Serdema helenîstî
Dibe ku ev gotar rasterast an ji bi qismî bi makîneya wergerandinê hatibe çêkirin. Tê de xeletiyên wergerandinê hene. (adar 2024) |
Serdema helenîstî yan şaristaniya helenîstî an jî helenîzm, serdemek ji serdemên tarîxa Yewnanistana Kevn e. Ev bi mirina Îskenderê Mezin di sala 323an de dest pê dike û bi serhildana Împeratoriya Romê diqede. Li serdema helenîstî tesîra keltûrî û desthilatê Yewnanistanê li Asya û Ewropayê hatine bandeva xwe. Herwisa li vê serdemê huner, zanist, bîrkarî, muzîka û felsefeya Yewnanistanê hate geşekirin.
Navê gotina "helenîstî" (yan jî "helenîstîk") (bi almanî: hellenistisch, ji bi yewnaniya kevn: Ἑλληνιστής, lat. Hellēnistḗs "kesê yewnanîaxêv") ji aliyê tarîxnasê alman Johann Gustav Droysen ve hatiye çêkirin.[1]
Helenîzm
biguhêreÇanda helenîstî
biguhêreDewletên helenîstî
biguhêreDîrok
biguhêreDi 323 b.z. de Îskenderê Mezin piştî ziyafetek li Babîlê mir.[2] Ev tarîx destpêka kevneşopî ya serdema Helenîstî e.[3] Yek ji fermandarên Îskenderê, Ptolemaîos I Soter, kontrola Misrê degire destê xwe û dibe fîrewn. Ptolemaîos I cesedê Îskenderê girt da ku rewabûna xwe bipejirîne. Sala din, cesedê Îskenderê tê gihîşt Îskenderiyê û dibe tiştek pîroz. Nêzîkî sala 320-an, Ptolemaîos dest bi avakirina Mouseion û Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê kir.[4] Li Dîcleyê li hember Babîlê, bajarê nû Seleukeia bi karanîna materyalên ji bajarê kevn hatî çêkirin. Avakirin di 312 de dest pê kir.[2] Seleukos I Nikator bajar wekî paytexta xwe ya rojhilat ava kir û navê xwe lê kir. Ew li Babîlonyayê bajarê herî girîng ê helenî bû.[5] Di sala 301-an de, Ptolemaîos I padîşahiya xwe ji Misrê ber bi Orşelîmê ve berfireh dike.[2] Di sala 299-an de, Seleukos I Antîoxeia (Antalya) ava kir. Antioxeia li ser riya bazirganiyê ya di navbera Mezopotamya û Ewropayê de bû.[2] Li dora sala 300-an, Fenîke bû beşek ji împeratoriya Helenî. Mîratgirên Îskenderê ji bo xwedîkirina wê şer kirin.[6] Nêzîkî sala 300-an, Iqlîdes, li Pirtûkxaneya Îskenderiyê xebitî, pirtûka xweya dersê ya li ser geometriyê nivîsand.[4]
Nêzîkî sala 280-an, Pharos Îskenderiyeyê dest bi avakirinê kir.[4] Gelê Cihû yê Îskenderiyê dest bi peyva "diyaspora" kir. Li Îskenderiyê, pirtûkên pîroz ên Cihûyan li yewnaniya kevn hatin wergerandin; ev berhevok Septuagint e.[4]
Di 264-an de, Şerê Pûnîk ya Yekem bi cenga li Sîsîlyayê dest pê dike; Rûm li dijî Kartacayan şer dikin.[7]
Di dora sala 260 an de, kataloga Pirtûkxaneyê bixwe 120 pirtûk dirêj e. Di katalogê de nîv mîlyon pirtûk hene.[4] Nêzîkî sala 250 -an, Ktesibios organa muzîkê (hudralis) li Îskenderiyê dahênand. Di heman demê de, alkemîstên yekem dest bi xebatê kirin; wan dest bi pratîka kîmyayê kir.[4]
Di cenga deryayî de li nêzîkê Drepana (Trapani) li Sîsîlyayê di 241 b.z. de, Rûm Kartaciyan têk dibin û Şerê Pûnîk ya Yekem diqedînin.[7]
Di 239-an de, Ptolemaîos III Euergetês yekem nivîsa duzimanî bi sê tîpên cihêreng, ku li ser kevir hatî xemilandin, derxist.[4]
Di 218-an de, fermandarê kartacayî Hannibal bi derbaskirina çiyayên Alp û fîlên xwe derbasî Îtalyayê bû. Şerê Pûnîk ya Duyem dest pê dike.[7]
Rûm yekem car li Cenga Zama di 202 b.z. de Hannibal têk birin.[7]
Li dora sala 201-an, bajarê Palmura (Tadmur) li ser riya bazirganiyê ya di navbera Mezopotamya û Deryaya Navîn de bûye bajarek girîng.[2]
Di 196 de, Kevirê Rosetta tê nivîsandin, bi sê zimanan: Misirî hîeroglîfîk, Misirî demotîk, û Yewnaniya kevn.[4]
