Wîkîpediya

Keyaniya Yekbûyî

(Ji Yekîtiya Keyaniyê ya Brîtanya Mezin û Bakurê Îrlandê hat beralîkirin)
Ev gotar di derbarê Keyaniya Yekbûyî de ye. Ji bo wateyên din ji kerema xwe li Brîtanya Mezin binêrin.

Keyaniya Yekbûyî ya Brîtanya Mezin û Bakurê Îrlendayê, Keyaniya Yekbûyî (KY) yan jî Brîtanya (bi îngilîzî: Britain), welatekî li bakurê rojavaya ewropayê ye ku bi awayê keyaniya makezagonî û demokrasiya parlamenî tê birêvebirin ku ji Înglistan, Wales, Skotlenda û ji Îrlendaya Bakur pêk tê.[1] Keyaniya Yekbûyî, girava Brîtanya Mezin, beşa bakurê rojhilatê girava Îrlendayê û gelek giravên piçûktir ku di nav Giravên Brîtanî de ne, vedigire.[2] Îrlendaya Bakur bi Komara Îrlendayê re sinorê bejahî parvedike. Ji aliyê din ve Keyaniya Yekbûyî ji aliyê Okyanûsa Atlantîk, Deryaya Bakur, Qenala Îngilîzan, Deryaya Keltî û ji aliyê Deryaya Îrlendayê ve dorpêçkirî ye. Rûerda giştî ya Keyaniya Yekbûyî 242.495 kîlometre çargoşe ye û bi pêşbînî ya sala 2020an nifûsa Keyaniya Yekbûyî 67 milyon kes e.[3]

Keyaniya Yekbûyî ya Brîtanya Mezin û Bakurê Îrlendayê
United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland
Ala Mertal
Sirûd: God Save the King
Şûnewarê Brîtanya
Şûnewarê Brîtanya
Paytext
û bajarê mezin		London
51°30′Bk 0°7′Ra / 51.500°Bk 0.117°Ra / 51.500; -0.117
Zimanên fermî Inglîzî
Ziman naskirin Skotî, skotiya Ulsterê, walesî, kornî, skotiya gaelî, îrlendî
Demonîm Brîtanî
(bi inglîzî: Briton, British)
Rêveberî
 •  Keybanû Charles III
 •  Serokwezîr Keir Starmer
Pêşvebirî Parliament
 •  Meclîsa jorîn House of Lords
 •  Meclîsa jêrîn House of Commons
Rûerd
 •  Giştî 242.495 km2 (78)
 •  Av (%) 1,51
Gelhe
 •  2021 Texmînkirin 66.052.076 (22)
 •  2011 Giştî 63.182.178
 •  Tîrbûn 270,7/km2}
Dirav Sterling (GBP)
Demjimêr UTC
 •  Havîn (DH) +1 seet (UTC+1)
Hatûçûna ajotinê çep
Koda telefonê +44
ISO 3166 GB
Înternet TLD .uk, .gb

Keyaniya Yekbûyî di nav çend sed salan de bi destxistina rêzek welatan ku li yekitiyê hatiye zêdekirin, derketiye holê. Peymana Yekîtiyê di navbera Keyaniya Înglistanê (ku Wales jî di nav de bû) û Keyaniya Skotlendayê di sala 1707an de di encama yekbûna wan de dibe Keyaniya Brîtanya Mezin. Piraniya Îrlendayê di sala 1922an de ji Keyaniya Yekbûyî veqetiya ku Keyaniya Yekbûyî ya Brîtaniya Mezin û Îrlendaya Bakur a heyî ku di sala 1927an de bi fermî navê keyaniya mezin hatibû pejirandin. Yekitî di sala 1801ê de bi Keyaniya Îrlendayê re Keyaniya Yekbûyî ya Brîtanya Mezin û Îrlendayê ava kiribû ku piraniya Îrlendayê di sala 1922an de ji Keyaniya Yekbûyî veqetiyaye.

Girava Man, Guernsey û Jersey ne beşek ji Keyaniya Yekbûyî ne ku girêdayî Crown in lê hikûmeta brîtanî ji bo parastin û nûnertiya giravan a navneteweyî berpirsiyar e.[4] Keyaniya Yekbûyî bûye yekem welatê pîşesazî û di piraniya sedsalên 19an û destpêka 20an de, nemaze di dema "Pax Britannica" de di navbera salên 1815 û 1914an de, hêza herî pêşîn a cîhanê bû.[5][6] Împeratoriya Brîtanî, di salên 1920an de di serdema bilindbûna xwe de, nêzîkî çaryeka erd û nifûsa cîhanê werdigirt ku di dîrokê de împeratoriya herî mezin bû ku bi tevlêbûna Şerê Cîhanê yê Yekem û Şerê Cîhanê yê Duyem de, qeyrana kombûyî û windakirina prestîjê dibe sedema hilweşandina piraniya koloniyên brîtanî û dawiya ya Împeratoriya Brîtanyayê.[7][8][9] Beşek ji cîhana bingehîn a anglofonîk, bandora brîtanî dikare di ziman, çand, pergalên qanûnî û siyasî yên gelek koloniyên yên berê de were dîtin.

Rêveberiya Keyaniya Yekbûyî monarşiyek destûrî û demokrasiya parlemanî ye.[10] Paytext û bajarê herî mezin ê Keyaniya Yekbûyî (herweha paytexta Îngilîstanê) London e ku bi New York City re yek ji du navendên darayî yên sereke yên cîhanê ye. Bajarên Edinburgh, Cardiff û Belfast bi rêzê re paytextên neteweyî yên Skotlenda, Wales û Îrlendaya Bakur in. Bajarên din ên mezinê Keyaniya Yekbûyî Birmingham, Manchester, Glasgow û Leeds in.[11] Keyaniya Yekbûyî ji sê qadên karbidestên qanûnî yên cuda pêk tê: Înglistan û Wales, Skotlenda û Îrlendaya Bakur. Ev ji ber vê yekê ye ku van deveran pergalên xwe yên qanûnî yên heyî piştî tevlêbûna Keyaniya Yekbûyî jî diparêzin.[12] Ji sala 1998an vir ve, Skotlenda, Wales û Îrelandaya Bakur hikûmet û meclîsên wan ên veqetandî hene ku her yek xwedî hêzeke cihêreng in.[13]

Keyaniya Yekbûyî ji hêla Dahata Hilberîna Navxweyî ve xwediyê şeşemîn aboriya herî mezin a cîhanê ye û ji hêla hêza kirînê ve ya dehem a herî mezin a cîhanê ye. Keyaniya Yekbûyî di warê lêçûnên leşkerî de li seranserê cîhanê di rêza çarem de ye.[14] Înglistan ji civîna xwe ya yekem a sala 1946an vir ve endamê daîmî ya Konseya Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî ye. Keyanî endamê Hevbendiya Miletan, Konseya Ewropayê, G7, OECD, NATO, Five Eyes, AUKUS û CPTPP ye.

