Zimanên îranî

Zimanên îranî şaxeke ji malbata zimanên hind û ewropî ye ku tê texmînkirin li tevahiya cîhanê ji aliyê 200 milyon kesan ve tê axaftin. Di nav vê komê de zimanên wekê zimanê kurdî, farisî, peştoyî û zimanê tacîkî hene.

Zimanên Îranî
Zimanên Arî
Welatên lê tê axaftin	Îran Kurdistan Efxanistan Pakistan Îraq Sûrî Rojava Ermenistan Azerbaycan Başûrê Alanistanê Gurcistan Rûsya Tirkmenistan Ûzbekistan Tacîkistan Hindistan Qazaxistan Çîn
Herêm	Êranax (Ariyanem) Anatolya
Axiverên zimanê zikmakî
Malbata zimanî	Zimanên hind û ewropî Zimanên hind û îranî Zimanên Îranî
Awayên kevn
Zarava	Rojavayî Rojhilatî
Rewşa fermî
Welatên lê zimanê fermî ye	Îran Efxanistan Tacîkistan Başûrê Alanistanê Îraq
Cihê lê zimanê kêmnetewe	Ermenistan Rûsya
Sazkerên zimên
Kodên zimanî
ISO 639-1	ira
ISO 639-3	–

Cihêkirin bi erdnigarî

Mirov dikare zimanên îranî têxe du cihan: yê rojhilat û yê rojava; her yek ji wan jî cardin têxe du cihan: yê bakur û yê başûr.

Cihêtiya dengan di zimanên îranî yên rojava û zaraveyên kurdî

Îranî a Kevn	Partî	Goranî	Zazakî	Talî	Semnanî	Zaraveyên Hezarî	Zaraveyên Navend	Beluçî	Kurmancî	Farisî
*ś/ź	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	h/d
*č	-ž-	-ž-	-ž-	-ǰ-	-ž-	ǰ.ž	-ǰ-	ǰ.ž.z	-č-	-ž-	-z-
*ǰ	ž	ž	ž (y-)	ǰ	ž	ǰ.ž	ǰ (z-)	ǰ.ž.z	ǰ	-ž-	z
*thr	hr	(ya)r	(h)r	(hī)r	(h)*r	(h)r	r	r	s	s	s
*d	b	b	b	b	b	b	b	b	b(?)	d	d

Zimanên îranî yên rojhilat

Bakûr

1. Avestayî (mirî ye; wateya olî heye)
2. Xwarizmî (mirî ye)
3. Baktrî (mirî ye)
4. Sogdî (mirî ye; Zaraveyên wê: Xiristiyan, Budî, Mana) --> Yagnobî (li Tacikistan)
5. Sikitî (mirî ye), Sarmatî (mirî ye), Alanî,
6. Osetî (Zaraveyên wê: Îron, Dîgoron)

Başûr

1. Muncî, Sanglexî, Îşkaşmî, Zebakî, Sarikolî, Şugnî, Ruşanî, Yazgulamî, Waxî, Yidga, Wanecî
2. Sakî (mirî ye; Zaraveyên wê: Xotî û Tumşuqî )
3. Peşto

Zimanên îranî yên rojava

Bakur

Partî (mirî ye)

1. Urmûrî, Paraçî
2. Darî ya Zerdeştan (ne Darî ya Efxanistanê ye)
3. Kurdî: hewramî, kurmancî, kelhûrî, lekî, soranî
4. Başkurdî
5. Zazaki ,
6. Semnanî, sengeserî
7. Gîlekî, mazenderanî, şehmîrzadî
8. Belûçî
9. Talişî, herzanî

Başûr

1. Farisiya kevn (mirî ye)
2. Farisiya pehlevî
3. Farisî (zarave: zimanê nivîsê darî, tacîkî, hazaragî)
4. Lorî, bextiyarî
5. Tatî bi tatiya cihûdan
6. Fars, larî (laristanî), başkardî

Cihêkirina dîrokî û erdnigarî

dabeşkirina genetîkî ya zimanên îranî

Zimanên îranî yên nû

Yên ku Îro tên axaftin:

Bakûrê Rojhilat

• Osetî li Qefqasya
• Yagnobî (Tacikistan)

Başûrê Rojhilat

• Peşto (Efxanistan, Pakistan)
• Zimanên Pamîr: Şugnî, Oroşorî, Bartangî, Roşanî, Sarikolî, Yazgulamî; Zengleçî, Îşkaşmî, Waxî; Muncî, Yidga; Wanecî (Tacîkistan)

