Wîkîpediya

Polonya

Welatekî Ewropayê
(Ji Lehistan hat beralîkirin)

Polonya yan jî bi fermî Komara Polonyayê; bi polonî: Polska; bi poloniya fermî: Rzeczpospolita Polska), welatekî Ewropaya Navendî ye ku li 16 parêzgehên îdarî yên bi navê voivodeships hatiye dabeşkirin. Polonya bi giştî 313.931 km² rûerd vedigire. Nifûsa Polonyayê li dora 38 milyon kes û welatê pêncem e ku bûye endamê Yekîtiya Ewropayê. Warşova paytexta netewe û metropola herî mezin ê Polonyayê ye. Bajarên din ên mezinên welêt Kraków, Gdańsk, Wrocław, Katowice, Łódź, Poznań, Szczecin û Lublîn e.

Rzeczpospolita Polska Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Polonya
Rzeczpospolita Polska Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Ala Mertal
Dirûşm: Move your imagination Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Sirûd: Poland Is Not Yet Lost Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Polonya li ser nexşeyê
Map
Paytext

52°Bk, 19°Rh
Zimanên fermî
Zimanên tên bikaranîn
  • zimanê polonî
  • zimanê almaniya sîlezî
  • zimanê hêmayan ê polonî
  • zimanê prûsiya kevn
  • zimanê vîlamovî Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Rêveberî Sîstema parlamenter
 •  Serokdewlet Andrzej Duda (2015–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
 •  Serokwezîr Mateusz Morawiecki (2017–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Avakirin
 •  Dema avakirinê 11 çiriya paşîn 1918, 10th century 
 •  Rûerd 312.683 kîlometre çargoşe Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Gelhe
 •  Giştî 38.382.576 (2019) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Demjimêr UTC+1 (dema standard), UTC+2 (Demjimêra havînê)
Koda telefonê +48

Polonya xwedan avhewa veguhêzeka nerm e û axa welêt ji deşta ewropî ya navîn derbas dibe ku ji Deryaya Baltîkê li bakur heya Çiyayên Sudeten û li başûr jî heya Çiyayên Karpatanan dirêj dibe. Çemê polonî yê herî dirêj Çemê Vistulayê ye û xala herî bilind a Polonyayê Çiyayê Rysy ye ku li Çiyayê Tatraya Karpatanê ye. Welat ji bakurêrojhilat bi Lîtvanya û Rûsya, li rojhilat ve bi Belarûs û Ûkrayna, li başûr bi Slovakya û Çekya û li rojava ve bi Almanyayê re sînor e. Di heman demê de sinorên xwe yê deryayî bi Danîmarka û Swêdê re parve dike.

Jiyana mirovî yên pêşdîrokî ya li ser axa polonî heya 10.000 salên b.z. diçe. Ji hêla çandî ve li seranserê kevnariya paşîn ê cihêreng, herêm ji hêla eşîrên polonan ve hatiye cihwarkirin ku navê wan di serdema navîn a destpêkê de li Polonyayê hatiye kirin. Dewleta polonî di sala 966an de hatiye damezrandin ku di dema serwerekî pagan ê polonî di bin banê Dêra Romayê de dibe xiristiyan hatiye avakirin. Keyaniya Polonyayê di sala 1025an de derdikeve holê û di sala 1569an de têkiliya xwe ya dirêj bi Lîtvanya re zexm dike ku bi vî rengê Hevpeymaniya Polonî-Lîtvanî hatiye avakirin. Polonya di wê demê de yek ji hêzên mezin ên Ewropayê bû ku bi pergalek siyasî ya bêhempa ya lîberal di sala 1791an de yekem destûra nûjen a Ewropayê pejirandiye.

Bi derbasbûna Serdemek Zêrîn a Polonî ya dewlemend, welat di dawiya sedsala 18an de ji hêla dewletên cîran ve hate dabeş kirin û carek din dîsa di sala 1918an de serxwebûna xwe wekî Komara Duyem a Polonî bi dest dixe. Di îlona sala 1939an de dagirkirina Polonya ji hêla Almanya û Yekîtiya Sovyetê ve dibe sedema Şerê Cîhanê yê Duyem û Şerê Cîhanê yê Duyem dibe sedema bi milyonan qurbaniyên polonî. Weke endamek Bloka Komunîst a di dema Şerê Sar a cîhanî de, Komara Gel a Polonyayê damezrînerê Peymana Warşovayê bû. Bi derketin û tevkariya Tevgera Hevgirtinê (Sendîkaya Polonî), hikûmeta komunîst hate hilweşandin û Polonya di sala 1989an de carek din dîsa wekî dewletek demokratîk ji nû ve hatiye avakirin.

Polonya komarek parlamenî ye ku du meclîsên sejm û senatoyê pêk tê. Welêt xwedî bazarek pêşketî û aborîyek bilind e. Polonya di warê aboriyê de wekê hêza navîn tê hesibandin ku welêt ji hêla Dahata Berhemên Kesane ya Neteweyî ve di Yekîtiya Ewropayê de şeşem aboriya herî mezin û ji hêla (PPP) ve welatê pêncemê Ewropayê ye. Welêt standardek pir bilind a jiyanê, ewlehî û azadiya aborî peyda dike welat xwedî perwerdehiya zanîngehê ya belaş û xwedî sîstema lênerîna tenduristiyê ya gerdûnî ye. Li welêt 17 Mîrateyên Cîhanî yên UNESCOyê hene ku 15 ji wan mîrateyên çandî ne. Polonya dewletek endamek damezrîner a Neteweyên Yekbûyî ye, endamê Rêxistina Bazirganiya Cîhanî, NATO, Yekîtiya Ewropayê û endamê Herêma Schengen e.

