Wîkîpediya

Mîrê Xerza

Mîrê Xerza, navê mîrên ku li herêma Xerzan, li Bakûr Kurdistanê mîrektî kirin e. Navên Mîr yan jî mîrektî ji navê herêma Xerzan tê. Navenda herêmê di wî demê de navçe ya Misirc a biser parêzgeha Sêrtê bû. Bajaroka Xerzan heta sala 1938an wek navand a herêmê bû û bajarê Sêrtê yek ji navçeyên bajaroka Xerzan bû. Di sala 1938an de, navenda navçeyê ji ber rêwîtiya ber bi bajarê Misircê ve hate veguheztin . Di sala 1943an de navê bajarokê Misirc hate guheztin. Qeza Xerzan, rojhilatê çemê Başur; Rojava yê kulb û Amed parêzgeha li Farqînê di bûyerê de ji Qubîn teşqele; Bajarê Rızvan li başûr; Ew li bakurê dorpêçên Mutkî û Qabilcewz dorpêçkirî ye. Nêzîkî sed û heft gundên bi navên Ranzvan, Melfan û Barınç hebûn, ku bi qezaya Xerza ve girêdayî bûn ku ji sê heremên navborî pêk dihat. [1] XIX. di dawîya sedsalê de li gorî Vital Cuinet li Xerza de komên ku ji aliyê etnîkî û olî ve cihê xwe digirin, bi tevahî 13,000 kes hebû, 8,800 Misilman, 3600 Ermenî, 258 Yakubi û 342 Êzîdî di nav Xerzan de dijiyan. [2][3] Dema ku Dibistana seretayî li gelek gundên Xerzan hat dîtin, li hin gundan ji dibistanên seretayî hatîye dîtin.

Aboriya Herêmê ya Xerzan

biguhêre

Aboriya herêma Xerzan li ser bingeha çandinî û xwedîkirina heywanan e. Digel ku çandinî li zevî û rûkalan bi hebên avdaniyê zexm e, xwedîkirina heywanan di pêşiyê de ye. Di hilberên çandiniyê; genim, baran û berxan tê dîtin. Pejn, fêkî û fêkiyan li cihan jî têne çandin. Wekî depoyên ku wekî çavkaniyên xwezayî yên neft û petrolê çimentoyê hene . Bi vekirina yekem pusê neftê re li herêmê di sala 1945 de, devera hilberîna neftê roj bi roj geştir dibe. TPAO yê Êlih ji singê Rêveberiya Mağrip û Xerzan ji kempên 600 bîrên ji bermîl girêdayî petrola xav pompe dike heye.