Dîrok

biguhêre

Beriya peymana yekîtiyê

biguhêre
 
Stonehengehê li Wiltshire ku xelekên ji keviran e, her yek bi qasî 4 mêtre bilind, 2 mêtre fireh û 25 ton giran e ku 2400–2200 ê b.z. de hatine çêkirin.

Bicih bûna ji hêla mirovên anatomîkî yên nûjen ve ya ku bibe Keyaniya Yekbûyî pêl bi pêl bi qasî 30.000 sal berê dest pê kiriye.[15] Di dawiya serdema pêşdîrokê ya herêmê de, tê fikirîn ku nifûs bi gelemperî girêdayî çandek bi navê Insular Keltîk bû ku ji Brîtanî û Îrlenda Galî pêk dihat.[16]

Dagirkirina Romayê, ku di sala 43 p.z. de dest pê kir û serweriya 400-salî ya başûrê Brîtanyayê, bi êrişek ji hêla niştecîhên Almanî yên Anglo-Sakson ve hat peywirdarkirin, devera Brîttonî bi giranî bidest xist ku bibe Wales, Cornwall û heya qonaxên paşîn ên rûniştina Anglo-Sakson, Hen Ogledd (bakurê Înglistanê û beşên başûrê Skotlendayê).[17] Piraniya herêma ku ji hêla Anglo-Saksonan ve hatiye bicîh kirin di sedsala 10an de wekî Keyaniya Înglistanê dibe yek.[18] Di vê navberê de, di sedsala 9an de galîaxêv li bakur-rojavayê Brîtanyayê (bi girêdana bakurê rojhilatê Îrlendayê re û bi kevneşopî tê texmîn kirin ku di sedsala 5an de ji wir koç bûne) bi Picts re bûne yek ku Keyaniya Skotlendayê ava bikin.[19]

 
The Bayeux Tapestry Şerê Hastings 1066 û bûyerên ku rê li ber wî dide nîşan dide.

Di 1066an de, Normanan ji aliyê bakurê Fransayê ve dagir kir. Piştî dagirkirina Înglistanê, wan beşên mezin ên Wales zeft kirin, piraniya Îrlenda zeft kirin û hatin vexwendin ku li Skotlendayê bi cih bibin, li her welatekî feodalîzma li ser modela Fransaya Bakur û çanda Norman-Fransî anîn. Çîna serdest a Anglo-Norman gelek bandor li her çandên herêmî kir, lê di dawiyê de asîmîle bûne.[20] Keyên înglîz ên navîn ên paşerojê Wales zeftkirin û bi hewildanên neserkevtî hewl dan ku Skotlendayê bixin nav axa xwe. Her çend di pevçûnek domdar a bi Înglistanê re be jî, serxwebûna xwe bi Daxuyaniya Arbroath a sala 1320an de destnîşan kirin ku Skotlenda piştî vê yekê jî serxwebûna xwe dewam dikin.[21]

Keyên înglîz, bi mîrata herêmên girîng ên li Fransayê û bi îddîakirina taca fransî ku di heman demê de bi giranî beşdarî pevçûnên li Fransayê bûn, nemaze di Şerê Sed Salî, dema ku keyên skotlendî di vê serdemê de bi fransiyan re di nav hevalbendiyekê de bûn.[22] Çîna serdest a Anglo-Norman gelek bandor li çandên herêmî kirin lê di dawiyê de bi wan re asîmîle dibin.[23] Ji ber ku reformasyon û danasîna dêrên dewletên protestan li her welatekî derdikeve holê, Brîtaniya nûjen a destpêkê rastî nakokiya dînî tê. Reformasyona înglîzî ya guhertinên siyasî, destûrî, civakî û çandî di sedsala 16an de destpêdike. Piştre ji bo Înglistanê nasnameyeke neteweyî hate diyar kirin û hêdî hêdî bi kûrahî, baweriya dînê ya mirovan guhert û Dêra Înglistanê ava kir.[24] Wales bi tevahî bi Keyaniya Înglistanê ve hate girêdan û Îrlenda wekî keyaniyek bi serê xwe bi qiraliyeta Îngilîzî re hate damezrandin.[25][26] Li devera ku dê bibe Îrlendaya Bakur, erdên mîrateyên galî yên katolîk ên serbixwe hatin desteserkirin û dane niştecihên protestan ên ji Înglistan û Skotlendayê.[27]

Dema ku keyê Skotlendayê James VI dibe keyê Înglistan û Îrlendayê û dîwana xwe ji bajarê Edinburghê barê Londonê dike, di sala 1603an de keyaniya Înglistan, Skotlenda û Îrlenda di bin yekîtiyek de dibin yek. Di vê serdemê de her welatek wek pêkhateyeke siyasî ya cihê dimîne û saziyên xwe yên siyasî, qanûnî û dînî yên cuda parastine.[28]

Di nîvê sedsala 17an de her sê padîşah tevlî rêzek şerên bi hev ve girêdayî bûn (di nav de Şerê Navxweyî yê Îngilîzî) ku dibe sedema hilweşandina demkî ya keyaniyê ku bi darvekirina key Charles I û damezrandina kurte-komara unîter a Yekîtiya Miletên Înglîzî ya Skotlenda û Îrlendayê bi xwe re tîne.[29]

Her çiqas padîşah hate vegerandin jî, Interregnum ligel Şoreşa Birûmet a 1688an û pêşnûmeya Mafên 1689an li Înglistanê û Qanûna Dadkirina Mafên 1689an li Skotlendê piştrast kir ku, berevajî pirên mayî yên Ewropa, absolutîzma padîşah biser nskeve û katolîkek xwenas tu carî nikarîbû derkeve ser textê. Destûra Bingehîn a Brîtaniyayê di vê demê de li ser bingeha monarşiya destûrî û pergala parlemanî pêş dikeve.[30] Di sala 1660an de bi damezrandina Civata Qraliyetê re, xebatên zanistiye despêdike. Di vê serdemê de nemaze li Îngilîstanê, pêşkevtina hêza deryayî û eleqeya li ser seferên keşfê dibe sedema bidestxistin û bicîhkirina koloniyên li derveyî welêt, nemaze li Amerîkaya Bakur û Deryaya Karîbê.[31]

Her çend hewildanên berê yên yekkirina her du keyaniyên di hundurê Brîtanya Mezin de di salên 1606, 1667 û 1689an de neserkevtî bûn ku hewldana di sala 1705an de hate destpêkirin û hewl bûye sedem ku Peymana Yekîtiyê ya sala 1706an ji hêla her du meclîsan ve hatiye pejirandin.

Keyaniya Brîtanya Mezin

biguhêre
 
Peymana Yekîtiyê ye ku bûye sedema keyaniya yekbûyî ya hemî Brîtanya Mezin.