Di 183 de, Hannibal li Libussa (Gebze) li Bithunya xwe dikuje.[2]
Çîmento li dora 200 ji bo avahiyê dihat bikar anîn. Dibe ku ew li Pergamon (Bergama) hatibe kifş kirin.[2] Parçem (nivîsa ku ji çermê heywanan hatî çêkirin) di 170-an de hate çêkirin. Dibe ku keyê Pergamonê, Eumenês II, dahênerê wê be.[2]
Di 149 de, Rûm di Şerê Pûnîk ya Sêyem de êrişî Kartacayan dikin. Di 146 de, Rûm bajarê Kartacayê wêran kirin, û Şerê Pûnîk ya Sêyem qediya.[7]
Di 168 de, Antîoxos IV Epiphanês peykerek Zeus li Perestgeha Duyemîn a Orşelîmê saz kir. Ji aliyê Cihûyan ve bertekek tund hat nîşandan.[2] Di 165 de, Yehuda Makabe Orşelîmê digire. Ew peykerê ji Perestgehê radike.[2] Di 141 de, Simeon Makabe dibe Serokkahînê Orşelîmê. Paşê Serokkahîn ji hêla endamên din ên heman malbatê ve mîras bû.[2] Li dora sala 140-an, li Sanhedrînê, Fêrisî li hember Sadûqiyan disekinin.[2]
Li dora sala 120-an, Antipatros Sidonios navnîşa heft nuwazeyên cîhanê dinivîse.[2]
Nêzîkî sala 100-an, Împeratoriya Eşkanî paytext Tîsfûnê li hember Seleukeia li ser Dîcle ava dikirin.[2] Li dora sala 100-an Essênoi, mezhebek Cihû, diçin çolê.[2]
Di 80 b.z. de, generalê Romî Pompeius di şerekî li Afrîkaya Bakur de bi ser ket. Leşkerên wî jê re digotin "Pompeiusê Mezin" (bi latînî: Pompeius Magnus).[7]
Di sala 64-an de, Pompeius ji bo Komara Romê Antîoxeia dagir kir. Sûrî bû parêzgeha Romê Syria. Dagirkirina Romê ya Sûrîyê pergala Riya Hevrîşimê tîne perava Deryaya Navîn.[2] Împeratoriya Seleukî bi dawî bû dema ku Rûm kontrola Sûriyê xist destê xwe. Fenîke bû beşek ji parêzgeha "Syria". Wekî beşek ji împeratoriyê, bajarên Turos û Sidon xweserîtî parast.[6] Di 63 de, Pompeius Orşelîm dagir kir.[2] Rûm Iudaea (Cihûstanê) xist bin kontrola xwe.[8]
Di sala 53-an de, Marcus Licinius Crassus li Cenga Karrai (Herran) dimire, li dijî Împeratoriya Eşkanî şer dike. Mirina Crassusê "yekem triumviratus" diqede.[2]
Di sala 51-an de, Ptolemaîos XII Neos Dionusos mir. Kurê wî yê piçûk, Ptolemaîos XIII Theos Philopator, û keça wîya mezin, Kleopatra VII, key û keybanu bûn.[4] Ptolemaîos XIII û Kleopatra her du jî xwestin bibin serwerê yekane. Şerê navxweyî di sala 48 -an de dest pê kir.[4] Di sala 47-an de, Julius Caesar beşek ji Anatolya (bi latînî: Asia Minor) pir zû bi dest dixe. Ew peyvên "veni, vidi, vici" bikar tîne.[2] Di 46 b.z. de, Iulius Caesar bajarek nû li ser kavilên Kartaca ava dike. Navê wê dike bi latînî: Colonia Iulia Carthago.[7] Pompeius, ji Iulius Caesar vekişiya, gihîşt Misrê û ji hêla Ptolemaîos XIII ve hat kuştin. Caesar, ku ber bi Misrê ve diçe, nerazî ye. Dema ku Caesar û Kleopatra hev dîtin, ew ji hev hez kirin.[4] Kleopatra û Rûm di Cenga Nîlê (47 b.z.) de Ptolemaîos têk birin. Ptolemaîos mir.[4] Birayê piçûk ê Kleopatra, Ptolemaîos XIV Philopator fîrewn bû.[4] Iulius Caesar ji Îskenderiyê bi artêşa xwe re dihêle ku vegere Îtalyayê.[4] Kleopatra û Caesar kurekî wan hebûn. Di 44-an de, Kleopatra kurê xwe wekî fîrewn destnîşan kir: Ptolemaîos XV Kaisarion; Ptolemaîos XIV mir – dibe ku Kleopatra birayê xwe kuşt.[4]
Li dora sala 50-an, Fenîkeyan pêvajoya çêkirina camê bi nefes vedîtin.[2] Bikaranîna hewayê di çêkirina camê de belkî li Syria Romê di sedsala yekem a berî zayînê de dest pê kiriye. Di pîşesaziya çêkirina camê de bû sedema guherînek mezin.[9]