Di Dîrokê de Herêma Xerzan

biguhêre

Di derheqê demên kevin de li herêma Xerzan agahiyên me zehf tune. Ev nav belkî ji bajarê kevnare yê Erzenê tê, ku li perava başûrê çemê Beşîr , 20 km dûrî navçeya Kurtalan, parêzgeha Sêrtê ya îroyîn, hatî damezrandin. Remend mayî ji „ Erzen “ dimînin, ku carinan navenda bajêr girîng a herêmê bû. Zûtirîn demên vî cihî B.Z. Ji tabloyan dest pê dikin, Alzi, Alşe, Aghznik, Arzanene / Arzon / Arzun [4] û artêşên Ereban ketin herêmê û bi "Erzen", "Arzan" an "Xerzan" peyvandin. Erzan peyvek Kurdî ye û di ferhengokê de wateya erzan e. Wekî têgîna herî pêxember û nêzîk tê dîtin ku navê "Erzan" ji bajêr û derdora wê re hat dayîn da ku ji bo gelên herêmê aramî û baca jiyanê bide. [5] derbarê kengê de û ji hêla kê ve bajar hate damezirandin, agahdariya me têrê tune, lê bi guman B.Z. Tête gotin ku dîrokên 2400-2300 hatine danîn. Tevî ku ew di dîrokê de bûyera şeran bû, Erzen paytexta hin dewletan bû, Dr. Abdullah Ünalan ji bo derhqê dîrokê Xerzan ve dibêje ku îro ew ji hêla gelên herêmê ve jî nayê zanîn û nirxa wî ya dîrokî nayête pejirandin. Xerzan, bi gelemperî wekî herêma Amedê tê binav kirin. Ji ber vê yekê, ew îdîa dike ku bi Amedê re an di demên dawî de hatîye avakirin. [6] Bê guman e ku hêzên dagirker, ku di tevahiya dîrokê de ji erdnîgariya Kurdistanê hatine derxistin, di heman demê de serdana herêmê jî kirine, ku beşek ji vê erdnîgariyê ye. Em ji çavkaniyên dîrokî fêr dibin ku ew di seranserê dîrokê de ew navendek bajarekî girîng ê siyasî, bazirganî û çandî ye. [7] Dema ku li dîroka herêmê ji vê nêrînê dinerin, tê dîtin ku Îskenderê Mezin, ku ji destpêka Urartiyan, Medan û Persianmparatoriya Farîsî ve ji serdemên destpêk (332 BZ) beşek mezin ji Asya-piçûk dagir kir, ket bin serweriya Seleukîyan . Partî di 122 B.Z., paşê Romayî û AD. Li gorî peymanek, ku di 63 de hate imzekirin, herêm ji hêla gelên Arsak ve hate domandin . AD 5. Sedsala Sasaniyan, 637, de xelîfe Hz.Omer de, Ereban li herêmê serdest bûn. Ji destpêka sedsala 10. vir û pê de, herêm di bin serweriya Dewleta Kurdê Marwan de bû . "Erzen", navenda bajarvaniyê ya herî girîng heya mirinê Mansur, serdarê paşîn ê Marwanî, bûye navendek girîng a dewletê. [8]

Mîrektiyê Xerzan

biguhêre
  Gotara bingehîn: Dîroka Kurdistanê

Lêkolîn nîşan didin ku dîrokên Kurdên Xerza de, du Mîrektiyê Xerzan hatiye avakirin. Yek ji van pismamê Mîrê Bedlîsê ne û têkiliya xwe ya bi fermanan û navenda Hezo rawestandin '. Ev Mîrektî li Qabilcewz û Hezo cih digire û em ê bi kurtasî agahdariya xwe bidin wan der ku ew Xerzan di destên xwe de digirtine. Lê Mîrektîya Xerzanê ya duyem û duyemîn nijadên Mîrê Hekariya ne. [9] Belgeyên Osmanî de ji bo Mîrê Xerzayê yekemîn "Ferwerdarên Hezo" gotine û Mîrê Xerzayê yekemîn wusa hatine nas kirin. Lê belê ji bo Mîrê Xerza yê Duyemîn re gotine Begê Zoqê yan ji Mîrê Zoqê, ku gelê Xerza ew nas dikirin û piraniya navendên navdar ji bo gelê Xerza Mîrê Zoqê hatine dîtin.

Ferwerdarên Hezo (Xanedanê Ezezzîn)

biguhêre

Mîrê Hezo li ser bingeha padîşahên Kisra esas in. Ferwerdarên Bedlîsê û Mîrê Hezo pismamê hev in. Ew ji Ahlat hatin û li Bedlîsê bi cih bûn . Sedema ku jê re dibêjin Ezezin ji navê bav û kalên wan, damezrênerê Mîrektiya Hezo tê. Navê bav û kalên Mîrên Hezo, Mîr Îzzedîn Beg e. Îzzedîn Beg birayê piçûk ên Zîyaddîn Beg e û Zîyaddîn Beg kalê Mîrê Bedlîsê ye. Kurd ji bo Îzzedîn Ezez, Ezezîn yan ji Êzdîn dibejîn. Ji ber ku navê bav û kalê Mîrê Hezo Îzzeddîn e ji wan re gelê heremê gotin Ezezzîn û navê binemala wan bi navê Ezezanî hat naskirin. Mîrê Hezo, keleha Qabilcewz girtin. Heta dawiya sedsala 16 ji Mîrektîya xwe berdewam kirin. Li nav Şerefname yê Şerefxanê Bidlîsî de navê Mîrê Hezo bi vî awayî derbas dibe;

