pit, piss | piyer | pedar | pidar | pid | pitar | pitar | fyd |
fear | ters | tirs | vera, tars | turs, terseg | təşəpaş | tars | tars | tars | tạrsa- | tares- | tas |
fiancé | waşte | dezgîran | t͡ʃanɣol | nām zād | xasgar | nâm-zad | - | - | usag | ||
fine | weş | xweş | ʂa/xa | wash, hosh | xaar | xosh | dârmag | srîra | xorz / dzæbæx | ||
finger | gişt | til/qamik, engust | gwəta | lenkutk, mordâneg | angoos | angošt | angust | dišti- | ængwyldz | ||
fire | adir | agir/awir, agir | or | âch, âs | tesh | âtaš, âzar | âdur, âtaxsh | ādur | âç- | âtre-/aêsma- | art |
fish | mase | masî | kab | mâhi, mâhig | mahi | mâhi | mâhig | mâsyâg | masya | kæsag | |
food / eat | werdene | xwarin/xwardin | xoɺ̡ə / xwaɺ̡əl | warag, warâk | Xərak/ xəynen | Gaza / xordan | parwarz / xwâr, xwardīg | parwarz / xwâr | hareθra / ad-, at- | xærinag | |
go | şîyayene | çûn | tləl | jwzzegh, shutin | shunen / burden | raftan | raftan, shudan | ay- | ai- | ay-, fra-vaz | cæwyn |
god | heq | xwedê/xwa | xwdai | hwdâ | homa, xəda | khodâ | bay, abragar | baga- | baya- | xwycaw | |
good | rind | baş, rind/baş, çak | ʂə/xə | jawáin, šarr | xâr | xub / nîuū | xūb, nêkog | vahu- | vohu, vaŋhu- | xorz | |
grass | vaş | giya/gya | wɑʂə/wɑxə | rem, sabzag | sabzeh, giyâh | giyâ | dâlūg | urvarâ | kærdæg | ||
great | girs / pîl | mezin, gir/gewre, mezin | loj, ɣwara | mastar, mazan | gat, belang, pila | bozorg | wuzurg, pīl | vazraka- | uta-, avañt | styr | |
hand | dest | dest | lɑs | dast | dess | dast | dast | dast | dasta- | zasta- | k'ux / arm |
head | ser | ser | sar, kakaɺ̡ai | saghar | kalə | sar, kalleh | sar | sairi | sær | ||
heart | zerre | dil/dill | zɺ̡ə | dil, hatyr | dil/dill | del | dil | dil | aηhuš | zærdæ | |
horse | estor | hesp/esp | ɑs | asp | istar | asp, astar | asp, stōr | asp, stōr | aspa | aspa- | bæx |
house | keye | mal/mall, xanu | kor, xuna | log, dawâr | səre | xâneh | xânag | demâna-, nmâna- | xædzar | ||
hunger | vêşan | birçîtî/birsêtî | lwəʐa/lwəga | shudhagh | veyshna | gorosnegi | gursag, shuy | stong | |||
language (also tongue) | ziwan, zon | ziman/ziman, ziwan | ʒəba | zevân, zobân | ziwân | zabân | zuwân | izβân | hazâna- | hizvâ- | ævzag |
laugh | huyayene | kenîn/pêkenîn, kenîn | xandəl | khendegh, hendeg | xandidan | xandīdan | karta | Syaoθnâvareza- | xudyn | ||
life | jewiyaene | jiyan | ʒwandun | zendegih, zind | zendegi | zīndagīh, zīwišnīh | žīwahr, žīw- | gaêm, gaya- | card | ||
man | merd | mêr/ pyaw | saɺ̡ai, meɺ̡ə | merd | merd | mard | mard | mard | martiya- | mašîm, mašya | adæjmag |
moon | aşme | heyv/mang | spoʐmai/spogmai, mjɑʃt | máh | mithra | mâh | māh | māh | mâh- | måŋha- | mæj |
mother | maye | dayik, mak | mor | mât, mâs | mâr | mâdar | mādar | mādar | mâtar | mâtar- | mad |
mouth | fek | dev, fek/dem | xwlə | dap | dahân | dahân, rumb | åŋhânô, âh, åñh | dzyx | |||
name | name | nav/naw | num | nâm | num | nâm | nâm | nâman | nãman | nom | |
night | şewe | şev/şew | ʃpa | šap, shaw | sheow | shab | shab | xšap- | xšap- | æxsæv | |