Di 1ê gulana sala 1707an de, Keyaniya Brîtanya Mezin hate damezrandin, encama Qanûnên Yekîtiyê ku ji hêla parlamenên Înglistan û Skotlenda ve hate pejirandin ku Peymana Yekîtiyê ya sala 1706an pejirandin ku bi vî awayî her du keyaniyan bikin yek.[32][33]

Di sedsala 18an de, rêveberiya kabîneyî di bin rêveberiya Robert Walpole de ku di pratîkê de serokwezîrê yekem bû, (1721-1742) hate pêşdebirin. Çend Serhildanên Yaqûbî xwestin ku Mala Protestan a Hannoverê ji textê Brîtanî derxin û Mala Katolîk a Stuartê vegerînin. Yaqûbî di dawiyê de di Şerê Culloden de di 1746 de têk çûn, piştî ku Highlanders Skotlendî bi hovîtî hatin tepisandin. Koloniyên Brîtanî yên li Amerîkaya Bakur ku di Şerê Serxwebûnê yê Amerîkî de ji Brîtanya veqetiyan û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê damezrandin ku ji aliyê Brîtanya ve di sala 1783an de hatiye nas kirin.[34]

Brîtanya di bazirganiya koleyan a Atlantîkê de rolek sereke lîst, nemaze di navbera salên 1662 û 1807an de dema ku keştiyên koleyên Brîtanî an Brîtanî-kolonyal nêzî 3.3 mîlyon kole ji Afrîkayê veguhestin.[35] Xulam hatin birin ku li nebatên li milkên Brîtanî, bi taybetî li Karîbê lê di heman demê de li Amerîkaya Bakur jî bixebitin. Koletî digel pîşesaziya şekirê Karîb di sedsala 18an de di bihêzkirin û pêşvebirina aboriya Brîtanî de rolek wî yê girîng hebû.[36] Lê belê Parlamena Brîtanyayê di sala 1807an de bazirganî qedexe kir, di sala 1833an de koletî li Împeratoriya Brîtanî qedexe kir û Brîtanya di tevgera rakirina koletiyê de li çaraliyê cîhanê bi riya dorpêçkirina Afrîkayê û zextê li neteweyên din kir ku bi rêze peymanan bazirganiya xwe bi dawî bikin. Rêxistina mafên mirovan a navneteweyî ya herî kevn a cîhanê, Anti-Slavery International, di sala 1839an de li Londonê hate damezrandin.[37][38][39]

Keyaniya Yekbûyî ya Brîtanya Mezin û Îrlenda

biguhêre
 
Şerê Trafalgar, ji hêla J.W. Carmichael.

Di sala 1801an de parlamenên Brîtanya Mezin û Îrlenda qanûnên yekîtiyê derdixin ku bi van qanûnan her du padîşahî dibin yek perçe û Keyaniya Yekbûyî ya Brîtanya Mezin û Îrlendayê tê avakirin.[40]

Piştî têkçûna Fransayê ya di dawiya Şerên Şoreşger ên Fransî û Şerên Napoleonî de (1792–1815), Keyaniya Yekbûyî wekî hêza sereke ya deryayî û împeratorî dertê holê (ligel London ku ji sala 1830an ve ku bajarê herî mezin ê cîhanê ye).[41] Serdestiya Brîtanîyayê ku di deryayê de nediyar bû, piştre wekî Pax Britannica ("Aştiya Brîtanî"), serdemek aştiya nisbî di nav Hêzên Mezin de (1815-1914) hate binavlirin ku tê de Împeratoriya Brîtanîyayê dibe hegemona cîhanî û rola polîsê cîhanî werdigire.[42] Di dema Pêşangeha Mezin a sala 1851an de, Brîtanya wekî "atolyeya cîhanê" hatiye binav kirin.[43] Ji sala 1853 heta 1856an, Brîtanya beşdarî Şerê Kirimê dibe ku hevalbendê Împeratoriya Osmanî li dijî Rûsyaya Tsarist, beşdarî şerên deryayî yên Deryaya Baltîkê dibe ku wekî Şerê Åland li Kendava Bothnia û Kendava Fînlendayê tê zanîn.[44] Piştî Serhildana Hindistanê ya di 1857an de hikûmeta brîtanî ya bi serokatiya Lord Palmerston rasterast serweriya Hindistanê kir. Li kêleka kontrola fermî ya ku wê li ser koloniyên xwe dida meşandin, serdestiya Brîtanî ya li ser piraniya bazirganiya cîhanê tê vê wateyê ku ew bi bandor aboriyên herêmên wekî Asyaya Rojhilat û Amerîkaya Latînî kontrol dike.[42]

Di dema seranserê serdema Victorian de, helwestên siyasî berjewendiya bazirganiya azad û polîtîkayên laissez-faire û her weha berferehbûna hêdî hêdî şansê dengdanê, digel Qanûna Reformê ya sala 1884an ku ji aliyê William Gladstone ve hatiye piştgirî kirin ku yekem car mafê dengdanê daye piraniya mêran. Nifûsa brîtanî bi rêjeyek berbiçav zêde bû, digel bajarbûna bilez ku bûye sedema metirsiya girîng ên civakî û aborî.[45] Di dawiya sedsala 19an de, muhafezekaran di bin desthilatdariya Benjamin Disraeli û Lord Salisbury de serdemek berfirehbûna emperyal li Afrîkayê daye destpêkirin ku polîtîkaya îzolasyonê ya spehî li Ewropayê domand û hewl da ku bandora Rûsya li Efxanistan û Îranê bigire.[46] Di vê demê de, Kanada, Awistralya û Zelendaya Nû statûya serdestiya rêveberiyê werdigirin. Di destpêka sedsalê de, serdestiya pîşesaziyê ya Brîtanyayê ji hêla Împeratoriya Almanî û Dewletên Yekbûyî ve hate dijwar kirin.[47] Serdema Edwardian reforma civakî û serweriya malê ji bo Îrlendayê dibe pirsgirêkên navxweyî yên girîng ku di heman demê de Partiya Karkeran di sala 1900an de ji hevalbendiyek sendîkayan û komên piçûk ên sosyalîst derketin holê û dengdêran ji bo mafê dengdayina jinan kampanya dane despêkirin.

Şerên cîhanê û perçekirina Îrlendayê

biguhêre
 
Di merasima bîranîna yekşemê de li Cenotaph li Whitehall, London, çeleng têne danîn.

Brîtanya yek ji hevalbendên sereke bû ku di Şerê Cîhanê yê Yekem de (1914-1918) Hêzên Navendî têk dibe. Li gel hêzên frensî, rûsî û (piştî 1917) amerîkî, hêzên çekdar ên brîtanî li gelek deverên Împeratoriya Brîtanî û li çend deverên Ewropayê, bi taybetî li eniya rojava, bicih bûne.[48] Kuştinên zêde yên şerê xendekan bû sedema wendakirina pir ji nifşek mêran ku bi bandorên civakî yên mayînde li milet û têkçûnek mezin di nîzama civakî de pêk hatiye. Piştî şer, Brîtanya bû endama daîmî ya Civata Rêvebir a Cemiyeta Miletan û li ser hejmarek koloniyên berê yên alman û osmaniyan erkek wergirt. Di bin serokatiya David Lloyd George de, Împeratoriya Brîtanî gihîşt asta xwe ya herî mezin ku ji pêncan yek rûyê erdê û ji çaran yek nifûsa cihanê werdigire.[48] Brîtanyayê 2.5 milyon qurbanî dabûn û şerê bi deynek neteweyî ya mezin qedandibû. Ji ber encamên şer hikûmetê qebûl kir ku bi Qanûna Nûnertiya Gel a 1918an mafê dengdanê di hilbijartinên neteweyî û herêmî de berfireh bike.