Bakûrê Rojava

• Zimanê kurdî bi zaraveyên:
  • Kurmancî (Tirkiye, Iraq, Sûrî, Îran, kevnekomarên Yekîtiya Sovyetê)
  • Soranî (Iraq, Îran)
  • Hewramî, Bacelanî, Şebekî, Sarlî (Iraq û Îran)
  • Dimilî (Tirkiye)
  • Kelhûrî (Îran û Iraq)
  • Lekî (Îran, Tirkiye)

Başûrê Rojava

• Farisî, an Tacîkî (Efxanistan, Îran, Tacîkistan)
  • Zimanê nivîsînê yê Farisî: Darî
• Tatî
• Lorî

Zimanên îranî yên nîvkevn

• Partî
• Pehlewî
• Sogdî
• Xwarizmî
• Baktrî
• Sakî
• Osetî)

Zimanên îranî yên kevn

Zimanên îranî yên kevn ji 5000 hate 1000 (b.z.) hatin axaftin.

• Farisiya kevn
• Avestî
• Medî

Di lêkolînên nû yên Nicholas Sims-Williams ji Zanîngeha Londonê hat dîtin ku Avestî zimanê herî kevn e.

Yên din ji wî peyda bûne.

Tabloya peyvên zimanên îranî

Îngilîzî	Kirmanckî	Kurmancî/Soranî	Peşto	Belûçî	Mazenderanî	Farsî	Pehlevî	Partî	Farsiya kevn	Avestayî	Osetî
beautiful	rind	rind,bedew, delal/cwan	ʂkulai/xkulai, ʂɑjista/xɑjista	sharr, soherâ	ṣəmxâl/ Xəş-nəmâ	zibâ/ xuš-chehreh	hučihr, hužihr	hužihr	naiba	vahu-, srîra	ræsughd
blood	gunî	xwîn, xûn/xwên	wina	hon	xun	xūn	xōn	gōxan		vohuni-	tug
bread	nan	nan	ɖoɖəi, nəɣɑn	nân, nagan	nûn	nân	nân	nân			dzul
bring	ardene	anîn/hênan/weranîn, hawirdin	rɑ wɺ̡əl	âurten, yārag, ārag	biyârden	âvardan/biyar	âwurdan, āwāy-, āwar-, bar-	āwāy-, āwar-, bar-	bara-	bara, bar-	xæssyn
brother	bira	bira, brader	wror	brāt, brās	birâr	barādar	brād, brâdar	brād, brādar	brâtar	brâtar-	æfsymær
come	amayene	hatin/wara	rɑ tləl	āhag, āyag	Biyamona, enen	âmadan	âmadan, awar	awar, čām	ây-, âgam	âgam-	cæwyn
cry	berbayene	girîn	ʒaɺ̡əl	greewag, greeten	bərmə/ qâ	geristan/geryeh	griy-, bram-				kæwyn
dark	tarî	tarî/tarîk	tjɑrə	thár	siyo	târîk	târīg/k	târīg, târēn		sâmahe, sâma	tar
daughter/girl	kêna	keç, qîz, dot/kiç, kîj, kenîşk	lur	dohtir, duttag	kijâ/ dether	doxtar	duxtar	duxt, duxtar		duxδar	čyzg (Iron), kizgæ (Digor)
day	roce/roje/roze	roj	wrad͡z	roç	rezh	rûz	rōz		raucah-	raocah-	bon
do	kerdene	kirin/kirdin	kawəl	kanag, kurtin	hâkerden	kardan	kardan	kartan	kạrta-	kәrәta-	kænyn
door	çeber	derî, derge/derke, derga	war, daɺ̡a	gelo, darwāzag	bəli	dar	dar	dar, bar	duvara-	dvara-	dwar
die	merdene	mirin/mirdin	mrəl	mireg	mərnen	murdan	murdan		mạriya-	mar-	mælyn
donkey	her	ker	xar	her	xar	xar	xar				xæræg
egg	hak	hêk/hêlke	hagəi	heyg, heyk	merqâna	toxm	toxmag, xâyag	taoxmag, xâyag		taoxma-	ajk
earth	êrd	erd, zemîn/herd	zməka	zemin	zemi	zamin	zamīg	zamīg	zam-	zãm, zam, zem	zæxx
