Wîkîpediya

Mecaristan

(Ji Macaristan hat beralîkirin)
Magyarország
Mecaristan
Ala Nîşan
(Ala) (Nîşan)
Sirûda netewî: Cum Deo pro Patria et Libertate
EU-Hungary.svg
Zimanên fermî Mecarî


Paytext Budapeşt
47°26′Bk 19°15′Rh / 47.433°Bk 19.250°Rh / 47.433; 19.250
Bajarê mezin Budapeşt
Sîstema siyasî
 - Serokdewlet
 - Serokwezîr 		János Áder
Viktor Orbán
Rûerd
 - Giştî
 - Av (%)
93.030 km2
0,74
Gelhe
 - Giştî (2010)
 - Berbelavî
10.005.000 kes
107,6 kes/km2
Serxwebûn 31ê çiriya pêşîn a 1918an
Dirav Forint
Dem UTC+1
Nîşana înternetê .hu
Koda telefonê +36
Hu-map.png

Mecaristan (bi mecarî: Magyarország) an jî Komara Mecaristanê (bi mecarî: Derbarê ev deng Magyar Köztársaság (alîkarî·info)) welatekî bejahiyê li Ewropaya Navendî ye ku 93.030 kîlomêtre çargoşe rûerd ji baskê Karpatê vedigire.[1] Li aliyê bakur bi Slovakya, li aliyê bakurê rojhilat bi Ûkrayna, aliyê rojhilat û başûrê rojhilat bi Romanya, li başûr bi Serbistan, li başûrê rojava jî bi Kroatya û Slovenya û bi Awistriya re sinorê xwe parvedike. Paytexta Mecarîstanê bajarê Budapeştê ye û nifûsa Mecarîstanê nêzî 10 mîlyon e ku piranî mecarên etnîkî û hindikahiyeke girîng jî ji romaniyan pêk tê. Macarî, zimanê fermî, zimanê Uralîk ê herî zêdeyê ku li cîhanê tê axaftin û di nav çend zimanên ne hindûewropî de ye ku li Ewropayê bi berfirehî tê axaftin. Budapeşt paytexta û bajarê herî mezin e û deverên din ên bajarî yên sereke Debrecen, Szeged, Miskolc, Pécs, û bajarê Győr e.

DîrokBiguhêre

 
Taca Mecaristanê.
 
Keyaniya Mecaristanê li Ewropa.
 
Budapeşt (1875).

Parçeyên mezin ên Mecaristanê di serdema antîk de girêdayî parêzgeha Romayê Pannonia bûn. Paşê, eşîrên elmanî koç kirin û di sedsala çaran de ew welat bû navenda padîşahiya Hun û paşê jî ya Padîşahiya Avar ku di sala 796 de ji aliyê Karlê Mezin hat dagirkirin.

Di dawiya sedsala 8an de, Mecar eşîrên di bin Árpád de ji Rûsya ya îro koçî rojava bûn û hinek ji van eşîran li deşta di navbera Danub û Tîza de bi cih dibin. Di sala 1000/1001 de, dewleteke Xirîstiyanî ji aliyê Stefan I ve hatiye avakirin ku hema hema tevahiya devera ku bi navê Hewza Dunayê an jî Deşta Karpatan tê naskirin, dihewand. Serdema padîşahiyê di sedsalên 14e û 15an de derbas dibe. Destpêkirina Împeratoriya Osmanî di Şerê Mohacs 1526 de Mecaran têk bir û di sedsalên 16e û 17an de Mecarîstan bû sê beş: Keyaniya Mecaristanê bi keyekî ji Awistirya Habsburgê re. Osmanî di 1697 de têk çûn, lê hewildanên avakirina Mecaristanek bi tevahî serbixwe têk çûn û tevahiya welêt padîşahek Habsburg bidestxist. Parlamena Mecaristanê demeke dirêj bi dadgeha Viyanayê re di nav nakokiyeke domdar de xebitî.