Di nîvê salên 1920an de, piraniya nifûsa Brîtanî dikarin li bernameyên radyoya BBCyê guhdar bikin.[49][50] Weşanên televîzyonê yên ezmûnî di sala 1929an de dest pê kir û yekem Karûbarê Televizyonê ya BBCyê di sala 1936an de dest pê kir.[51] Bilind bûna neteweperestiya îrlendî û nakokiyên di hindurê Îrlendayê de li ser şertên Rêvebiriya Malê ya Îrlendî, di dawiyê de di sala 1921an de dibe sedema dabeşkirina giravê. Dewleta Azad a Îrlendî serbixwe dibe ku di destpêkê de bi statûya dominionê di 1922an û di sala 1931an bi eşkereyî serbixwe dibe. Îrlandaya Bakur jî beşek ji Keyaniya Yekbûyî dimîne.[52] Di sala 1928an de Qanûna Destûra Wekhevî di hilbijartinên neteweyî de wekheviya hilbijartinê ya jinan bi mêran re dide. Grevên di nîvê salên 1920an de di Greva Giştî ya sala 1926an de ku bi serfiraziya hikûmeta ku ji hêla Stanley Baldwin ve tê rêvebirin bi dawî dibe. Dema ku Depresyona Mezin (1929-1932) dibe sedema bêkarî û zehmetiyên berbiçav li deverên pîşesazî yên kevn, Brîtanya hêj jî ji bandorên Şerê Cîhanê yê Yekem xelas nebûbû. Ji ber rewşa aboriya welat aloziyên siyasî û civakî dibe sedema zêdebûna endamtiyên partiyên komunîst û sosyalîst. Di sala 1931ê de hikûmeta koalîsyonê tê avakirin.[53]

 
Balafirên Spitfire û Hurricane ku di Şerê Brîtanyayê de di dema Şerê Cîhanê yê Duyemîn de difirin.

Bi vê yekê, "Brîtanya dibe welatek pir dewlemend ku di çekan de bi hêz dibe ku di peydakirina berjewendîyên xwe de bi xwestek bû û di dilê pergala hilberîna cîhanî de rûniştibû."[54] Piştî ku Almanyaya Nazî di sala 1939an de Polonya dagir kir, Brîtanya ket Şerê Cîhanî yê Duyem. Winston Churchill di sala 1940 de dibe serokwezîr û dibe serokê hikûmeta koalîsyonê. Tevî têkçûna hevalbendên xwe yên ewropî di sala yekem de, Brîtanya û Împaratoriya wê şerê li dijî Almanya bi tenê domandin. Winston Churchill pîşesazî, zanyar û endezyaran erkdar kir ku piştgirî bidin hikûmetê û artêşa di hewildana zêdekirina şer de.[54]

Di sala 1940an de, Hêza Hewayî ya Keyaniyê di Şerê Brîtanyayê de Luftwaffe Alman têk dibe. Di dema Blitz de herêmên bajarî rastî bombebaran ên dijwar hatin. Hevbendiya Mezin a Brîtanya, Dewletên Yekbûyî û Yekîtiya Sovyetê di sala 1941an de hate damezrandin ku pêşengiya hevalbendan li dijî hêzên Axesê kir. Di Şerê Atlantîkê, Kampanyaya Afrîkaya Bakur û kampanyaya Îtalyayê de di dawiyê de biserketinên gelek dijwar çêbûn. Artêşa Brîtanî kampanyaya Burmayê li dijî Japon û Fîloya Pasîfîkê ya Brîtanî li deryayê bi Japonan şer kir. Zanyarên brîtanî ji bo sêwirana çekên nukleerî beşdarî Projeya Manhattan dibin ku ev yek bûye sedema radestkirina Japonê.[55]

Sedsala 20an

biguhêre
 
Împeratoriya Brîtanî di sala 1921an de ku di dema asta xwe yê herî bilind de ye.

Keyaniya Yekbûyî yek ji sê hêzên mezin bû (digel Dewleta Yekbûyî û Yekîtiya Sovyetê) ku ji bo plansazkirina cîhana piştî şer civiyan ku Keyaniya Yekbûyî yek ji 5 endamên daîmî yên Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî bû yek ji 5 endamên daîmî yên Neteweyên Yekbûyî îmze kiriye.[56] Ji bo damezrandina IMF, Banka Cîhanî û NATO bi Dewletên Yekbûyî re ji nêz ve xebitiye. Jiber şer Keyaniya Yekbûyî pir qels dibe û ji hêla darayî ve girêdayî Plana Marshall bû. Lê Keyaniya Yekbûyî ji şerê tevahî yê ku rojhilata ewropayê wêran dike xilas dibe.[57]

Di salên piştî şer de, hikûmeta partiya kedê ya di bin rêveberiya Clement Attlee de bernameyek radîkal a reforman da destpêkirin ku di dehsalên paşîn de bandorek girîng li civaka brîtanî dike.[58] Di serdema Partiya Kedê pîşesaziyên sereke û karûbarên gelemperî hatin neteweyî kirin, dewletek aram hate damezrandin û pergalek lênihêrîna tenduristî ya berfireh ku ji hêla dewletê ve tê fînanse kirin, Xizmeta Tenduristiya Neteweyî, hate damezrandin.[59] Zêdebûna neteweperestiyê li koloniyan rastî dema aborî ya Brîtanyayê ya xerab hat û ji ber vê yekê polîtîkayên dekolonîzasyon derketin holê.[60] Di sala 1947an de ji serxwebûna Hindistan û Pakistanê tê naskirin. Di nav sîh salên pêş de, piraniya koloniyên Împeratoriya Brîtanî serxwebûna xwe bi dest xistin û gelek jî bûn endamên Hevbendiya Neteweyan.

 
Balafira Concorde ku balafirek supersonîk bû ku dema firîna transatlantîkê ji 8 saetan daxistiye 3,5 saetan.

Keyaniya Yekbûyî welatê sêyem bû ku cebilxaneya çekên nukleerî pêşxistiye (bi ceribandina bombeya atomî ya yekem, Operasyona Hurricane, di 1952 de) lê sinorên piştî şer ên rola navneteweyî ya Brîtanyayê bi Krîza Sûezê ya 1956an re hate dîtin. Belavbûna navneteweyî ya zimanê îngilîzî berdewamiya bandora navneteweyî ya wêje û çanda zimanê îngilîzî pêk aniye.[61] Ji ber kêmbûna karkeran di salên 1950an de, hikûmetê daxwaza hatina koçberan ji welatên commonwealthê kiriye. [62]Bi hatina koçberan re di dehsalên paşerojê de, Brîtanya dibe xwedî civakek pir-etnîkî. Tevî bilindbûna standardên jiyanê di dawiya salên 1950 û 1960an de, performansa aborî ya Keyaniya Yekbûyî ji gelek hevrikên wê yên sereke yên wekî Fransa, Almanyaya Rojava û Japonya serketî nabe.