evening	şan	êvar/êware	mɑʂɑm/mɑxɑm	begáh	nəmâşun	begáh	sarshab	êbêrag			izær
eye	çim	çav/çaw	stərga	ch.hem, chem	bəj, Çəş	chashm	chašm	chašm	čaša-	čašman-	cæst
father	pî	bav/bab, bawk	plɑr	pit, piss	piyer	pedar	pidar	pid	pitar	pitar	fyd
fear	ters	tirs	vera, tars	turs, terseg	təşəpaş	tars	tars	tars	tạrsa-	tares-	tas
fiancé	waşte	dezgîran	t͡ʃanɣol	nām zād	xasgar	nâm-zad	-	-			usag
fine	weş	xweş	ʂa/xa	wash, hosh	xaar	xosh	dârmag			srîra	xorz / dzæbæx
finger	gişt	til/qamik, engust	gwəta	lenkutk, mordâneg	angoos	angošt	angust			dišti-	ængwyldz
fire	adir	agir/awir, agir	or	âch, âs	tesh	âtaš, âzar	âdur, âtaxsh	ādur	âç-	âtre-/aêsma-	art
fish	mase	masî	kab	mâhi, mâhig	mahi	mâhi	mâhig	mâsyâg		masya	kæsag
food / eat	werdene	xwarin/xwardin	xoɺ̡ə / xwaɺ̡əl	warag, warâk	Xərak/ xəynen	Gaza / xordan	parwarz / xwâr, xwardīg	parwarz / xwâr		hareθra / ad-, at-	xærinag
go	şîyayene	çûn	tləl	jwzzegh, shutin	shunen / burden	raftan	raftan, shudan	ay-	ai-	ay-, fra-vaz	cæwyn
god	heq	xwedê/xwa	xwdai	hwdâ	homa, xəda	khodâ	bay, abragar		baga-	baya-	xwycaw
good	rind	baş, rind/baş, çak	ʂə/xə	jawáin, šarr	xâr	xub / nîuū	xūb, nêkog		vahu-	vohu, vaŋhu-	xorz
grass	vaş	giya/gya	wɑʂə/wɑxə	rem, sabzag		sabzeh, giyâh	giyâ	dâlūg		urvarâ	kærdæg
great	girs / pîl	mezin, gir/gewre, mezin	loj, ɣwara	mastar, mazan	gat, belang, pila	bozorg	wuzurg, pīl		vazraka-	uta-, avañt	styr
hand	dest	dest	lɑs	dast	dess	dast	dast	dast	dasta-	zasta-	k'ux / arm
head	ser	ser	sar, kakaɺ̡ai	saghar	kalə	sar, kalleh	sar			sairi	sær
heart	zerre	dil/dill	zɺ̡ə	dil, hatyr	dil/dill	del	dil	dil		aηhuš	zærdæ
horse	estor	hesp/esp	ɑs	asp	istar	asp, astar	asp, stōr	asp, stōr	aspa	aspa-	bæx
house	keye	mal/mall, xanu	kor, xuna	log, dawâr	səre	xâneh	xânag			demâna-, nmâna-	xædzar
hunger	vêşan	birçîtî/birsêtî	lwəʐa/lwəga	shudhagh	veyshna	gorosnegi	gursag, shuy				stong
language (also tongue)	ziwan, zon	ziman/ziman, ziwan	ʒəba	zevân, zobân	ziwân	zabân	zuwân	izβân	hazâna-	hizvâ-	ævzag
laugh	huyayene	kenîn/pêkenîn, kenîn	xandəl	khendegh, hendeg		xandidan	xandīdan		karta	Syaoθnâvareza-	xudyn
life	jewiyaene	jiyan	ʒwandun	zendegih, zind		zendegi	zīndagīh, zīwišnīh	žīwahr, žīw-		gaêm, gaya-	card
man	merd	mêr/ pyaw	saɺ̡ai, meɺ̡ə	merd	merd	mard	mard	mard	martiya-	mašîm, mašya	adæjmag
moon	aşme	heyv/mang	spoʐmai/spogmai, mjɑʃt	máh	mithra	mâh	māh	māh	mâh-	måŋha-	mæj
mother	maye	dayik, mak	mor	mât, mâs	mâr	mâdar	mādar	mādar	mâtar	mâtar-	mad