Dîrok Biguhêre

Pêşdîrok û protodîrok Biguhêre

 
Cihwarek li Biskupinê ji Serdema Bronzê ye ku Çanda Lusatiyan destnîşan dike (sedsala 8ê b.z.).

Her çiqas evhewaya dijwar ku pê re çêdibe rê nade ku mirovên pêşîn cihwarên mayînde avabikin, mirovên arkaîk ên Serdema Kevir û celebên Homo erectus ên pêşîn bi qasî 500 hezar sal berê li Polonyayê bi cih bûne.[1] Hatina Homo sapiens û mirovên nûjen ên anatomîkî di dawiya Serdema Qeşaya Dawî (10.000 b.z.) de li Polonyayê bicih dibin.[2] Vekolînên neolîtîk di vê serdemê de pêşketineke berfireh nîşan didin ku delîlên herî pêşîn ên çêkirina penîr a ewropî (5500 b.z.) li Kuyavyaya polonî hatiye dîtin[3] û teswîra li ser dîzika Bronosîse teswîra herî zû ya naskirî ya ku wesayitek bi teker (3400 BZ) destnîşan dike.[4]

Serdemên ku Serdema Bronzê û Serdema Hesinî ya Destpêkê (1300 b.z.–500 b.z.) vedihewîne bi zêdebûna nifûsê, damezrandina cihwarbûnên dorgirtî (gords) û berfirehbûna Çanda Lusatiyanê destnîşan dikin.[5][6] Vedîtinek girîng a arkeolojîk a ji protodîroka Polonyayê, runiştgehek li Biskupin e ku wek Çanda Lusatiyan a Serdema Bronz a Dereng (navenda sedsala 8an a b.z.) tê dîtin.[7]

Li seranserê kevnariyê (400 b.z. – 500 b.z.) gelek nifûsên kevnar ên cihêreng li ser axa Polonyaya îro jiyan kirine nemaze eşîrên keltî, îskîtî, almanî, sarmatî, baltîk û slavî li Polonyaya îro jiyan kirine.[8] Wekî din, vedîtinên arkeolojîk hebûna Lejyonên Romayî yên ku ji bo parastina bazirganiya kehrîbarê hatine şandin, piştrast dikin. Eşîrên polonî piştî pêla duyemîn a Serdema Koçberiyê li dora sedsala 6an a p.z. derketine holê ku ew slavî bûn û dibe ku bermahiyên asîmîlebûyî yên gelên ku berê li herêmê rûdiniştin jî di nav wan de bin.[9][10] Di destpêka sedsala 10an de, polonî li herêmê serweriya eşîrên din ên lekîtîk dikin û di destpêkê de federasyonek eşîrî û piştre jî dewletek keyaniya navendî ava dikin.[11]

Keyaniya Polonî Biguhêre

 
Mieszko I, serwerê Xanedana Piast e ku di heman demê de wekê afirînerê Keyaniya Polonyayê tê dîtin.
 
Nexşeya Polonyaya di bin serweriya Mieszko I de ku bi qebûlkirina xirîstiyantiya di bin banê Dêra Romayê de û vaftîzma Polonyayê ku di sala 966an de bûye destpêka dewletbûna polonî.

Polonya di nîvê sedsala 10an de di bin serweriya Xanedana Piast de dest pê kir ku bibe yekitiyek yekbûyî û yekitiyek herêmî ya naskirî. Di sala 966an de serwerê polonan Mieszko I bi vaftîzma Polonya di bin banê Dêra Romayê de xirîstiyaniyê qebûl dike.[12] Destpêkek bi navê Dagome iudex yekem car sînorên erdnîgarî yên Polonya bi paytext û metranên Polonyayê li bajarê Gniezno diyar kir û teqez kir ku monarşiya wî di bin parastina serokatîya papayan de ye.[13] Destpêka koka gelên welêt ji hêla Gallus Anonymus ve di Gesta principum Polonorum de ku kevnartirîn kronika polonî ye, hatiye vegotin. Bûyerek girîng a neteweyî ya serdemê şehadeta Ezîz Adalbert bû ku di sala 997an de ji aliyê paganên Prûsyayê ve hate kuştin û bermayiyên wî bi giraniya zêr ji hêla cîgirê Mieszko, Bolesław I ve hatiye kirîn.[14]

Di sala 1000an de, di Kongreya Gniezno de, Bolesław mafê veberhênanê ji Otto III, împeratorê Roma yê Pîroz ku ji bo afirandina piskoposên din razî dibe, distîne.[14] Piştre li Kraków, Kołobrzeg û Wrocław sê piskoposên nû têne damezrandin.[15] Wekî din, Otto cilûbergên key û kopiyek Lanceya Pîroz diyariyê Bolesław dike; ev paşe ji aliyê Papa Benedict XIX ve ji Bolesław re hatin pêşkêş kirin. Dema ku wî destûr ji John ji bo tackirina xwe wergirt, ev cilûberg di tackirina wî de wekî Padîşahê yekem ê Polonyayê di sala 1025an de hate bikar anîn. Bolesław bi desteserkirina beşên Luzatyaya Alman, Moravyaya Çek, Mecaristana Jorîn û herêmên başûrê rojavayê Rûsyayê Kîevê ve qada deshilatdariya gelek berfireh dike.[16]