Di pêvajoya bi dehan salan a entegrasyona Ewropî de, Brîtanya endamek damezrîner a Yekîtiya Ewropî ya Rojava bû ku di Konferansên London û Parîsê di sala 1954an de hatiye damezrandin. Di sala 1960an de Brîtanya yek ji heft endamên damezrîner ên Komeleya Bazirganiya Azad a Ewropî (EFTA) bû lê di sala 1973a de ji komaleyê derdikeve û beşdarî Civatên Ewropî (EC) dibe. Di referanduma sala 1975an de ji %67 deng da ku Keyaniya Yekbûyî di Civatên Ewropî de bimîne.[63] Dema ku Civatên Ewropî di sala 1992an de dibe Yekîtiya Ewropî (YE) Brîtanya yek ji 12 dewletên endamê yekitiyê bû.

Di dawiya salên 1960an de, Îrelandaya Bakur rastî tundûtûjiya komunal û paramîlîterî (carinan bandorê li deverên din ên Keyaniya Yekbûyî dike) ku bi kevneşopî wekî Troubles tê zanîn tê. Bi gelemperî tê hesibandin ku bi Peymana Good Friday Agreement a 1998an bi dawî bûye.[64]

 
Canary Wharf, sembola reformên darayî yên ku ji hêla Margaret Thatcher ve di salên 1980î de hatiye destpêkirin.

Li pey serdemek hêdî bûna aborî ya berfireh û pevçûnên pîşesaziyê di salên 1970an de hikûmeta muhafezekar a salên 1980an bi serokatiya Margaret Thatcher siyasetek radîkal a monetarîzmê daye destpêkirin.[65]

Di sala 1982an de Arjentînê êrîşî herêmên Brîtanî yên Gurcistana Başûr û Giravên Falkland kir û êrîş dibe sedema şerê 10 hefte ya Falklandan ku tê de hêzên arjentînî têk diçin. Niştecîhên giravan bi piranî neviyên niştecîhên Brîtanî ne û bi tundî alîgirê serweriya Brîtanyayê ne, wekî ku di sala 2013an de bi rapirsiyek (referandûm) nîşan dane. Ji sala 1984an ve aboriya Keyaniya Yekbûyî ji hêla hatina dahatên neftê yên girîng ên Deryaya Bakur ve her ku çûye baştir bûye.[66]

Di dawiya sedsala 20an de, bi damezrandina rêveberiyên veqetandî yên ji bo Skotlande, Wales û Îrlanda Bakur, di rêveberiya Keyaniya Yekbûyî de guhertinên mezin çêbûye.[67] Tevlêbûna qanûnî piştî pejirandina Peymana Mafên Mirovan a Ewropayê. Keyaniya Yekbûyî wekê hêzek mezin ma ku xwedî bandora dîplomatîk û leşkerî ya cîhanî û rolek pêşeng di Neteweyên Yekbûyî û NATO de ye.[68]

Sedsala 21an

biguhêre

Keyaniya Yekbûyî jibo şerê li dijî terorê di salên destpêkê yên sedsala 21an de, bi berfirehî piştgirî da Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê.[69]

Krîza darayî ya cîhanî ya sala 2008 bi giranî bandor li aboriya Brîtanya kir. Hikûmeta hevpeymaniya Cameron-Clegg ya sala 2010an tedbîrên tesarûfê destnîşan kir ku ji bo çareserkirina kêmasiyên gelemperî yên girîng ên ku di encamê de derketine.[70] Hikûmeta Skotlendayê û hikûmeta Brîtanyayê li hev kiribûn ku di sala 2014an de ji bo serxwebûna Skotlendayê referandûm were kirin.[71] Di encama vê referandûmê de hilbijêrên Skotlendê bi 55,3% li hember 44,7 deng dan ku Skotlenda beşek ji Keyaniya Yekbûyî bimîne.[72]

Di sala 2016an de ji sedî 51.9ê hilbijêrên Brîtanyayê dengê xwe dan jibo ku Brîtanya ji Yekîtiya Ewropayê derkeve. Keyaniya Yekbûyî di 31ê çileya sala 2020an de ji Yekîtiya Ewropî veqetiya û di dawiya wê salê de vekişîna xwe bi tevahî qedand.[73] Pandemiya COVID-19 di sala 2020 û sala 2021 de wek li tevahiya cihanê, bandorek mezin li Brîtanyayê jî kiriye.

Di 8ê îlona sala 2022an de, Elizabeth II ku şahjina brîtanî ya herî demdirêj di 96 saliya xwe de dimire. Piştî mirina keybanû Elizabeth II, zarokê wê ya mezin Charles, Prensê Walesê ku wekî Charles III tê zanîn, derkete ser textê brîtanî.

Erdnîgarî

biguhêre
 
Ji xeynî Shetlandê, wêneya satelîtê ya Keyaniya Yekbûyî.

Rûbera giştî ya Keyaniya Yekbûyî bi qasî 244.820 kîlomêtre çargoşe ye. Welat beşeke mezin a giravên brîtaniyayê vedigire ku girava Brîtanyaya Mezin, ji şeşan yekê bakurê rojhilatê girava Îrlendayê û hinek giravên derdorê yên piçûktir vedihewîne. Keyaniya Yekbûyî di navbera Okyanûsa Atlantîk a Bakur û Deryaya Bakur de ye ku peravê başûrê rojhilat 35 km nêzîkî peravên bakurê Fransa ye ku ji aliyê Kanala Îngilîzî ve tê veqetandin.[74]

Çavdêrxaneya Royal Greenwich li Londonê di sala 1884an de di Konferansa Merîdyena Navneteweyî de wekî xala diyarker a Merîdyena serokwezîr hatiye hilbijartin.[75]

Keyaniya Yekbûyî di navbera 49° û 61° firehiya bakur û di navbera dirêjahiya 9° rojava û 2° rojhilat de ye. Îrlendaya Bakur bi Komara Îrlendayê re 360 kîlomêtre sinorê bejahî parve dike.[74] Xeta perava Brîtanyaya Mezin 17.820 km dirêj e. Keyaniya Yekbûyî ji aliyê Tunela Kanalê ve bi parzemîna Ewropayê ve girêdayî ye ku bi dirêjiya 38 kîlomêtre yê tunela binê avê ya herî dirêj a cîhanê ye.[76]

Keyaniya Yekbûyî çar ekoherêmên bejayî dihewîne ku nav de daristanên pelên fireh ên Keltî, daristanên behîv ên Lowlandên Îngilîzî, daristanên tevlihev ên şil ên Atlantîka Bakur û daristanên koniferên Caledonê hene. Qada daristanên Keyaniya Yekbûyî di sala 2023an de tê texmîn kirin ku 3.25 milyon hektar e ku axa qadên daristanan ji %13 axa Keyaniya Yekbûyî pêk tê.[77]

Termînolojiya Giravên Brîtaniyayê
 
Giravên Brîtanyayê
 
Keyaniya Yekbûyî
 
Brîtanya Mezin
 
Înglistan

Avhewa

biguhêre
 
Cureyên avhewa yên Köppen ya Keyaniya Yekbûyî.