  • Mîr Ebûbekir
  • Mîr Xidir Begê Kurê Mîr Ebûbekir
  • Mîr Elî Begê Kurê Mîr Ebûbekir
  • Mîr Xidir Begê Kurê Mîr Elî Beg
  • Mîr Mihemed Begê Kurê Mîr Elî Beg
  • Mîr Silêman Begê Kurê Mîr Mihemed Beg
  • Mîr Bahaddîn Begê Kurê Mîr Mihemed Beg
  • Mîr Saruxan Begê Kurê Mîr Mihemed Beg
  • Mîr Mihemed Begê Kurê Mîr Saruxan Beg
  • Ehmed Begê Kurê Xidir Beg
  • Mihemed Begê Kurê Xidir Beg

Mîrê Zoqê (Xanedanê Cangîrî)

biguhêre

Mîrê Zoqê, neviya Mîrê Hekariya ne. XVII. Di dawiya sedsalê de, serokatiya Seîd Beg de Mîrektiya Hekarîya hiştin û li başûrê Xerzanê bicîh bûn, ku gelek serdema koçberên wê serdemê bûn. Dema Seîd Beg tê Xerzan ku li ser rêzgirtina ji ber ku wî, bi cih girtina wî re gelê xerza gotin Bêgkendê. [10] Seîd Beg pêşî başûrê Xerzanê de Mîrîtiya xwe demezrand. Paşê dema keleha Zoqê girtin Seîd Beg û Begê Bêgkendê Mîrektiya Xerza yê duyemîn damezrandin.

Seîd Begê Kurê Mîrê Hekariya (Cangêr Beg)

biguhêre

Seîd Beg piştî ku bavê xwe û birayê xwe di xwînmêjek li gel eşîrên herêmê de winda kir bû serokê Begê Bêgkendê. Di serdemên ku Seîd Beg bû Begê Bêgkendê, Empiremparatoriya Osmanî de gelek reform çêbû . Ew serdema II. Mehmûd e û wê serdemên de Împaratoriya Osmanî Mîrê Kurdan qebûl ne dikir û dixwesta ku pergala dewletê biguhezînin, wê serdemê de gelek rapêrîn li Herêma Kurdistanê çêbû. Pir leşker hatine şandin herêmê da ku li herêmên ku desthilatdariya Osmaniya vala bûn de desthilatdariyê peyda bikin. Yek ji wan Kurdên Êzîdî yên li herêma Xerzanê bûn û Osmanî ji wan re digot Ekrad-ı Lain. Serkêşên leşkerî yên li ser Xerzanê ji rapora Resit Paşa yê 01.11.1835-an em fêhm dikin;

Di veguhaztina Xerzan de, Ekrad-ı Lain, ku li axa Xerzan de "Eşîra Çîyayî" tê binav kirin, dîsa di riya berxwedanê de bû. Ji bo qedandina wê berxwedanê Mîtesellîmê Mûşê Saadetlû Emin Paşa bi xwe ji sê hezar siwaran ji aliyê Mûşê ji çar hezar leşkerê piyade û leşkerê siwarî li Amed bê kifş kirin. Leşkeran du destan de kişandin û gelek şer kirin. ” [11]

Piştî ku Reşît Paşa ji kolerayê mir, tevgerê ser Xerzan di bin serokatiya Hafız Paşa de berdewam kir. Bi fermana arteşa Osmanî rasterast, Hafız Paşa û Mîrê Botan Bedîrxan Beg re berxwedanekî xwînmij îmze kir Seîd Beg û ser axa Xerzan de. Wê demê Artêşa Osmanî dest bi operasyona hilweşîna mezin kir. Nameyên ku ji alîyê maranên li çiyayên Xerzanê yên arteşa Osmanî ve ji hêla Marşal Moltke ya Alman ve hatî ye nivîsandin, ji wan kesên ku li ser gelên herêmê dijiyan şahidî kir. Hin nameyên Marşal Moltke ;