Derketina ji paganiya li Polonyayê ne ji nişka ve pêk nayê.[17] Polonya ji ber sedema bertekên li hemberî paganiya di salên 1030an de ji paganiyê derdikeve.[18] Di sala 1031an de Mieszko II Lambert keyîtiya xwe winda dike û jiber tûndûtûjiya li Polonyayê direve.[19] Di sala 1038an jiber bûyeran paytexta welêt ji aliyê Kazimierz I Restorer ve derbasê bajarê Krakovê dibe. Di sala 1076an de Bolesław II ji nû ve meqama padişahiyê saz dike lê di sala 1079an de ji ber kuştina dijberê xwe tê sirgûnkirin.[20] Di sala 1138an de, dema ku Bolesław III Wrymouth erdên xwe di nav kurên xwe de parve dike ku welat bi pênc mîrektiyên serwer ve perçe dibe. Ev mêrektî ji Polonyaya Biçûk, Polonyaya Mezin, Silesiya, Masoviya û Sandomiyerz pêk hatiye ku Pomeraniya jî di navberê de di destê xwe de girtine. Di sala 1226an de Konrad I yê Masoviyayê şahsiwariyên Teutonîk (Şovalyeyên Teutonîk) vexwend ku di şerê li dijî Prûsiyên Baltîkê de bibin alîkar. Piştre ev biryar dibe sedema şerê sedsalanê di navbera siwariyan re.[21]

 
Kazimierz III yê Mezin, yekane keyê polonî ye ku sernavê Mezin wergirtiye. Wî di dema serweriya xwe de gelek avahî li Polonyayê avakiriye û artêşa polonî bi qanûna 1333–70an, reform kiriye.

Di nîvê sedsala 13an de, Henry I Birû û Henry II Dîndar armanc dikirin ku dukên perçebûyî bikin yek lê jiber êrişên mongolan û mirina Henry II di şer de yekitî pêk nayê.[22][23] Ji ber wêran bûna ku li pey vê yekê diqewime, kêmbûn û daxwaza keda zenaetî dibe sedema koçberiya rûniştvanên alman û flaman ber bi Polonyayê ve ku ji hêla dûkên polonî ve hatine teşwîq kirin.[24] Di sala 1264an de, Statuya Kalisz ku ji bo cihûyên polonî ku ji ber çewisandinên li deverên din ên Ewropayê direviyan Polonya, otonomiyek bêhempa ji wan re bidest xistiye.[25] Piştî Przemysł II yê ku di sala 1296an de bibû keyê Polonyayê, Wladysław I a Kurt di sala 1320an de dibe yekem qiralê Polonyaya Yekbûyî û yekem qiral bû ku li Katedrala Wawel a li bajarê Krakówê hatiye tac kirin.[26]

Di destpêka sala 1333an de, desthilatdariya Casimir III Mezin bi pêşveçûnên binesaziya kelehê, artêş, dadwerî û dîplomasiyê ve hate naskirin.[27][28] Di bin desthilatdariya wî de Polonya veduguhere hêzek mezin a ewropî.[29] Wî di sala 1340an de desthilatdariya polonî li ser Rutenyayê saz kir û qerentînekî da destpêkirin ku pêşî li belavbûna Mirina Reş bigire.[30] Di sala 1364an de, Casimir Zanîngeha Krakówê vekiri ye ku zanîngeh yek ji kevintirîn saziyên xwendina bilindê li Ewropayê ye. Piştî mirina wî di sala 1370an de, xanedana Piast bi dawî dibe. Li cihê wî xizmê wî yê herî nêzîk, Louis a Anjou hate ser textê ku Polonya, Mecaristan û Kroatya di bin yekîtiyek de birêve biriye. Keça Louis ya piçûk Jadwiga di sala 1384an de bûye yekem keybanûya (yekem rêvebera jin) Polonyayê.[31]

 
Keça Luis ya biçûk, Keybanû Jadwiga ku yekem keybanû ye Poloniyanyê birêve biriye.

Di 1386an de, Jadwiga ya Polonya bi Wladysław II Jagiełło, Dûka Mezin a Lîtvanya re zewacek pêk tîne ku bi vî rengî xanedana Jagiyelonîyan û yekîtiya Polonî-Lîtvanya ku di dawiya Serdema Navîn û destpêka Serdema Nûjen de derbas dibe tê ava kirin.[32] Hevkariya di navbera polonî û lîtvaniyan de herêmên lîtvanyayî yên pir-etnîkî yên berfireh anîn qada bandora Polonyayê û ji bo rûniştvanên polonî yên ku di yek ji mezintirîn pêkhateyên siyasî yên ewropî yên wê demê de bi hev re jiyan dikirin, bi fayde dibe.[33]

Li herêma Deryaya Baltîk têkoşîna Polonya û Lîtvanya li dîjî Siwariyên Teutonî berdewam dike û di Şerê Grunwaldê a sala 1410an de artêşa polonî-lîtvanî ya hevbeş biserketinek diyar li dijî wan bi dest dixin.[34] Di sala 1466an de, piştî Şerê Sêzdeh Salan, key Kazimierz IV Jagiellon pejirandina keyaniyê da Aştiya Thorn ku Duka Prûsya ya pêşerojê di bin serweriya polonî de damezrand û hikumdarên Prûsyayê neçar dike ku bacê bidin keyaniyê.[35] Xanedaniya Jagiyeloniyan jî kontrola xanedaniyê li ser padîşahiya Bohemya (1471 û pê ve) û Mecaristanê saz kir. Li başûrê welêt Polonya di bin xetereya dagirkirina Împeratoriya Osmanî û Teterên Kirimê dimîne û li rojhilat jî alîkariya Lîtvanya dike ku li dijî şerê Rûsyayê biser bikevin.[36]