Di 15ê adara sala 1848an de serhildan li dijî Habsbûrgan derket, salek û du sal Mecaristan gihîşte serbixwebûniya xwe. Paşê, Habsburgan bi alîkariya hêzên Rûsyayê carek din dîsa li hemberî desthilatdariyê rabû. Lêbelê, desthilatdarî di dawiyê de neçar ma ku tawîzên mezin bidin û bi Ausgleich ku lihev bikin ("wekhevî") û 1867an, padîşahiya dualî Awistirya-Mecaristan hate damezrandin. Mecaristan serxwebûna navxweyî ya mezin bi dest xist, lê desthilata li ser derve, berevanî û beşên siyaseta darayî li Viyanayê ma.

Di Şerê Cîhanê yê Yekem de, Awistirya-Mecaristan û Almanya bi hev re li aliyê winda bûn. Di Peymana Trianon de (1920) Mecaristan bû. ji sê parên duyê (ji sedî 71,5) Mecaristana dîrokî ji Romanya, Çekoslovakya, Yûgoslavya û Awistirya stendin. Piştî Şerê Cîhanî yê Yekem, şoreşeke Komunîst bi rêberiya Béla Kun dest pê kir ku bû sedema damezrandina Komara Sovyetê ya Mecaristan di sala 1919 de. Lêbelê, Komara Sovyetê hat hilweşandin. piştî şeş mehan dema ku hêzên Romanî Budapest di Tebaxê de girt.

Mecaristan di sala 1920an de padîşahiyê vegerand wekî dewletek, lê tevî ku Charles IV ("Charles I" bi hesabê Awistiryayê ) hewl da ku textê li Mecaristanê ji nû ve bi dest bixe. Serokê Dewletê li şûna prefektê dewletên Miklós Horthy bû. Di serdema navberê de pergala pirpartîtî li wir serdest bû, lê belê sosyalîst û partiyên komunîst qedexe bûn. Di vê demê de li ser herêmên windakirî ruhekî xurt ê revanşîst hebû. Baweriya bi Hêzên Rojavayî kêm bû û Mecaristan her ku çû nêzî hevkariyê bi Almanya û Îtalyayê re bû. Lêbelê, Horthy ji îdeolojiyên faşîst an Almanyaya Nazî re sempatî nebû. Ew ji hêla siyasî ve pir bihêz bû muhafezekar û siyaseta xwe li ser komên hêza kevneşopî yên wekî esilzaden û dêrn ava kir. Di çar qonaxan de ji 1938-1941, Mecaristan beşek mezin ji deverên windabûyî vegerandin.

Piştî Şerê Cîhanî yê Duyem Mecaristan vegeriya sînorên Peymana Trianon. Dagirkeriya Alman bi dagîrkeriya Sovyetê hate veguheztin.Hikûmet bi Zoltán Tildy wek serokwezîr di 1945-1946 de hate zêdekirin. Di dawiya şer de, Yekîtiya Sovyetê 600 Mecarî dîl girtin û wek karkerên bi darê zorê hatin revandin. Ji wan 200 hezar qet venegeriyane Mecaristanê 2016 |format= | xebat = |weşanger=Nationalencyklopedin AB| Ziman = Swêdî }}</ref> Zoltán Tildy dijberekî xurt bû ku Macaristan ketibû nav Şerê Cîhanî yê Duyem, û niha bi partiya xwe ya serxwebûnê ku ji sedî 57 wergirtibû Serokê Mecaristanê 1946 hatibû hilbijartin. ji dengan deng derdixin. Lê belê destûr nehat dayîn ku hikûmeta piraniyê xwe ava bikin, lê li şûna wê hevbend ku komunîst jî tê de hatibûn temsîlkirin. Partiya Karkerên Mecaristan (Magyar Dolgozók Pártja) bi şêwaza Sovyetê di demeke kurt de desthilatdarî girt û bi alîkariya kuştina edlî hemû partiyên din hatin qedexekirin. Di navbera salên 1946 û 1948'an de, bi gef û terorê, welatekî berfireh sovyetî bû û di sala 1949'an de Komara Gel a Mecaristanê hat îlankirin. Serhildana Mecaristan di sala 1956 de dest pê kir, lê bi awayekî hovane ji aliyê leşkerên Sovyetê ve hat hilweşandin piştî ku, di nav yên din de, serokwezîr Imre Nagy xebitî ku Mecaristanê ji Pakta Warşovayê vekişîne û welat nehêle. -hev kirin. Serhildana Mecaristan her çend hêviyên ku bi giştî hebûn pêk neanîn jî, lê bû sedem ku Mecaristan di destpêka salên 1960an de, li gorî welatên din ên di qada berjewendiya Sovyetê de, karibe ji xeta Sovyetê dûr bixe û li şûna wê bibe welatek serbixwe. dewlet di dawiyê de bi reformên aborî yên girîng û azadiyên şexsî. János Kádár siyasetmedarê sereke bû. Mecaristan heta sala 1989’an dema ku Partiya Komunîst hat hilweşandin dewleteke yek-partî ya sosyalîst bû.