“… Ez çûm cem Hafiz Paşa, ku li çiyê şer temaşe di kir. Wan çîç û cerdevanên li wir anîn. Mêr û jin di birînên xwînê de, zarokên her temenî yên ji pîr, birr û guh. Hemî ji van re 50-100 lîre hate dayîn. Êşa bêzariyê Kurdan dîmenek çêkir ku qîrînên belengaz ên jinan têk da. " [12]

Seîd Beg, ku pişta berxwedana bi piştgirîya eşîretan girt dema ku ev her tişt diqewime, piştî ku Keleha Zoq wergirtin, li Xerzanê Mîrektîya xweser ragihand. Gelê Xerzan bi navê ji ber ku wî hemû Xerzan girti bû jê re gotin Cîhangîr û dûndana Seîd Beg re ji gotin Cangîrî.

Mûsa Beg (Mîrê Kal)

biguhêre

Mûsa Beg, piştî bavê xwe ji hêla Împaratorîya Osmanî ve wekî rêveberê li Xerzanê hate qebûl kirin.Ji bo ku gellekî salên dirêj ji eşîrên Ezîzan û Şenbo de dihat, gelê Xerzan û eşîrên herêmê je re gotin "Mîrê Kal". Mûsa Beg têkiliyên pir baş digel rêzên cîran û cîgayî de dom dikir û pir bi rûmet bû. Lê belê, ji ber ku desthilatiya wê li herêmê hebû, dewletê ji wê nevîn bû. Nerazîbûna sereke ya dewletê ev e ku eşîrên herêmî rayedarên din ji bilî Mûsa Beg nas ne dikirana û leşker û bacan nedidana. Hikumeta Bab-i Ali Mûsa Begê wekî sedema têkçûna li herêmê dît. [13] Ji bo vê yekê, wan Mûsa Beg hilweşandin û li keleha Zoq de nûnerê hukûmetê yê bi navê Ebdurrehman Paşa danîn . Lê belê, mirovên ji hêla Hikûmetê ve hatine destnîşankirin ji hêla gelên herêmê ve ne hat qebûl kirin.Di bin serokatiya Qasimê Osmanê Pencînarî de eşîrê herêmê hate organîzekirin û Ebdurrehman Paşa û leşkerên wî Keleha Zoqê de hatin kuştin. Li ser wî şerî stranekê dengbêjî û folklorî jî heye, weha hatiye gotin. Malikek ji stranê ;

" Payîz e li zozana berf lê kir

Qasim axa emir dabû Eşîra giran,

mala rakir, koç bi rê kir...

Berê xwe da Deşta Xerza, qesta Banê Eyndêrê kir.

Qasim axa tevlî sed siwarî hicûmê ser Zoqê kir

kete daîra Ebdurrehman Paşa,

serê Ebdurrehman Paşa û dozdeh mûfetîşan di ber de jê kir."

Wekî encamek pevçûnên li ser vê bûyerê, her du alî gihiştine rêkeftinekê. Di encama vê peymanê de, Mûsa Beg dîsa hat navçeyê, bi xelîfeyekê hate xelat kirin û vegera wî jî rêz hate girtin, û Artêşa Osmanî ji axa Xerzanê derketin . [14]

Dervêş Beg

biguhêre

Dervêş Beg piştî ku bavê wî rêvebirîya Xerzanê kir, di serhildana Bedirxan Beg de beşdar bû û piştî hate nefî kirin. [15] Digel wî, rêveberên Hayran û Silvan û birayê wî Abdal Beg li Amedê ji nû ve hatin rûnişkandin û ji wan re meaş hat girêdan. [16] Dûv re, dema Mîrê Botan Êzdînşêr Beg ser Mîrektîyê Kurda ve şer kir. Dervêş Beg wê serdemê de ji aliyê leşkerê Êzdînşêr Beg hate kuştin. Li ser wî şerî ji stranekî dengbêjî û folklorî heye. Weha hatiye gotin, Malikek ji stranê ;

" Mîro tê ji Têlanê, Hakîmo tê ji Telanê.