Polonya wek dewleteke feodal bi pêş diçû ku aborîya welêt bi giranî bi çandiniyê birêve diçû û esilzadeyên xwedî erd ku her diçû bi hêztir dibûn ku nifûsa welêt ji ber mecbûriyê di nav zozanên mîrîtî yên taybet yan jî di nav folwarkan de jiyan dikirin.[37] Di sala 1493an de John I Albert pejirandina avakirina parlamenek du-meclîsî ku ji meclîsa jêrîn, Sejm û ji meclîsek jorîn, Senatoyê pêk tê dipejirîne.[38] Qanûna Nihil novi ji hêla general Sejm ve di sala 1505an de hate pejirandin ku piraniya hêza qanûndanînê ji keyaniya derbasî parlamenê dibe û dema ku dewlet ji hêla esilzadeyên polonî yên ku azad û wekhev dixuyiyan ve dihate birêvebirin, ev bûyera destpêka heyama ku bi navê Azadiya Zêrîn tê zanîn hatiye destnîşan kirin.[39]

Di sedsala 16an de tevgerên Reformasyona Protestan di nav xirîstiyantiya polonî de kûr dibe ku di encamê de polîtîkayên ku tolerasyona dînî tê pêşxistin ku di wê demê de li Ewropayê nehatibû dîtin. Ev tolerans poloniyan ji aloziya dînî û şerên dînî yên ku Ewropayê dorpêç kiribû dûr dixe.[40] Li Polonyayê, xirîstiyaniya nontrinitarian dibe doktrîna bi navê Birayên Polonî yên ku ji mezheba xwe ya kalvînîst veqetiyan û dibin hev-damezrînerên unitarianîzma cîhanî.[41]

Ronesansa Ewropî di bin serweriya Sigismund I Kal û Sigismund II Augustus de di hewcedariya pêşvebirina şiyarbûnek çandî de hestek lezgîn derdixe holê.[42] Di Serdema Zêrîn a Polonî de, aborî û çanda neteweyî geş dibe.[42] Bona Sforza ku bi eslê xwe îtalî ye ku keça duke a Mîlano û hevjîna Sigismund I şahjin, beşdariyên girîng di mîmariyê de pêk tîne.[42]

Yekîtiya polonî-lîtvanî Biguhêre

 
Hevpeymaniya Polonî-Lîtvanî ku di sala 1619an de gihîştiye asta xwe ya herî mezin.

Yekîtiya Lûblîn a sala 1569an, Hevbendiya Polonî-Lîtvanî ava dike ku wekî dewletek federal a yekbûyî bi keyaniyek hilbijartî hatibû damezrandin lê bi piranî ji hêla esilzadeyan ve hatibû birêvebirin. Keyaniya paşîn bi serdemek dewlemend re hevdem bû ku di vê serdemê de Yekitiya Polonyayê serdest dibe û piştre jî dibe hêzek pêşeng û hebûnek çandî ya sereke ku kontrola siyasî li ser beşên Ewropaya Navendî, Ewropaya Rojhilat, başûrê rojhilata Ewropayê û bakurê Ewropayê pêk tîne. Yekîtiya Polon-Lîtvanî di lûtkeya xwe ya herî bilind de bi qasî 1 milyon km² erd bidest dixe û dibe dewleta herî mezinê Ewropayê. Di heman demê de, Polonya polîtîkayên polonîzasyonê li herêmên ku nû bi dest dixistin pêk dianî, rastî berxwedanên hindikahiyên etnîkî û dînî hatine.

Di sala 1573an de, Henry de Valois ê Fransayê ku yekem padîşahê hilbijartî bû Bendên Henrician dipejirîne ku padîşahên paşerojê mecbûr dimînin ku rêzê li mafên mîran bigirin. Piştre Stephen Báthory di Şerê Lîvoniyan de kampanyayek serketî bi rê ve dibe û li ser peravên rojhilatê Deryaya Baltîkê erdên heyî yê Polonyayê winda dike. Pişî vê şerê karên dewletê ji aliyê Jan Zamoyskî ve ku serokwezîrê Krownê ye hatiye birêvebirin. Di sala 1592an de Sigismund III yê ku bi eslê xwe polonî bû li sêwîdî li şûna bavê xwe John Vasa dibe rêveber. Heya ku ew ji alîyê swêdiyan ve ji welat hate derxistin, yekîtiya polonî-swêdî heya sala 1599an dewam dike.

Di sala 1609ab de, Sigismund êrîşî Rûsyayê dike ku ew dem Rûsya di nav şerekî navxweyî de bû û salek şûnda yekîneyên hussar ên baskê polonî yên di bin serokatiya Stanisław Żółkiewski de, heya ku rûsan wî li Klûşînoyê têk dibin, du salan Moskowê dagir dike. Sigismund jî li başûrê rojhilat li hember Împeratoriya Osmanî, li Xotînê di sala 1621an de Jan Karol Chodkiewicz biserketinek girîng bi dest dixe ku ev serketin dibe sedema hilweşîna siltan Osmanê duyem.