Hikûmeta Mecaristanê di sala 1989an de biryar da ku Perdeya Hesinî ya ku di Tebaxa 1989an de dest pê kiribû ji holê rake. Vê bûyerê paşê bû sedema hilweşandina rejîmên Sovyetî yên di nav Bloka Rojhilat de. baş. Di 23'ê Cotmeha 1989'an de, di salvegera serhildana 1956'an de, Mecaristan wekî komarê hat îlankirin. Sala paşîn (1990) yekem hilbijartinên azad li Mecaristanê hatin kirin.

Di 1999 de Mecaristan bû endamê NATO û di 2004 de jî bû endamê Yekîtiya Ewropayê (YE). Partiya rastgir Fidesz ji 2010an vir ve Mecaristanê birêve dibe. Ji hilweşandina rejîmên komunîst di sala 1989 de.

ErdnîgarîBiguhêre

 
Nexşeya Parazgehên ya Mecaristanê.

Piraniya Mecaristanê ji deştan pêk tê, di nav de qada mezin Alföld bi hêmanên pusta tê de hene.[2] Di demên pêşdîrokî de, deşta Mecaristanê bi avê girtibû û hat, dema ku av kêm bûn, bi kaniyên çem hatin nixumandin, ku îro bi hev re loess berfirebûna erdên pir bi bereket çêdike.

Du ji sê parên rûyê Mecaristanê tê çandin. Bi giranî genim û ceh tê çandin, lê berhemên mezin ên fêkî, şekir û sebze jî hene. Şerab li quntarên başûrê Daristana Bakony û li bakurê rojavayê welêt tê çandin.

Bajarê bêkêmasî yê serdest li welêt paytexta Budapeşt ye, bi zêdetirî du mîlyon niştecîh. Navçeya kevn a Buda li perava rojavayê Danub ye, û navçeya nûjen a Pest li perava rojhilatê wê ye. Avahiyên navdar Dêra Coronation û avahiya parlamentoyê ne. Bajar di salên 1541-1686 de ji aliyê tirkan ve hatiye dagirkirin. Di dema Şerê Cîhanî yê Duyem û serhildana 1956 de zirarek mezin çêbû.

Bajarên din ên mezin Miskolc, Nyíregyháza, Debrecen, Pécs, Szeged û yên din in.

Mezintirîn gola Mecaristan Balaton ye, ku di heman demê de Gola ya Ewropaya Navendî e.[3]

AvhewaBiguhêre

Li Mecarîstanê klîma parzemînî zivistanên sar, şil û havînên germ hene.[2] Germahiya navînî ya salane 9,7 °C ye. Germahiya havînê di navbera 40 °C û zivistanê de -29 °C diguhere. Germahiya havînê bi gelemperî di navbera 27 °C û 32°C û di zivistanê de di navbera -15 °C û 0 °C de ye. Navîn barana salane bi qasî 600 milîmetre ye. Parçeyek piçûktir a welêt li başûrê Pécs xwedî avhewaya Deryaya Navîn ye.