Lo lo Êzdînşêr Beg, Torîno tê ji Telanê.

Qevda şûr girêda mergo ser qolanê.

Lo lo êzdînşêr beg hakîmo tê ji têlanê.

Termê Mîrê Xerza maye ber baranê"

Fettah Paşayê Mîrê Zoqê

biguhêre

Fettah Paşayê Mîrê Zoqê, kurê Dervêş Beg e. Piştî serhildana Êzdînşêr Beg dîsa vegeriya axa Xerzan û Mîrektîya xwe li ser eşîrê herêmê damezirand. Fettah Beg li gorî Mîrê Xerzanê berê ve li Osmanîyan re têkiliyên baş digirt. Dewleta Osmanî, Fettah Beg re Mîrê Mîrantî da û ew kir qeymeqamê navçeya Xerzan. Fettah Beg, Paşayê Osmanîyan û mezînê Xerzan bû. [17] Fettah Paşa di serdema xwe de di heman demê de Artêşa Osmanîyan de Rêvebirê Lîwaya Hemîdîye kar ki. [18][19] Piştî Serhildana Şêx Ubeydullahê Nehrî, de Fetah Beg, birayên wî Hamîd Beg û Emîn Beg, kurê wî Sevdîn Beg û nevîya wî Xelîl Beg ji aliyê devletê hatin nefî kirin. [20] Li îro, cîhê gora wî hîn ne kifş e.

Ashab Begê Bêgkendî û Îslam Begê Zoqê

biguhêre

Islam Beg yek ji kurên Fettah Beg e. Piştî nefî kirina Begê Kurda, li herêmê Xerzan de valahiyek hêza sereke jiyîn hatiye. Eşîrên herêmî carinan ji bo Mîrektîyê Xerzan şer kirin e. Îslam Beg û Ashab Beg nav herêmê Xerzan de bûne du hêzê mezîn . Ashab Beg kurê Sevdîn Beg û biraziyê Îslam Beg e. Ashab Beg dem û pêde, ew têkiliyên Fettah Beg bi Osmanîyan re qebûl ne dikir û ew serhilderîya wî bû sedema parçebûnê malbata Begê Xerzan. Di vê heyamê de, desthilatdarên axayên herêmî kêm bûn û eşîra Pêncînarî dest bi bidestxistina hêzê kir. Ew qas bi hêz bûn ku Cemîlê Çeto û Ahmedê Îskan, bi hev re Seîd Begê kurê Îslam Beg kuştin. [21] Cemilê Çeto, "em ji wan hêzdar in, gerek ew ji eşîrên me re rêzdar bin." digot û desthilatdarîya Mîrê Xerzan qebûl ne dikir.

Şerê desthilatî yê herêmê tenê ne nav eşîran qewimî. Pişt re nav mala Mîrê Xerza ji car carinan şer derketin. Her çî qas Ashab Beg endamê artêşê Osmanî bû jî, pêwendiya wî bi osmaniyan re paşê xirab bû û wî Bêgkendê li hemberê Begê Zoqê de Mîrîtî ya xwe demazirand, û berevajî bapîrê xwe Fettah Beg, li hember Osmaniyan ew xweser tevgeriyan. Car carinan di navbera Îslam Beg û Ashab Beg de pevçûn çêbûn. Gava ku Îslam Beg got ku hemî rêzdar bila min pesnê min bidin, Ashab Beg ji kiryarên Îslam Beg re ne razî bû. Ashab Beg dijminatiya Îslam beg û bi Ermeniyan ji gelê herêmê re û ew desthilatdarîya Îslam Beg qebûl nekir. [22] Piştra, Ashab Beg ber hêzên îslam Beg têk çû û ji aliyê hêzên Îslam Beg hate kuştin. Kurê wî Nîhê Begê Bêgkendî û malbata xwe ya mayî neçar man ku koçî herêmên cuda bikin. Îslam Beg, yê ku hêza xwe digel desthilata Ashab Beg wergirt, malbata endamên malbata xwe desteser kir û bi vî rengî bû hêzek li herêmê. [23]