Serweriya dirêj a Sigismund li Polonyayê rastî hevdema Serdema Zîvîn a Polonî tê. Lîberal Władysław IV bi awayekî bandor axa Polonyayê diparêze lê piştî mirina wî Yekîtiya Polonyayê ya berfireh dest bi tevliheviya navxweyî û bi şerê domdar dest bi paşveçûyinê dike. Di 1648an de hegemonyaya polonî ya li ser Ûkrayna dibe sedema Serhildana Kmelnîtskî û piştî re jî Tofana Swêdî di dema Şerê Bakur ê Duyem de têk diçe û serxwebûna Prûsyayê di sala 1657an de tê ragihandin. Di sala 1683an de, John III Sobieski dema ku wî pêşveçûna Artêşa Osmanî ya li Ewropayê di Şerê Viyanayê de radiwestîne ji nû ve hêza xwe yê leşkerî saz dike. Serdema paşîn a Saxon, di dema desthilatdariya Augustus II û Augustus III de, di encama Şerê Mezin ê Bakur (1700) û Şerê Serkevtina Polonî (1733) de bilinbûna welatên cîran dibîne.

Beşên Polonyayê Biguhêre

 
Stanisław II Augustus ku qiralê paşîn ê Polonyayê ye ku ji sala 1764an heya 25ê mijdara sala 1795an de serwerî kiriye.

Hilbijartina qiral a di sala 1764an dibe sedema bilindbûna Stanisław II Augustus Poniyatowskî ya qiraliyetê. Namzediya wî bi berfirehî ji aliyê evîndara wî ya berê, Empress Catherine II ku şahjina Rûsyayê bû, hate fînanse kirin. Qiralê nû di navbera daxwaza xwe ya pêkanîna reformên nûjen ên pêwîst û hewcedariya ku bi dewletên derdorê re di aştiyê de bimîne, polîtîkayên xwe diguherîne. Îdealên wî dibin sedema damezrandina Konfederasyona Barê ya 1768an ku serhildanek li dijî Poniatowski û hemî bandora derveyî hate rêve kirin ku bi neheqî armanc kir ku serwerî û îmtiyazên Polonyayê yên ku ji aliyê esilzadeyan ve hatine girtin, biparêzin. Hewldanên têkçûyî yên ji nû veavakirina hikûmetê û her weha tevliheviya navxweyî cîranên wê provoke dikin ku sedema destekariya (mudaxile) Polonyayê.

Parvekirina Yekem a Yekîtiyê ku di sala 1772an de ji aliyê Prûsya, Rûsya û Awistiryayê ve tê parvekirin; kiryareke ku Sejm dabeşkirinê, di bin zordestiyek mezin de û di dawiyê de wekî bûyerek pêkhat dipejirîne. Ji xeynî windahiyên axê, di sala 1773an de planek reformên krîtîk hate damezrandin ku tê de Komîsyona Perwerdehiya Neteweyî, yekem desthilatdariya perwerdehiyê ya hikûmetê li Ewropayê, hatiye vekirin. Di sala 1783an de bi awayekî fermî cezakirina zarokên dibistanê hate qedexekirin. Poniyatowskî fîgurê sereke yê ronakbariyê bû ku teşwîqê pêşketina pîşesaziyê dide destpêkirin û neoklasîsîzma komarî qebûl dike. Ji bo tevkariyên wî yên di warê hûner û zanistê de, xelata Endamê Civata Qraliyetê wergirtiye.

Di sala 1791an de parlamentoya Sejm a Mezin, Destûra Bingehîn a 3ê Gulanê ku yekem koma qanûnên neteweyî yên bilind e dipejirîne û monarşiyek destûrî destnîşan dike. Konfederasyona Targowîka ku rêxistinek esilzade û parlamenterên ku li dijî vê kiryarê bûn, gazî Katherînayê dike û ev bûyer dibe sedema Şerê Polonî-Rûsî ya sala 1792an. Ji ber tirsa vegerandina hegemonyaya Polonya, Rûsya û Prûsya di sala 1793an de ku Parvekirina Duyemîn pêk hatiye Polonyayê ji axê û ji serxwebûnê bêpar dihêlin. Di 24ê cotmeha sala 1795an de, Yekîtiya Polonyayê cara sêyem hat dabeşkirin ku wekî pêkhateyek herêmî dimîne. Stanisław Augustus ku keyê paşîn ê Polonyayê bû di 25ê mijdara sala 1795an de dest ji textê berdide.

Serdema serhildanan Biguhêre

 
Nexşeya dabeşkirina Polonyayê ku ji aliyê Qiraliyeta Prûsya (şîn), Împeratoriya Rûsyayê (qehweyî) û Monarşiya Habsburgê ya Awistiryayê (kesk) ku di salên 1772, 1793 û 1795an de hatiye dabeşkirin.

Gelê Polonyayê çend caran li dijî parçeker û artêşên dagirkeran serhildanan pêk anîne. Di Serhildana Kościuszko 1794an de hewldanek neserketî ya parastina serweriya Polonyayê pêk hat ku tê de generalê binavûdeng Tadeusz Kościuszko ku çend sal berê di Şerê Şoreşgerî yê Amerîkî de di bin serokatiya George Washington de xizmet kiribû, pêşengî kiriye. Tevî biserketina di Şerê Racławice de, têkçûna wî ya dawî hebûna serbixwebûna Polonyayê ji bo 123 salan bi dawî dibe.