Piraniya Keyaniya Yekbûyî xwedan avhewa nerm e ku bi gelemperî germahiyên hênik û baranên zêde li seranserê salê hene.[74] Germahî digel demsalan re kêm caran dadikeve binê 0 °C yan jî ji 30 °C bilind bilindtir dibe.[78] Hinek deverên dûrî peravê, li jora Înglistan, Wales, Îrlendaya Bakur û li piraniya Skotlendayê, avhewaya okyanûsa binpolar (Cfc) tê dîtin. Li bilindahiyên bilind ên li Skotlendayê hewayek subarktîk a parzemînî (Dfc) û li herêmên çiyayî avhewaya tundra tê dîtin.[79]

Her çend beşên rojhilat bi piranî ji vî bayê parastî be jî bayê serdest ji başûrê rojava û ji aliyê Okyanûsa Atlantîkê de tê ku gelek caran hewaya nerm û şil bi xwe re tîne. Ji ber ku piraniya baranê li herêmên rojava dibare, beşên rojhilat beşên herî zuhayê welat in. Herikîna Atlantîkê ku ji hêla herikîna kendavê ve tê germ kirin, zivistanên nerm tîne, nemaze li rojava ku zivistan şil e û herî zêde li ser erdê bilind zivistan şil û nerm derbas dibe. Havînan li başûrê rojhilatê Înglistanê herî germ û li bakurê Înglistanê deverê herî hênik e. Barîna berfa dijwar di zivistanê û destpêka biharê de li qadên erdê bilind dibare.[80]

Tevahiya tava salane ya navîn li Keyaniya Yekbûyî 1339,7 demjimêr e ku ev jî ji %30 di binê dema herî zêde ya gengaz de ye. Saetên tavê salê ji 1200 heya 1580 demjimêran diguhere û ji sala 1996an vir ve Keyaniya Yekbûyî ji sala 1981ê heta sala 2010an demjimêrên navînî yên tavê distîne û hê jî welêt heman demjimêran tava navînî distîne.[81]

Di sala 2022an de, Keyaniya Yekbûyî di Îndeksa Performansa Jîngehê de di nav 180 welatan de di rêza duyem de ye. Zagonek hatiye pejirandin ku emîsyonên gazên serayê yên Brîtanyayê heya sala 2050an safî bibe û qet nemîne.[82]

Demografîk

biguhêre

Nifûsa herî mezin li London, li başûr-rojhilatê Înglistan e. Li navenda Brîtanya Mezin (bakurê Înglistanê) gelek kes li dora Manchester û Liverpool dijîn. Li deşt Skotlendayê li dora Edinburgh û Glasgow, û li başûrê Walesê li nêzê Cardiff gelheyên mezin hene. Li Îrlendaya Bakur, pir kes li rojhilat, li nêzê Belfast dijîn.[83] Di sala 2020 de, 83,9% mirovên li Brîtanya li bajaran dijiyan.[83]

Dîn

biguhêre

Ji gelê Keyaniya Yekbûyîyê 59,5% xiristiyanên ne[83] (45% angîlîkî, 19% protestanî û 10% katolîk).[çavkanî hewce ye] 4,4% jî misilman in.[83]

Neteweyên Keyaniya Yekbûyî

biguhêre
Al Welat Paytext Nifûs Rûerd
  Înglistan London 50.100.000 (84%) 120.395 km²
  Skotlenda Edinburgh (bi gaelîka skotî: Dùn Èideann) 5.062.000 (8%) 88.782 km²
  Wales Cardiff (bi walesî: Caerdydd) 2.950.000 (5%) 20.779 km²
  Îrlendaya Bakur Belfast (bi îrlendî: Béal Feirste) 1.685.000 (3%) 13.843 km²

Girêdayîbûnên Taca Brîtanî wek Guernsey û Jersey û Girava Manê ne li nava Keyaniya Yekbûyî ne, lê ew têkildarên keyana ku seroka dewleta Keyaniya Yekbûyî ye.

  •  
    Keyaniya Yekbûyî
  •  
    Keyaniya Înglistanê
  •  
    Keyaniya Skotlendayê
  •  
    Keyaniya Îrlendayê
  •  
    Keyaniya Yekbûyî
  •  
    Înglistan
  •  
    Skotlenda
  •  
    Keyaniya Îrlendayê
  •  
    Wales
  •  
    Keyaniya Yekbûyî
  •  
    Înglistan
  •  
    Skotlenda
  •  
    Keyaniya Îrlendayê
  •  
    Wales

Rêveberî

biguhêre
 
Key Charles III.
 
Serokwezîr Rishi Sunak.

Keyaniya Yekbûyî di bin monarşiya destûrî de dewleteke unîter e. Ji van 15 welatan re carinan wekî "Qeraliya Commonwealth" têne binav kirin. Key yan jî Keybanûya rêveber xwedî "mafê şêwirmendiyê, mafê teşwîqkirinê û mafê hişyarkirinê" ye.[84] Destûra Bingehîn a Keyaniya Yekbûyî ne kodkirî ye û bi piranî ji berhevokek çavkaniyên nivîskî yên cihêreng pêk tê ku di nav de qanûn, qanûnên dadwerî û peymanên navneteweyî û peymanên destûrî, heye.[85] Parlamena Brîtanyayê dikare bi pejirandina qanûnên parlamenê reforma destûrî pêk bîne û bi vî rengî xwediyê hêza siyasî ye ku hema hema her hêmanek nivîskî an nenivîsandî ya destûrê biguhezîne yan betal bike. Ti parlamena rûniştî nikare qanûnên ku parlemenên paşerojê nikarin biguherînin derxîne.[86]

Keyaniya Yekbûyî demokrasiyek parlementerî û monarşiyek destûrî ye. Parlamena Brîtanyayê serwer e. Ji Mala Gelan, Mala Lordan û Tacê pêk tê.[87] Karê sereke yê parlamenê di her du malan de pêk tê lê razîbûna keybanû hewce ye ku pêşnûmeyek bibe qanûnek parlamenê.[88]

Ji bo hilbijartinên giştî (hilbijartinên Meclisa Gelan), Brîtanya li ser 650 herêman hatiye dabeşkirin, ku her yek ji wan ji aliyê endamekî parlamenê ve tê temsîlkirin.[87] Parlamenterên meclîsa gelan heta 5 salan wezîfeya xwe dewam dikin û her dem di hilbijartinên giştî de têne hilbijartin.[89] Partiya Mihafezekar, Partiya Karker û Partiya Neteweyî ya Skotlendayê bi rêzê, ji hêla hejmara parlamenteran ve, di Meclîsa Gelan a Brîtanyayê de partiyên herî mezin ên yekem, duyem û sêyem ên heyî ne.[90]