open | akerdene | vekirin/kirdinewe | prɑnistəl, xlɑsawəl | pabožagh, paç | vâ-hekârden | bâz-kardan | abâz-kardan | būxtaka- | būxta- | gom kænyn | |
peace | kotpy | aştî, aramî | roɣa | ârâm | âshti, ârâmeš, ârâmî | âštih, râmīšn | râm, râmīšn | šiyâti- | râma- | fidyddzinad | |
pig | xoz | beraz, xinzîr | xug, seɖar | khug | xi | xūk | xūk | hū | xwy | ||
place | ja | cih/jê | d͡zɑj | hend, jâgah | jâh/gâh | gâh | gâh | gâθu- | gâtu-, gâtav- | ran | |
read | wendene | xwendin/xwêndin | lwastəl | wánagh | baxinden | xândan | xwândan | kæsyn | |||
say | vatene | gotin/witin, gutin | wajəl | gushagh | baotena | goftan, gap(-zadan) | guftan, gōw-, wâxtan | gōw- | gaub- | mrû- | dzuryn |
sister | wae | xweh, xweşk, xoe | xor | gwhâr | xâxer | xâhar/xwâhar | xwahar | x ̌aŋhar- "sister" | xo | ||
small | qic | biçûk | kut͡ʃnai, waɺ̡ukai, kam | gwand, hurd | pətik, bechuk, perushk | kuchak, kam, xurd, rîz | kam, rangas | kam | kamna- | kamna- | chysyl |
son | qij, lac | kur, law/kurr | zoj | baç, phusagh | pisser | pesar, pûr, baça | pur, pusar | puhr | puça | pūθra- | fyrt |
soul | gan | gan, gyan, rewan | arwɑ | rawân | ravân | rūwân, gyân | rūwân, gyân | urvan- | ud | ||
spring | usar | bihar/behar | psarlai | bhârgâh | wehâr | bahâr | wahâr | vâhara- | θūravâhara- | ||
tall | berz | bilind/berz | lwaɺ̡, d͡ʒəg | bwrz, buland | boland / bârez | buland, borz | bârež | barez- | bærzond | ||
ten | des | deh/de | les | deh | da | dah | dah | datha | dasa | dæs | |
three | hîrê | sê, sisê | dre | sey | se | se | sê | hrē | çi- | θri- | ærtæ |
village | dewe | gund/dê | kəlai | helk, kallag, dê | deh | deh, wis | wiž | dahyu- | vîs-, dahyu- | vîs | qæw |
want | waştene | xwestin/wîstin | ɣuʂtəl/ɣuxtəl | lotagh | bexanen | xâstan | xwâstan | fændyn | |||
water | owe | av/aw | obə | âp | ab | âb/aw | âb | âb | âpi | avô- | don |
when | key | kengê/key, kengê | kəla | ked | kay | kay | ka | čim- | kæd | ||
wind | va | ba | bɑd | gwáth | wâ | bâd | wâd | vâta- | dymgæ / wad | ||
wolf | verg | gur/gurg | lewə, ʃarmuʂ/ʃarmux | gurkh | varg | gorg | gurg | varka- | vehrka | birægh | |
woman | ceniye | jin | ʂəd͡za/xəd͡za | jan | zhənya | zan | zan | žan | gǝnā, γnā, ǰaini-, | sylgojmag / us | |
year | serre | sal/sall | kɑl | sâl | sâl | sâl | θard | ýâre, sarәd | az | ||
yes / no | ya / ne | erê, belê, a / na, no | ho (wo) / na, ja | ere / na | baleh, ârē, hā / na, nee | hâ / ney | hâ / ney | yâ / nay, mâ | yâ / noit, mâ | o / næ | |
yesterday | vizêr | duh/dwênê | parun | zí | direz | diruz | dêrûž | diya(ka) | zyō | znon | |
Îngilîzî | Kirmanckî | Kurmancî/Soranî | Peşto | Belûçî | Mazenderanî | Farsî | Pehlevî | Partî | Farsiya kevn | Avestayî | Osetî |
Çavkanî
biguhêre- Kümmel, Martin Joachim. "Areal developments in the history of Iranic: West vs. East." BOOK OF ABSTRACTS.
- ^ "The Iranian Languages". Routledge & CRC Press (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 27 gulan 2024.
Ev gotara kurt şitlekê ye. Heke tu bixwazî berfireh bikî pê li biguhêre bike. (Çawa?) |