Di sala 1806an de, serhildanek ku ji hêla Jan Henryk Dąbrowskî ve hatiye organîze kirin, rojavayê Polonyayê berî pêşveçûna Napoleon ber bi Prûsyayê ya di dema Şerê Hevbendiya Çarem de, azad dike. Li gorî Peymana Tilsitê ya sala 1807an, Napoleon Duka Warşovayê ku berê dewletek mişterek bû û ji aliyê hevalbendê wî Frederick Augustus I saksonyayî ve dihate birêvebirin, îlan dike. Polonî di Şerên Napoleon de bi awayekî çalak arîkariya leşkerên Fransî dikirin, nemaze alîkariya leşkerên di bin desthilatdariya Józef Poniyatowskî de ku berî mirina wî li Leipzig di sala 1813an de bibû mareşalê Fransayê. Piştî sirgûnkirina Napoleon, Duka Warşovayê di Kongreya Viyanayê ya di sala 1815an de hat betalkirin û axa Dukê di nav Qiraliyeta Kongreya Rûsyayê ya Polonya, Dûkaya Mezin a Prûsya ya Posenê û Galîsiya Awistiryayê ya bajarê azad a Krakówê de hate dabeş kirin.

Di sala 1830an de efserên nefermî li Dibistana Karmendên Kadet a Warşovayê di Serhildana Mijdarê de serî rakirin. Piştî hilweşîna Polonyaya Kongreyî, Polonya xweseriya destûrî, artêş û meclîsa zagonsaz winda dike. Di dema Bihara Miletan a Ewropî de, Polonan di Serhildana Polonyaya Mezin a sala 1848an de çek hilgirtin ku li dijî almanibûnê bisekinin lê ev serhildan têk diçe ku statûya dukayê vedigere rêveberiya parêzgehek û di sala 1871an de heman parêzgeh entegreyê Împaratoriya Almanan dibe. Li Rûsyayê, hilweşîna Serhildana Çileyê (1863–1864) dibe sedema tolhildanên giran ên siyasî, civakî û çandî ki li piştre jî sirgûn û kuştina (Pogrom) nifûsa polonî-cihûyan destpêdike. Di dawiya sedsala 19an de, Polonyaya Kongreyî bi giranî pîşesazî dibe ku hinardeya (îxracat) wê ya sereke komir, zinc, hesin û tekstîl bû.

Komara Polonyaya Duyem Biguhêre

 
Serokê dewletê mareşal Józef Piłsudski ku lehengê kampanyaya serxwebûna Polonyayê bû û ji sala 1918an heya mirina xwe di 12ê gulana sala 1935an de, dewletparêzê neteweyî ya polonî bû.

Di encama Şerê Cîhanê yê Yekem de, hevalbendan li ser ji nû ve avakirina Polonya li hev dikin ku bi Peymana Versailles ya Hezîrana 1919an hatiye pejirandin. Bi tevahî 2 milyon leşkerên polonî bi artêşên sê dewletên dagirker re şer dikin û zêdetirî 450.000 lêşkerên polonî di şer de dimirin. Piştî agirbesta bi Almanyayê re di mijdara sala 1918an de, Polonya serxwebûna xwe wekî Komara Duyemîn ya Polonî bi dest dixe.

Komara Polonya ya Duyem piştî çend pevçûnên leşkerî, bi taybetî jî di Şerê Polonî-Sovyetê, dema ku Polonya di Şerê Warşovayê de derbekê giran li Artêşa Sor dide, serweriya xwe dubare dike.

Serdemên navbera şer de mizgîniya serdemek nû yê siyaseta polonî desnîşan dike. Digel ku çalakvanên siyasî yên polonî di dehsalan de heya Şerê Cîhanê yê Yekem bi sansûrek giran re rû bi rû mabûn, kevneşopiyek siyasî ya nû li welêt tê destpêkirin. Gelek çalakvanên polonî yên sirgûnkiriyên wekê Ignacy Jan Paderewskî ku paşê dibe serokwezîr, vedigerin welatê xwe. Piştre hejmareke girîng ji sirgûnan di nav pêkhateyên nû yên siyasî û hikûmetê de cih girtine. Di sala 1922an de dema ku Gabriel Narutowicz ku xwediyê desteya serokatiyê ye, li Galeriya Zachęta ya Warşovayê ji hêla wênesaz û neteweperestek rastgir Eligiusz Niewiadomski ve hate kuştin, trajediyek di sala 1922an de rû dide.

Di sala 1926an de, Derbeya Gulanê ku ji aliyê lehengê kampanyaya serxwebûna Polonyayê Mareşal Józef Piłsudski ve tê rêvebirin, desthilatdariya Komara Polonya ya Duyem radestî tevgera Sanacja (Healing) ya nepartî dike ku rê li rêxistinên siyasî yên radîkal ên li ser çep û rast bigire ku li welat bêîstiqrarî dernekeve. Di dawiya salên 1930an de ji ber zêdebûna metirsiyên tundrewiya siyasî ya li hindurê welêt, hikûmeta polonî her ku diçe radîkal dibe ku hêjmarek rêxistinên radîkal qedexe dike ku di nav de partiyên siyasî yên komunîst û ultra-neteweperest ku îstîqrara welêt dixistin xetereyê.

Dema Şerê Cîhanê yê Duyem Biguhêre

Şerê Cîhanê yê Duyemîn di 1ê îlona sala 1939an de bi êrîşa Almanyaya Naziyan a li ser Polonyayê dest pê dike û piştre jî di 17ê îlonê de Sovyet dest bi dagirkirina Polonyayê dike û di 28ê îlona 1939an de Warşova dikeve. Di salên 1939 û 1941an de Sovyetê bi sed hezaran polonî ji Polonyayê sirgûn kirin. Sovyetê beriya Operasyona Barbarossa bi hezaran girtiyên şer ên polonî (ji xeynî bûyerên din ên di Komkujiya Katynê de) kuştin. Plansazên alman di mijdara sala 1939an de banga "hilweşandina tevahî polonan" û çarenûsa wan a ku di Generalplan Ost ya jenosîdê de hatibû destnîşan kirin, kiribûn.