Çavkanî

biguhêre
  1. ^ "Brîtanya". webarchive.nationalarchives.gov.uk. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.
  2. ^ "GREAT BRITAIN | Meaning & Definition for UK English | Lexico.com". Lexico Dictionaries | English (bi îngilîzî). Ji orîjînalê di 25 tîrmeh 2022 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.
  3. ^ "Population estimates - Office for National Statistics". www.ons.gov.uk. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.
  4. ^ "UK Government Web Archive". webarchive.nationalarchives.gov.uk. Roja gihiştinê 20 tebax 2023.
  5. ^ Hoffmann, Stanley; Ferguson, Niall (2003). "Empire: The Rise and Demise of the British World Order and Its Lessons for Global Power". Foreign Affairs. 82 (5): 178. doi:10.2307/20033715. ISSN 0015-7120.
  6. ^ "20th-century international relations | History & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 18 tebax 2023. Roja gihiştinê 20 tebax 2023.
  7. ^ Louis, William Roger; Brown, Judith Margaret; Low, Alaine M. (2001). The Twentieth Century (bi îngilîzî). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-924679-3.
  8. ^ Louis, Roger (2006). The Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez and Decolonisation (bi îngilîzî). Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-84511-347-6.
  9. ^ Abernethy, David B. (1 kanûna paşîn 2000). The Dynamics of Global Dominance: European Overseas Empires, 1415-1980 (bi îngilîzî). Yale University Press. ISBN 978-0-300-09314-8.
  10. ^ "United Kingdom". The World Factbook (bi îngilîzî). Central Intelligence Agency. 15 tebax 2023.
  11. ^ "Population of Cities in United Kingdom 2023". worldpopulationreview.com. Roja gihiştinê 20 tebax 2023.
  12. ^ Dewart, Megan (14 sibat 2019). The Scottish Legal System (bi îngilîzî). Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-5265-0633-7.
  13. ^ "Devolution of powers to Scotland, Wales and Northern Ireland". GOV.UK (bi îngilîzî). 8 gulan 2019. Roja gihiştinê 20 tebax 2023.
  14. ^ Marksteiner, Alexandra; Liang, Xiao; Silva, Diego Lopes da; Tian, Nan; Béraud-Sudreau, Lucie (2022). "Trends in World Military Expenditure, 2021" (bi îngilîzî). {{cite journal}}: Ji bo journal parametreya |journal= hewce ye (alîkarî)
  15. ^ "Ancient skeleton was 'even older'" (bi îngilîziya brîtanî). 30 çiriya pêşîn 2007. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.
  16. ^ Koch, John T. (2006). Celtic culture : a historical encyclopedia. Library Genesis. Santa Barbara, Calif. : ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-440-0.
  17. ^ "Encyclopaedia of Wales". Wikipedia (bi îngilîzî). 15 nîsan 2022.
  18. ^ "BBC - History - Athelstan". www.bbc.co.uk (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.
  19. ^ The Cambridge historical encyclopedia of Great Britain and Ireland. Internet Archive. Cambridge [Cambridgeshire] ; New York : Cambridge University Press. 1985. ISBN 978-0-521-25559-2.{{cite book}}: CS1 maint: others (lînk)
  20. ^ Chibnall, Marjorie, edîtor (1 kanûna paşîn 2006). "The Normans". doi:10.1002/9780470693391. {{cite journal}}: Ji bo journal parametreya |journal= hewce ye (alîkarî)
  21. ^ Canny, Nicholas P. (2001). Making Ireland British, 1580-1650. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-154201-5. OCLC 252552703.
  22. ^ "BBC - History - British History in depth: The Hundred Years War". www.bbc.co.uk (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  23. ^ "Protestantism | Definition, Beliefs, History, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 8 tebax 2023. Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  24. ^ Archives, The National. "The National Archives - Homepage". The National Archives (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  25. ^ "BBC - History - Wales under the Tudors". www.bbc.co.uk (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  26. ^ Nicholls, Mark (1999). A history of the modern British Isles, 1529-1603 : the two kingdoms. Internet Archive. Oxford, UK ; Malden, Mass. : Blackwell Publishers. ISBN 978-0-631-19333-3.
  27. ^ CANNY, NICHOLAS (3 gulan 2001). Conclusion: Making Ireland British 1580–1650*. Oxford University Press. rr. 551–578.
  28. ^ "Chronology of Scottish Legal History". A History of Private Law in Scotland: xlviii–lii. 21 kanûna pêşîn 2000. doi:10.1093/acprof:oso/9780198267782.002.0010.
  29. ^ "English Civil Wars | Causes, Summary, Facts, Battles, & Significance | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 17 tebax 2023. Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  30. ^ Lodge, Richard (2007). The History of England - From the Restoration to the Death of William III (1660-1702) (bi îngilîzî). Read Books. ISBN 978-1-4067-0897-4.
  31. ^ "Tudor Period and the Birth of a Regular Navy Part Two - Royal Navy History". web.archive.org. 3 çiriya paşîn 2011. Ji orîjînalê di 3 çiriya paşîn 2011 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  32. ^ "Citizenship". www.nationalarchives.gov.uk. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.
  33. ^ "Treaty or Act of the Union, Scotland & England 1706 - UK History". web.archive.org. 27 gulan 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 27 gulan 2019. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  34. ^ Congress, Library of (2002). The Impact of the American Revolution Abroad (bi îngilîzî). The Minerva Group, Inc. ISBN 978-0-89875-978-5.
  35. ^ Morgan, Kenneth (2007). Slavery and the British Empire: From Africa to America (bi îngilîzî). Oxford University Press, USA. ISBN 978-0-19-156627-1.
  36. ^ Morgan, Kenneth (6 kanûna pêşîn 2007). Slavery and the British Empire: From Africa to America (bi îngilîzî). OUP Oxford. ISBN 978-0-19-923899-6.
  37. ^ "Arquivo.pt". arquivo.pt. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 13 gulan 2016. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  38. ^ BBC. "Sailing against slavery". www.bbc.co.uk (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.
  39. ^ Lovejoy, Paul E. (2000). Transformations in slavery : a history of slavery in Africa. Internet Archive. Cambridge, UK ; New York : Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-78012-4.
  40. ^ "QUB Act of Union : About". web.archive.org. 15 nîsan 2012. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 15 nîsan 2012. Roja gihiştinê 22 tebax 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  41. ^ Tellier, Luc-Normand (2009). Urban world history: an economic and geographical perspective. Québec: Presses de l'Université du Québec. ISBN 978-2-7605-1588-8.
  42. ^ a b Louis, William Roger; Low, Alaine M.; Porter, Andrew (2001). The Oxford History of the British Empire: The nineteenth century (bi îngilîzî). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-924678-6.
