Yewnanistana kevnare
Yewnanistana kevnare , heyameka dîroka Yewnanistanê ye, ko nêzîk neh sedsalan vekêşa bû. Bi giştî wesa dihête hesibandin, ko Yewnanistana Kevn bingehê hemî bajarwarî anko şaristaniya Cîhana Rojava bit. Çanda Yewnanistana Kevn (Helenîzm) gelek li ser Împeratoriya Romê bandordar xwe kirîye. Împeratoriya Romê jî guhartoyeka wî ferhengî li tevaya Ewropayê belav kir. Bandora Yewnanistana Kevn bi kûrî li ser ziman û siyaset û zanist û felsefe û sistema perwerdeya Ewropayê hebûye. Vegeriyana li wî ferhengî bû sedema destpêbûna Ronesansê.
Demnîgarî (kronolojî)Biguhêre
Bi awayekê giştî çaxê destpêbûn û dawîbûna wê qonaxê ko jê ra dibêjin Yewnanistana Kevn ne ewqas kifş û zelal e. Gelek kes wesa dihesibînin ko bi desthilata Împeratoriya Romê Yewnanistana kevnare dawî bû. Lê dîroknas hindekê hûrtir li ser babetî disekinin.
Berî Yewnanistana kevnareBiguhêre
Çanda Mîkena (heya nêzîkê 1050 berî zayînê) yekem şaristaniya pêşkeftî ya parzemîna Ewropa bû. Ya ku jê re "sedsalên tarî" tê gotin, dawiya wan li pey wan hat (bi firehî ji nêzîkê 1200-an nêzîkê 750 sal berî zayînê; îro bi piranî ji nêzîkê 1050-an nêzîkê 800 sal berî zayînê de tengtir tê pênasekirin), berî nêzîkê 800 sal berî zayînê – di warê dîroka hunerê de (binihêrin arxaîk (huner) tenê ji 700 sal berî zayînê – serdema arxaîk dest pê kir.
Serdema ArxaîkBiguhêre
Dîroka Yewnanistanê bi kevneşopî di 778 b.z. Di wê salê de Lîstikên Olîmpiyatê yên yekem hatin li dar xistin. (Li gorî dîroknasê kevnar Yewnanî Hippîas.) Di sedsala 8an de, karê hesin ji berê pêşdetir bû. Di heman demê de, alfabeya yewnanî dest bi karanînê kir. Ji sedsala 8an bajarên Yewnanî gelek kolonî destpê kirin. Çand û rêxistina taybetmendiya bajar-dewleta Yewnanî – "polis " (bi yewnaniya kevn: πόλις, lat. pólis) – di vê demê de pêşve çû. Pêşkeftina siyasî ya bajar-dewletan qewimî ku dewlet-bajar bi xwe kolonîyên damezrîner bûn. Di heman demê de, bajaran di nav xwe de rêxistinên olî (bi yewnaniya kevn: ἀμφικτυονία, lat. amphiktuonía) ava dikirin.[1] Di serdema kevnare de, polis xwe wekî rengek hikûmetê saz kir, û gelek Koloniyên yewnani li Deryaya Navîn û Deryaya Reş hatin damezrandin.
Serdema arkaîk bi Şerê Farisî li dijî Împeratoriya Hexamenişî diqede.[2] Di van şeran de, hin ji bajar-dewletên Yewnanî dibin yek da ku şerê êrişên farisan li Yewnanistan bikin. Du şahanşahên, Daryûsê Mezin, û kurê wî, Xeşeyerşa I, bi artêşên mezin êrîşî Yewnanistanê dikin. Yewnanî êrişan şikest. Du ji bajar-dewletên Yewnanî yên herî bi hêz pêşengiya bajarên din ên Yewnanî kirin ku li hember farisan li ber xwe didin: Atîna û Sparta.