Polonya çaremîn beşdariya herî mezin a leşkerî ya li Ewropayê pêk tîne û leşkerên polonî hem ji bo hikûmeta polonî ya li sirgûnê re, li rojava û hem jî ji serokatiya Sovyetê re, li rojhilat xizmet dikirin. Leşkerên polonî di Kampanyayên Normandî, Îtalya û Afrîkaya Bakur de rolek girîng dilîzin û bi taybetî ji bo Şerê Monte Cassino têne bîranîn. Sixurên îstîxbarata polonî ji hevalbendan re agahiyên pir bi qîmet peyda dikirin ku gelek îstîxbaratên ji Ewropa û ji derveyî wê peyda dikirin ku şîfre şikestkarên polonî ji bo şikandina şîfreya Enigma wekî berpirsiyar dihatin dîtin. Li rojhilat, Artêşa Yekemîn a Polonî ya bi piştgirîya Sovyetê di şerên Warşovayê û Berlînê di warê şerê biserketî de derketine pêş.

Nifûs Biguhêre

Çavkanî Biguhêre

  1. ↑ Dzieje powiatu wrocławskiego (bi polonî). Starostwo Powiatowe. 2002. ISBN 978-83-913985-3-1.
  2. ↑ Jurek, Krzysztof; Mrozowski, Krzysztof; Adamczak, Joanna; Duchnowski, Tomasz Marcin (2019). Poznać przeszłość 1: karty pracy ucznia do historii dla liceum ogólnokształcącego i technikum: zakres podstawowy. Warszawa: Nowa Era. ISBN 978-83-267-3653-7.
  3. ↑ Subbaraman, Nidhi (12 kanûna pêşîn 2012). "Art of cheese-making is 7,500 years old". Nature (bi îngilîzî). doi:10.1038/nature.2012.12020. ISSN 1476-4687.
  4. ↑ Brandes, Axel; Smit, Marcelle D; Nguyen, Bao Oanh; Rienstra, Michiel; Van Gelder, Isabelle C (2018). "Risk Factor Management in Atrial Fibrillation". Arrhythmia & Electrophysiology Review. 7 (2): 118. doi:10.15420/aer.2018.18.2. ISSN 2050-3369.
  5. ↑ Harding, Anthony; Fokkens, Harry (27 hezîran 2013). The Oxford Handbook of the European Bronze Age (bi îngilîzî). OUP Oxford. ISBN 978-0-19-100732-3.
  6. ↑ Price, T. Douglas (12 hezîran 2015). Ancient Scandinavia: An Archaeological History from the First Humans to the Vikings (bi îngilîzî). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-023198-9.
  7. ↑ Ring, Trudy; Watson, Noelle; Schellinger, Paul (28 çiriya pêşîn 2013). Northern Europe: International Dictionary of Historic Places (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-136-63944-9.
  8. ↑ Davies, Norman (31 gulan 2001). Heart of Europe: The Past in Poland's Present (bi îngilîzî). OUP Oxford. ISBN 978-0-19-280126-5.
  9. ↑ Mielnik-Sikorska, Marta; Daca, Patrycja; Malyarchuk, Boris; Derenko, Miroslava; Skonieczna, Katarzyna; Perkova, Maria; Dobosz, Tadeusz; Grzybowski, Tomasz (2013). "The History of Slavs Inferred from Complete Mitochondrial Genome Sequences". PLOS ONE (bi îngilîzî). 8 (1): e54360. doi:10.1371/journal.pone.0054360. ISSN 1932-6203. PMC 3544712. PMID 23342138.{{cite journal}}: CS1 maint: PMC format (link)
  10. ↑ Brather, Sebastian (1 kanûna paşîn 2004). "The Archaeology of the Northwestern Slavs (Seventh To Ninth Centuries)". East Central Europe (bi îngilîzî). 31 (1): 77–97. doi:10.1163/187633004X00116. ISSN 1876-3308.
  11. ↑ Publishing, Britannica Educational (1 hezîran 2013). Estonia, Latvia, Lithuania, and Poland (bi îngilîzî). Britanncia Educational Publishing. ISBN 978-1-61530-991-7.
  12. ↑ Ramet, Sabrina P. (22 hezîran 2017). The Catholic Church in Polish History: From 966 to the Present (bi îngilîzî). Springer. ISBN 978-1-137-40281-3.
  13. ↑ Curta, Florin; Holt, Andrew (28 çiriya paşîn 2016). Great Events in Religion: An Encyclopedia of Pivotal Events in Religious History [3 volumes] (bi îngilîzî). ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-566-4.
  14. ↑ a b Curta, Florin; Holt, Andrew (28 çiriya paşîn 2016). Great Events in Religion: An Encyclopedia of Pivotal Events in Religious History [3 volumes] (bi îngilîzî). ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-566-4.
  15. ↑ Ożóg, Krzysztof (2009). The Role of Poland in the Intellectual Development of Europe in the Middle Ages (bi îngilîzî). Societas Vistulana. ISBN 978-83-61033-36-3.
  16. ↑ Historia Kościoła w Polsce (bi polonî). Pallottinum. 1974.
  17. ↑ Labuda, Gerard (1992). Mieszko II król Polski: 1025-1034 : czasy przełomu w dziejach państwa polskiego (bi polonî). Secesja. ISBN 978-83-85483-46-5.