  43. ^ "BBC - History - The Workshop of the World". www.bbc.co.uk (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  44. ^ "435-436 (Nordisk familjebok / Uggleupplagan. 19. Mykenai - Norrpada)". runeberg.org (bi swêdî). 1913. Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  45. ^ "Great Britain: a reference guide from the Renaissance to the present". Choice Reviews Online. 41 (06): 41–3195-41-3195. 1 sibat 2004. doi:10.5860/choice.41-3195. ISSN 0009-4978.
  46. ^ Fromkin, David (1980). "The Great Game in Asia". Foreign Affairs. 58 (4): 936–951. doi:10.2307/20040512. ISSN 0015-7120.
  47. ^ Zarembka, Paul (9 gulan 2013). Contradictions: Finance, Greed, and Labor Unequally Paid (bi îngilîzî). Emerald Group Publishing. ISBN 978-1-78190-670-5.
  48. ^ a b Turner, John, edîtor (1988). Britain and the First World War. London: Unwin Hyman. ISBN 978-0-04-445109-9.
  49. ^ "100 mlynedd o radio ers darganfyddiad Marconi". Ofcom (bi îngilîzî). 27 sibat 2023. Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  50. ^ "The origins of BBC Local Radio". www.bbc.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.[girêdan daimî miriye]
  51. ^ "1920s". www.bbc.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.[girêdan daimî miriye]
  52. ^ "CAIN: The Anglo-Irish Treaty, December 1921". cain.ulster.ac.uk. Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  53. ^ Capitalism, culture, and decline in Britain, 1750 - 1990. London: Routledge. 1994. ISBN 978-0-415-03719-8.
  54. ^ a b "Britain's War Machine: Weapons, Resources and Experts in the Second World War | Reviews in History". reviews.history.ac.uk (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  55. ^ Paul, Septimus H. (2000). Nuclear Rivals: Anglo-American Atomic Relations, 1941-1952 (bi îngilîzî). Ohio State University Press. ISBN 978-0-8142-0852-6.
  56. ^ Doenecke, Justus D.; Stoler, Mark A. (2005). Debating Franklin D. Roosevelt's Foreign Policies, 1933-1945 (bi îngilîzî). Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-8476-9416-7.
  57. ^ Reynolds, David (17 nîsan 2011). "Britain's War Machine by David Edgerton – review". The Guardian (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  58. ^ Francis, Martin (1997). Ideas and policies under Labour, 1945 - 1951: building a new Britain (Çapa 1. publ). Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-4833-3.
  59. ^ INTRODUCTION TO BRITISH POLITICAL HISTORY 1914–95. Routledge. 25 tîrmeh 2005. rr. 11–30. ISBN 978-0-203-99141-1.
  60. ^ Larres, Klaus (12 adar 2009). A Companion to Europe Since 1945 (bi îngilîzî). Wiley. ISBN 978-1-4443-0861-7.
  61. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 16 îlon 2018. Roja gihiştinê 22 tebax 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  62. ^ Julios, Dr Christina (28 kanûna pêşîn 2012). Contemporary British Identity: English Language, Migrants and Public Discourse (bi îngilîzî). Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-1-4094-9121-7.
  63. ^ "1975: UK embraces Europe in referendum" (bi îngilîziya brîtanî). 6 hezîran 1975. Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  64. ^ The Belfast Agreement: archaeology and exposition. Routledge. 27 kanûna paşîn 2005. rr. 89–105. ISBN 978-0-203-02220-7.
  65. ^ Dorey, Peter (2001). British politics since 1945. Making contemporary Britain series (Çapa Repr). Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-19075-2.
  66. ^ Griffiths, Alan; Wall, Stuart, edîtor (2008). Applied economics (Çapa 11. ed., [Nachdr.]). Harlow: Financial Times, Prentice Hall. ISBN 978-0-273-70822-3.
  67. ^ Keating, M. (1 kanûna paşîn 1998). "Reforging the Union: Devolution and Constitutional Change in the United Kingdom". Publius: The Journal of Federalism (bi îngilîzî). 28 (1): 217–234. doi:10.1093/oxfordjournals.pubjof.a029948. ISSN 0048-5950.
  68. ^ McCourt, David M. (18 tebax 2014). Britain and World Power since 1945: Constructing a Nation's Role in International Politics (bi îngilîzî). University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-07221-7.
  69. ^ "The inside story of how Tony Blair led Britain to war in Iraq". The Independent (bi îngilîzî). 5 tîrmeh 2016. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.
  70. ^ "United Kingdom country profile". BBC News (bi îngilîziya brîtanî). 7 sibat 2020. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.
  71. ^ "Scottish independence: Cameron and Salmond strike referendum deal". BBC News (bi îngilîziya brîtanî). 15 çiriya pêşîn 2012. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.
  72. ^ "Scottish independence referendum - Results - BBC News". www.bbc.co.uk. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.
  73. ^ "Brexit: New era for UK as it completes separation from European Union". BBC News (bi îngilîziya brîtanî). 1 kanûna paşîn 2021. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.
  74. ^ a b c "United Kingdom". The World Factbook (bi îngilîzî). Central Intelligence Agency. 15 tebax 2023.
  75. ^ Mann, Tony (11 çiriya paşîn 2019). The Royal Observatory 1881–1998. Chapman and Hall/CRC. rr. 83–91. ISBN 978-1-351-25390-1.
  76. ^ "LeShuttle: Folkestone To Calais In 35 Minutes. Book Now!". LeShuttle (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  77. ^ "Woodland Statistics". Forest Research (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  78. ^ "Hottest day of each year from 1900". www.trevorharley.com (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  79. ^ Peterson, Adam (9 tebax 2016), English: A map of Köppen climate types in the United Kingdom (SVG version), roja gihiştinê 22 tebax 2023
  80. ^ "UK Climate Projections (UKCP)". Met Office (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  81. ^ "UK temperature, rainfall and sunshine time series". Met Office (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  82. ^ "UK net zero target". Institute for Government (bi îngilîzî). 20 nîsan 2020. Roja gihiştinê 22 tebax 2023.
  83. ^ a b c d "United Kingdom". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 5 adar 2021. Roja gihiştinê 13 adar 2021.
  84. ^ "Walter Bagehot". Wikipedia (bi îngilîzî). 14 tîrmeh 2022.
  85. ^ "Features - Update to A Guide to the UK Legal System | LLRX.com". web.archive.org. 5 gulan 2012. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 3 hezîran 2012. Roja gihiştinê 25 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  86. ^ "Parliament's authority". Malpera Parlamena Brîtanyayê (bi îngilîzî).
  87. ^ a b "Malpera parlamena Brîtanyayê" (bi îngilîzî).
  88. ^ "Malpera parlamena Brîtanyayê".
  89. ^ "Malpera parlamena Brîtanyayê".
  90. ^ "Malpera parlamena Brîtanyayê".

Girêdanên derve

biguhêre
  Li Wikimedia Commons medyayên di warê Keyaniya Yekbûyî de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Keyaniya_Yekbûyî&oldid=1771879" hatiye standin.