Veqetandina topografiya ya Hewza Dunayê Mecaristanê mêldarê zuhabûnê dike. Piraniya Mecaristanê erdê çandiniyê ye, lê hin bermahiyên daristan wê yên orîjînal hene, nemaze li herêmên çiyayî û li parkên neteweyî.

Asîdîbûn pirsgirêka herî mezin a jîngehê ya welat e.[2]

AborîBiguhêre

 
Otoway M0.

Pêşkeftina aborî li Mecaristanê bi lez û bez bi dest xistiye û hilberîna navxwe ya navxwe (GDP) di van salên dawî de pir zêde bûye. Sektora taybet ji sedî 80 ê GDP-yê pêk tîne. Ji sala 1989'an û vir ve 23 milyar Dolarên Amerîkî veberhênana biyanî hatiye kirin. Enflasyon ji sedî 14 (1998) daketiye ji sedî 4,7 ([[2003] ]).

Hinardekirin ji bo aboriya Mecaristanê, bi taybetî di nav YE de girîng e. Nêzîkî sê çaryeka hemî bazirganiyê di navbera Mecaristan û welatên din ên Yekîtiya Ewropayê de pêk tê. Welatên wekî Almanya, Rûsya û Çîn bi taybetî ji bo aboriya Mecaristanê girîng in.

Dabeşkirina hêza karBiguhêre

  • Xizmetên 65%
  • Pîşesazî 27%
  • Çandinî 8% (2019)

Pîşesaziyên serdestBiguhêre

  • Madenkirin
  • Metalurjî
  • Materyalên avakirinê
  • Xwarin
  • Tekstîl
  • Kîmyewî
  • Derman
  • Wesayîtên motor

RagihandinBiguhêre

RêhesinBiguhêre

Railway li Mecaristanê baş pêşkeftî ne. Tora trênê bi giranî digihîje Awistirya, Slovakya, Serbistan, Kroatya, Slovenya û Romanya. Heya 1980, standarda rêgezê kêm bû ji ber ku çavkaniyên ji bo lênêrînê sînordar bûn, lê ji 1990an de, karên nûvekirinê yên mezin pêk hatin, ku rê li ber standardek rêgezê ya çêtir vedike. Hin trênên nûjen ên Mecaristanê xwedan rehetiyek bilind in. Li Mecaristanê trênên bi navê navbajar xwedan rehetiya baş û karûbarê pola bilind in. Tora rêyên hesinî ji aliyê şîrketa dewletê Magyar Államvasutak ve xwedî û rêvebirin e.

RêBiguhêre

Standarda rêyên Mecaristanê piçekî di ser nîveka Ewropî de ye. Rê bi encamên baş têne domandin û ji salên 1990î û vir ve veberhênanên mezin di standardên rê de çêtir bûne. Ji Budapeştê heta Belgrad, Zagreb, Viyana û Bratîslava hene. Berfirehbûn ber bi rojhilat ber bi Ûkrayna û Romanya pêk tên. Berfirehkirina otobanyên nû bi asteke mezin pêk tên.

DemografîkBiguhêre

Komên etnîkîBiguhêre

 
Komê etnîken Macarî ya Mecaristanê

Nifûsa Romê ji dûrketina civakî û aborî û cudakarî dikişîne.

Têkiliyên olîBiguhêre

ZimanBiguhêre

  • Mecarî 98,2%
  • Axaftvanên zimanên din 1,8%

Mijarên têkildarBiguhêre

Girêdanên derveBiguhêre

  Li Wikimedia Commons medyayên di warê Mecaristan de hene.

ÇavkanîBiguhêre

  1. ↑ "Malpera çavkaniyê" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 29 hezîran 2014. Roja wergirtinê: 27 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  2. ↑ a b c Şablon:Webref
  3. ↑ Şablon:Webref
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Mecaristan&oldid=1107550" hatiye standin.