  18. ↑ Krajewska, Monika (2010). Integracja i dezintegracja państwa Piastów w kronikach polskich Marcina Kromera oraz Marcina i Joachima Bielskich (bi polonî). Wydawnictwo "Neriton". ISBN 978-83-7543-157-5.
  19. ↑ Melton, J. Gordon (13 îlon 2011). Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations (bi îngilîzî). ABC-CLIO. ISBN 978-1-59884-206-7.
  20. ↑ Hourihane, Colum (2012). The Grove Encyclopedia of Medieval Art and Architecture (bi îngilîzî). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-539536-5.
  21. ↑ Biber, Tomasz (2000). Encyklopedia Polska 2000: poczet władców (bi polonî). Podsiedlik-Raniowski i Spółka. ISBN 978-83-7212-307-7.
  22. ↑ Krasuski, Jerzy (2009). Polska--Niemcy: stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze (bi polonî). Zakł. Narodowy im. Ossolińskich. ISBN 978-83-04-04985-7.
  23. ↑ Maroń, Jerzy (1996). Legnica 1241 (bi polonî). Bellona.
  24. ↑ Davies, Norman (30 îlon 2010). Europe: A History (bi îngilîzî). Random House. ISBN 978-1-4070-9179-2.
  25. ↑ Dembkowski, Harry E. (1982). The Union of Lublin, Polish Federalism in the Golden Age (bi îngilîzî). East European Monographs. ISBN 978-0-88033-009-1.
  26. ↑ Wróblewski, Bohdan (2006). Jaki znak twój? Orzeł Biały (bi polonî). Wydawn. "Z.P. Poligrafia". ISBN 978-83-922944-3-6.
  27. ↑ Sokol, Stanley S.; Kissane, Sharon F. Mrotek; Abramowicz, Alfred L. (1992). The Polish biographical dictionary : profiles of nearly 900 Poles who have made lasting contributions to world civilization. Internet Archive. Wauconda, Ill. : Bolchazy-Carducci Publishers. ISBN 978-0-86516-245-7.
  28. ↑ Magill, Frank N. (12 çiriya paşîn 2012). The Middle Ages: Dictionary of World Biography, Volume 2 (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-136-59313-0.
  29. ↑ Ring, Trudy; Watson, Noelle; Schellinger, Paul (28 çiriya pêşîn 2013). Northern Europe: International Dictionary of Historic Places (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-136-63944-9.
  30. ↑ Magill, Frank N., ed. (12 çiriya paşîn 2012). The Middle Ages. Routledge. ISBN 978-1-136-59306-2.
  31. ↑ "Poland". Wikipedia (bi îngilîzî). 21 îlon 2023.
  32. ↑ Halecki, Oskar (1991). Jadwiga of Anjou and the rise of East Central Europe. Atlantic studies on society in change. New York: Columbia Univ. Pr. ISBN 978-0-88033-206-4.
  33. ↑ Balazs, Adam Bence; Griessler, Christina (13 tebax 2020). The Visegrad Four and the Western Balkans: Framing Regional Identities (bi îngilîzî). Nomos Verlag. ISBN 978-3-7489-0113-6.
  34. ↑ Wyrozumski, Jerzy (1985). Historia Polski. 1: do roku 1505 (Çapa Wyd. 8). Warszawa: Państw. Wydawn. Naukowe. ISBN 978-83-01-03732-1.
  35. ↑ Dabrowski, Patrice M. (1 çiriya pêşîn 2014). Poland: The First Thousand Years (bi îngilîzî). Cornell University Press. ISBN 978-1-5017-5740-2.
  36. ↑ Dabrowski, Patrice M. (1 çiriya pêşîn 2014). Poland: The First Thousand Years (bi îngilîzî). Cornell University Press. ISBN 978-1-5017-5740-2.
  37. ↑ Frost, Robert I. (16 tîrmeh 2018). The Making of the Polish-Lithuanian Union 1385-1569: Volume I (bi îngilîzî). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-256814-4.
  38. ↑ Graves, M. A. R. (6 hezîran 2014). The Parliaments of Early Modern Europe: 1400 - 1700 (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-317-88433-0.
  39. ↑ Yanoff, Myron (2014). Graves Disease (Thyroid Eye Disease, Graves Ophthalmopathy) (242.0). Jaypee Brothers Medical Publishers (P) Ltd. r. 230–230.
  40. ↑ Louthan, Howard; Cohen, Gary B.; Szabo, Franz A. J. (1 adar 2011). Diversity and Dissent: Negotiating Religious Difference in Central Europe, 1500-1800 (bi îngilîzî). Berghahn Books. ISBN 978-0-85745-109-5.
  41. ↑ Houlden, Leslie; Minard, Antone (23 hezîran 2015). Jesus in History, Legend, Scripture, and Tradition: A World Encyclopedia [2 volumes]: A World Encyclopedia (bi îngilîzî). ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-804-7.
  42. ↑ a b c Dabrowski, Patrice M. (1 çiriya pêşîn 2014). Poland: The First Thousand Years (bi îngilîzî). Cornell University Press. ISBN 978-1-5017-5740-2.

Girêdanên derve Biguhêre

  Li Wikimedia Commons medyayên di warê Polonya de hene.


Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Polonya&oldid=1195440" hatiye standin.