Di sala 41-an de, Marcus Antonius gazî Kleopatra VII kir ku wî li Tarsos (Tarsus) bibîne. Wî dixwest ku Kleopatra dilsoziya wê bi Komara Romî re îsbat bike.[10] Kleopatra VII li Tarsosê Marcus Antoniusê nas kir. Ew ketin evînê.[2] Kleopatra Marcus Antonius razî kir ku Arsînoê IV darve bike. Arsînoê IV tenê xizm û dijberê paşîn ê Kleopatra VII ji bo hêzê bû. Marcus Antonius û Kleopatra li Îskenderiyê zivistanê 41 b.z. ma.[4] Zarokên cêwî yên Kleopatra (Aleksandros Hêlios û Kleopatra Selênê II) di sala 40 b.z. de ji dayik bûn.[4] Di sala 37 b.z. de, Marcus Antonius û Kleopatra li Antioxeia zewicîn.[2] Kurekî din (Ptolemaîos XVI Philadelphos Antonios) di 36 b.z. de tê dinê.[4]
Di sala 37 de, Hêrodêsê Mezin ji aliyê Senatus Romanus ve dibe padîşahê Iudaea. Hêrodêsê kontrola li ser Filistînê ava dike.[2]
Di 34 b.z. de, Marcus Antonius û Kleopatra parêzgehên rojhilatê Komarê Romê di navbera zarokên xwe de dabeş dikin.[4]
Di 30 b.z. de, Octavianus bi artêşa xwe re hate Îskenderiyê. Wî Kleopatra xist zindanê. Marcus Antonius xwe kuşt, bawer kir ku Kleopatra mirî ye. Kleopatra xwe kuşt, û kurê wê Ptolemaîos XV dibe fîrewn. Octavianus zû Ptolemaîos kuşt û Misir li Komara Romê zêde kir. Hemî perava Deryaya Navîn nuha di bin kontrola Romayê de bû.[4]
Çavkanî
biguhêre- ^ Erskine, Andrew (2005). "Approaching the Hellenistic". Bi Erskine, Andrew (edîtor). A Companion to the Hellenistic World (bi îngilîzî). Malden, MA, USA: Blackwell Publishing Ltd. rr. 1–15. doi:10.1002/9780470996584.ch1. ISBN 978-0-470-99658-4.[girêdan daimî miriye]
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w "Timeline: West Asia: c. 90,000 years ago – 2011". Oxford Reference (bi îngilîzî). HistoryWorld. doi:10.1093/acref/9780191736018.timeline.0001. Roja gihiştinê 2 îlon 2021.
- ^ "Hellenistic Age". Oxford World Encyclopedia (bi îngilîzî). Philip's. doi:10.1093/acref/9780199546091.001.0001/acref-9780199546091-e-5233.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t "Timeline: Egypt: c. 4400 BCE – 2011". Oxford Reference (bi îngilîzî). doi:10.1093/acref/9780191735806.timeline.0001. Roja gihiştinê 2 îlon 2021.
- ^ Everett-Heath, John (2020). "Seleucia, Iraq (Seleukeia)". Seleucia (bi îngilîzî) (Çapa 6). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199580897.001.0001/acref-9780199580897-e-6704.
- ^ a b "Timeline: Lebanon and Syria: c. 3000 BCE – 2011". Oxford Reference (bi îngilîzî). doi:10.1093/acref/9780191736056.timeline.0001. Roja gihiştinê 2 îlon 2021.
- ^ a b c d e f g "Timeline: North Africa: c. 5000 BCE – 2011". Oxford Reference (bi îngilîzî). doi:10.1093/acref/9780191735790.timeline.0001. Roja gihiştinê 3 îlon 2021.
- ^ "Timeline: Palestine and Israel: c. 90,000 years ago – 2009". Oxford Reference (bi îngilîzî). HistoryWorld. doi:10.1093/acref/9780191736070.timeline.0001. Roja gihiştinê 2 îlon 2021.
- ^ Pryce, Frederick Norman; Vickers, Michael (2012). "glass". Bi Hornblower, Simon; Spawforth, Antony; Eidinow, Esther (edîtor). Oxford Classical Dictionary (bi îngilîzî) (Çapa 4). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199545568.001.0001/acref-9780199545568-e-2847. ISBN 978-0-19-954556-8.
- ^ "Timeline: Turkey: c. 7000 BCE – 1923". Oxford Reference (bi îngilîzî). HistoryWorld. doi:10.1093/acref/9780191736094.timeline.0001. Roja gihiştinê 2 îlon 2021.
- Green, Peter (2007). Alexander the Great and the Hellenistic Age (bi îngilîzî). Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-85294-0.