Serdema KlassikBiguhêre
Piştî ku Kûruşê Mezin di 546an de Kroîsos hilweşand, Împeratoriya Hexamenişî berfirehtir bû û împeratoriya nû ya bihêz dest bi binpêkirina azadiya Helenên rojhilat ên li Îonîa (bi yewnaniya kevn: Ἰωνία, lat. Iōnía) û heta giravên helenîk, mîna Samos kir.[1]
Bibin Atînayî û Helenên din ên Ewropî ji Îonîa ya Asyayê dûr bûn, û ew di destpêkê de ne di xetereyê de bûn. Lêbelê, Atînayî jî ji koma etnîkî ya Îonî (bi yewnaniya kevn: Ἴωνες, lat. Íōnes) bûn, û beşek ji civaka xweya olî bûn. Di 499 b.z. de, Îonî li dijî împeratoriyê serî hildan. Atînayîyan ji bo alîkariya Serhildana Îonîyayê leşker şandin. Reformên demokratîk ên li Atînayê bi pêşengiya siyasetmedar Kleisthenês dibe ku ji Serhildana Îonîyayê re îlham girtibe. Di Cengê behrê Ladês yê 494 sal berî zayînê de, Serhildan bi têkçûnê bi dawî bû.[1]
Dibe ku Serhildana Îonîyayê Şerê Farisî provakasyon kiribe. Daryûsê Mezin dibe ku ji ber beşdariya Atînayî di serhildanê de tolhildana li dijî Atînayê xwestibe; dibe ku împeratorî di her rewşê de berfireh dibû. Dîroknasê helenî Hêrodotos ji Halikarnassos li Karîa çavkaniya sereke ya agahdariyê ye ji bo vê beşê dîrokê. Hêrodotos di derbarê ka Serhildana Îonîyayê de êrişa farisan a Ewropayê dekkirikin eşkere nine.[1]
Generalên Datîs û Artafarnês di 490 de fermandariya artêşên êrişa yekem kirin. Atînayî êrişa li Attikê li Şerê Maratonê têk bir. Xeşeyerşa I di 480 de fermana êrişa duyem kir. Xeşeyerşa artêş di kesayetî de bi rê ve bir. Artêşa mezin a Xeşeyerşa di Cengê Termopulaî de Spartayî têk bir. Lêbelê, keştiyên şer ên helenîk keştiyên şer ên farisan li Cengê behrê Artemîsîon têk birin. Keştiyên şer ên Helenî dîsa di Cengê behrê Salamis de farisan têk birin. Sala din (479 b.z.), artêşên bihevra yên bajar-dewletên helenî arteşa bejahî ya farisî li Cengê Plataîaî têk bir. Serkeftina Helenên a di Şerê Farisî de ji bo xwe-wêneyê Helenî xwedî girîngiyek mezin bû. Di têkiliyên dewlet-bajarokên helenî de bi hev re û bi "Barbar" (bi yewnaniya kevn: βάρβαροι, lat. bárbaroi; "ne yewnaniaxêv", "Farisî") re jî pir girîng bû.[1]
Piştî şer, bajar-dewletên ên helenî bexşînên olî li hemî navendên olî yên mezin ên cîhana helenîk kirin, Delfî û Olumpia jî di nav de (her çend ne Nemea ne). Perestgeh û abîdeyên Akropolîsa Atînayê bi avahîsaziya klasîk a herî baş ji nû ve hatin çêkirin. Di wêjeya helenî ya Serdema Klassik de, Şerê Farisî bû mijara herî populer. Xebata dîrokî ya Hêrodotos li ser mijarê sekinî, û helbesta Esxîlos û Sîmonîdês jî. (Lêbelê, xuya dike ku Tûkudîdes bi mijarê bêsebir e.)[1]
Serdema HelenîstîkBiguhêre
Serdema helenîstî yan şaristaniya helenîstî an jî helenîzm, serdemek ji serdemên dîroka Yewnanistana Kevn e. Ev bi mirina Îskenderê Mezin di sala 323an de dest pê dike û bi serhildana Împeratoriya Romê diqede. Li serdema helenîstî tesîra keltûrî û desthilatê Yewnanistanê li Asya û Ewropayê hatine bandeva xwe. Herwisa li vê serdemê huner, zanist, bîrkarî, muzîk û felsefeya Yewnanistanê hate geşekirin.
Serdema RomêBiguhêre
Paş serkeftinên hembera kartaciyan di Şerê Pûnîk de Romê li bakura Deryaya Navîn bi tenê serwerî dest xwe xist. Di wê demê şûnda Romê êdî Helena Yewnanistana antîk jî doz dikir. Rom hembera seleukiyan jî serkeftî bû. Bi alîkariya bajarên Anatoliyayê jî, Romê 192 b.z.–188 b.z. de seleukî bin xistin. Romê li wê serkeftina şûnda xakên anatolî bi piranî dest xwe xistin. Paş makedon jî di 168 b.z. de bin xistin, Romê yek bi yek xakên Yewnanistanê dest xwe dixistin. Di 146 b.z. de Yewnanistan êdî bi tûnî hundira Romê bû. Di wê demê de Romê dîsa Kartacayê di Şerê Punîk ê sêyem de di 150–146 b.z. de bin xistin.
Pergamon (îroj, Bergama) di 133 b.z. de bi peymaneke hundira Romê bû. Di 64/63 b.z. seleukî edî bi tûnî hundira Komara Romê bûn.
ÇavkanîBiguhêre
- ↑ a b c d e f Halstead, Paul; Dickinson, Oliver T. P. K.; Hornblower, Simon; Spawforth, Antony J. S. (2012). "Greece (prehistory and history)". In Hornblower, Simon; Spawforth, Antony; Eidinow, Esther (eds.). The Oxford Classical Dictionary (bi îngilîzî) (Çapa 4). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199545568.001.0001/acref-9780199545568-e-2894. ISBN 978-0-19-954556-8.
- ↑ Darvill, Timothy (1 kanûna paşîn 2009). The Concise Oxford Dictionary of Archaeology (bi îngilîzî). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199534043.001.0001/acref-9780199534043-e-240. ISBN 978-0-19-953404-3.
 | Ev gotara têkildarî dîrokê şitlekê ye. Heke tu bixwazî berfireh bikî pê li biguhêre bike. (Çawa?) |