mouth	fek	dev, fek/dem	xwlə	dap		dahân	dahân, rumb			åŋhânô, âh, åñh	dzyx
name	name	nav/naw	num	nâm	num	nâm	nâm		nâman	nãman	nom
night	şewe	şev/şew	ʃpa	šap, shaw	sheow	shab	shab		xšap-	xšap-	æxsæv
open	akerdene	vekirin/kirdinewe	prɑnistəl, xlɑsawəl	pabožagh, paç	vâ-hekârden	bâz-kardan	abâz-kardan		būxtaka-	būxta-	gom kænyn
peace	kotpy	aştî, aramî	roɣa	ârâm		âshti, ârâmeš, ârâmî	âštih, râmīšn	râm, râmīšn	šiyâti-	râma-	fidyddzinad
pig	xoz	beraz, xinzîr	xug, seɖar	khug	xi	xūk	xūk			hū	xwy
place	ja	cih/jê	d͡zɑj	hend, jâgah		jâh/gâh	gâh	gâh	gâθu-	gâtu-, gâtav-	ran
read	wendene	xwendin/xwêndin	lwastəl	wánagh	baxinden	xândan	xwândan				kæsyn
say	vatene	gotin/witin, gutin	wajəl	gushagh	baotena	goftan, gap(-zadan)	guftan, gōw-, wâxtan	gōw-	gaub-	mrû-	dzuryn
sister	wae	xweh, xweşk, xoe	xor	gwhâr	xâxer	xâhar/xwâhar	xwahar			x ̌aŋhar- "sister"	xo
small	qic	biçûk	kut͡ʃnai, waɺ̡ukai, kam	gwand, hurd	pətik, bechuk, perushk	kuchak, kam, xurd, rîz	kam, rangas	kam	kamna-	kamna-	chysyl
son	qij, lac	kur, law/kurr	zoj	baç, phusagh	pisser	pesar, pûr, baça	pur, pusar	puhr	puça	pūθra-	fyrt
soul	gan	gan, gyan, rewan	arwɑ	rawân		ravân	rūwân, gyân	rūwân, gyân		urvan-	ud
spring	usar	bihar/behar	psarlai	bhârgâh	wehâr	bahâr	wahâr		vâhara-	θūravâhara-
tall	berz	bilind/berz	lwaɺ̡, d͡ʒəg	bwrz, buland		boland / bârez	buland, borz	bârež		barez-	bærzond
ten	des	deh/de	les	deh	da	dah	dah		datha	dasa	dæs
three	hîrê	sê, sisê	dre	sey	se	se	sê	hrē	çi-	θri-	ærtæ
village	dewe	gund/dê	kəlai	helk, kallag, dê	deh	deh, wis	wiž	dahyu-	vîs-, dahyu-	vîs	qæw
want	waştene	xwestin/wîstin	ɣuʂtəl/ɣuxtəl	lotagh	bexanen	xâstan	xwâstan				fændyn
water	owe	av/aw	obə	âp	ab	âb/aw	âb	âb	âpi	avô-	don
when	key	kengê/key, kengê	kəla	ked		kay	kay	ka		čim-	kæd
wind	va	ba	bɑd	gwáth	wâ	bâd	wâd			vâta-	dymgæ / wad
wolf	verg	gur/gurg	lewə, ʃarmuʂ/ʃarmux	gurkh	varg	gorg	gurg		varka-	vehrka	birægh
woman	ceniye	jin	ʂəd͡za/xəd͡za	jan	zhənya	zan	zan	žan		gǝnā, γnā, ǰaini-,	sylgojmag / us
year	serre	sal/sall	kɑl	sâl		sâl	sâl		θard	ýâre, sarәd	az
yes / no	ya / ne	erê, belê, a / na, no	ho (wo) / na, ja	ere / na		baleh, ârē, hā / na, nee	hâ / ney	hâ / ney	yâ / nay, mâ	yâ / noit, mâ	o / næ
yesterday	vizêr	duh/dwênê	parun	zí	direz	diruz	dêrûž		diya(ka)	zyō	znon
Îngilîzî	Kirmanckî	Kurmancî/Soranî	Peşto	Belûçî	Mazenderanî	Farsî	Pehlevî	Partî	Farsiya kevn	Avestayî	Osetî

Çavkanî

• Kümmel, Martin Joachim. "Areal developments in the history of Iranic: West vs. East." BOOK OF ABSTRACTS.