Encama

biguhêre

Di encamê de, Mîrê Xerzan desthilatdarî winda kir, û kesên ji serdema Cangîrî perçe bûn û malbat têk çûn. Di destpêka sedsala 19-an de, Mîrê Xerza hate veqetandin . Îro, malbatên ku ji gelek xalan ve girêdayî ne li herêmên cuda dijîn. Her çend hin ji wan hîn li Xerzanê, pir ji wan jî koçber bûne an ji nû ve bi cî bûne. Amed û Sêrtê, ango devera Xalti endamên mayî yên ku ji malbata, bi taybetî jî Tirkiye, bi li cihên cuda belav kirin.

Çavkanî

biguhêre
  1. ^ Salname-i Vilayet-i Bitlis, Birinci Def’a, H.1310 (1892-1893), s.238 Salname-i Vilayet-i Bitlis, İkinci Def’a Bitlis Vilayet Matbaası, H. 1316(1898/1899), s. 257.
  2. ^ (1310) Salname-i Vilayet-i Bitlis, s. 239-240
  3. ^ VitalCuinet, La Turqied’Asie, Cilt II, Paris, 1891, s.614
  4. ^ Yrd.Doç.Mehmet Tezcan, Uluslararası Siirt Sempozyumu “Arzan (Tighrranakerta) şehrinin İslamiyet Hakimiyeti dönemine kadarki Tarihçesi hakkında” Birleşik Matbaa, İzmir, 2007, s.104
  5. ^ Dr. Abdullah Ünalan, Uluslararası Siirt Sempozyumu içinde, “Erzen’den Kurtalan’a” başlıklı yazısı; Birleşik Matbaa, İzmir 2007, s.759
  6. ^ Dr. Abdullah Ünalan, Uluslararası Siirt Sempozyumu içinde, “Erzen’den Kurtalan’a” ve Yrd. Doç.Mehmet Tezcan, “Arzan (Tighrranakerta) şehrinin İslamiyet Hâkimiyeti dönemine kadarki Tarihçesi hakkında” Birleşik Matbaa, İzmir, 2007,
  7. ^ Hamevi, Şihabuddin, Ebu Abdullah Yakut b. Abdullah. Zehebi, Şemduddin Muhammed b. Osman (v.748/1374) Siyeru A’lam’n-Nubela, Muessese er Risale, Beyrut 1406/1986, XVII. s.119.
  8. ^ İbn’ül Erzak, Mervani Kürt Tarihi, Türkçesi M.E. Bozarslan, 1975 Koral yayınları s.106
  9. ^ Şerefname, Mir Şerefhan Bitlisi,  Kürt Tarihi, Sitav yayınları. S. 242
  10. ^ Hakkari Tarihi, Arş.Gör. Yaşar Kaplan
  11. ^ BOA fon kodu: hat D.NO 447 G.No: 22311/A
  12. ^ Helmuth Von Moltke, a.g.e s.235
  13. ^ Dağ Kavmi, Avesta Yay. 2009. s.104
  14. ^ BOA. FON KODU: A.MKT.UM.D No:549 G. No:49
  15. ^ BOA.A.MKT. NO:39/70.1
  16. ^ BOA A.MKT. No: 39/70
  17. ^ BOA İ.D.H No:783
  18. ^ BOA İ.DUİT. No: 175/28
  19. ^ BOA İ.H.B No: 149/30
  20. ^ Osmanlı Arşiv Belgelerinde Şeyh Ubeydullah Hareketi – Remzi Pêşeng
  21. ^ Garzan İsyanları ve Cemilê Çeto, j&j yay. s.82
  22. ^ BOA D.H.H No: 15/64.01
  23. ^ BOA DH.MKT No:2470/103


Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Mîrê_Xerza&oldid=1832020" hatiye standin.