Kurdên Xorasanê

Kurdên Xorasanê
Gelhe tevahî
	2 milyon
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
Xorasana Bakur	595.000 (70% parêzgehê)Xorasana Rezewî
	600.000 li rojava û bakur-rojavayê parêzgehê; 400.000 li Meşhedê (13-15% bajarê)
Ziman
	Kurdî; (Kurmancî, Goranî, Lekî) ; Tirkomanî û farsî
Baweriya dînî
	Îslam ; (Şiîtî, Sûnîtî, Elewîtî) ; Yarsantî

Kurdên Xorasanê, navê kurdên ku li Xorasan li parêzgehên Xorasana Bakur û Xorasana Rezewî li bakurê rojhilatê Îranê, li ser snorê Îran û Tirkmenistanê jiyan dikin. Li her du parêzgehên Xorasanê nêzîkî 696 gundên kurdên Xorasanê li herêmê hene.^[3]

Bi giranî li parêzgeha Xorasanê, Xorasana Rezewî û Gulistanê dijîn. Ew bi zaravaya kurmancî diaxivin û bi pirranî misilmanên şiî ne. Hejmara wan bi texmîneke nefermî digihêje 2 milyonan.

Erdnîgarî

Mezinahiya erdnigariya Xorasanê digihêje 64.144 km². Çemê herî mezin yê herêmê Çemê Atrak e, ji berfa helandî ya çiyayên Hezar Mescîd pêk tê û diherike behra Kaspî.

Çiyayên sereke yên herêma Xorasanê ev in:

Çiyayên Hezar Mescîd (rojhilat)
Çiyayê Rînalûd (basûr-rojhilat)
Çiyayê Şahcîhan (basûr)
Çiyayê Aladax (rojava)
Çiyayê Gulîlê (bakûr)

Bajarên sereke yên herême ev in:
Nav	Gelhe (2006)	Koordînat
Aşxanê	18.234	37°33′44″Bk 56°55′22″Rh / 37.56222°Bk 56.92278°Rh / 37.56222; 56.92278 (Aşkane)
Bajgiran	753	37°37′17″Bk 58°25′6″Rh / 37.62139°Bk 58.41833°Rh / 37.62139; 58.41833 (Bacgiran)
Bujnûrt	172.772	37°28′30″Bk 57°20′0″Rh / 37.47500°Bk 57.33333°Rh / 37.47500; 57.33333 (Bocnûrd)
Covên
Çinaran	41.735	36°38′37″Bk 59°6′54″Rh / 36.64361°Bk 59.11500°Rh / 36.64361; 59.11500 (Çinaran)
Deregez	34.305	37°26′41″Bk 59°6′27″Rh / 37.44472°Bk 59.10750°Rh / 37.44472; 59.10750 (Daregaz)
Êsferayên	51.321	37°4′35″Bk 57°30′36″Rh / 37.07639°Bk 57.51000°Rh / 37.07639; 57.51000 (Esfarayen)
Faric	10.039	37°13′56″Bk 58°13′9″Rh / 37.23222°Bk 58.21917°Rh / 37.23222; 58.21917 (Faroc)
Kelat	39.560	36°59′42″Bk 59°45′43″Rh / 36.99500°Bk 59.76194°Rh / 36.99500; 59.76194 (Kalat)
Layîn (Laêîn)
Mane-û-Similgan (Mane similqan)
Qûçan	96.953	37°6′21″Bk 58°30′34″Rh / 37.10583°Bk 58.50944°Rh / 37.10583; 58.50944 (Qûçan)
Raz-û-Radkan
Şîrvan	82.790	37°23′53″Bk 57°55′32″Rh / 37.39806°Bk 57.92556°Rh / 37.39806; 57.92556 (Şîrvan)

Dîroka bicihbûnê

Tê zanîn ku êlên kurd di dema Xanedana Safewî de, di nava salên 1598 û 1602 de li Xorasanê hatine bicihkirin. Di sedsala 16mîn de Xanedaniya Sefewî (Îranî) û Osmanî reqîbên hev bûn. Ji ber ku ev du împeratoriyên mezin bi hev re şerên dikirin, Kurd di nava Osmaniyên Sunnî û Sefewiyên şîî mabûn. Di şerê Xaldiranê yê sala 1514an de, şahê safawî li hemberî osmaniyan lê dide. Weke encama vî şerî, sînoreke tampon di nava împeratoriyên osmanî û ya farisî tê avakirin û bi vî rengî kurd di nava her du împeratoriyan de tên perçekirin. Bi vî havî ji 45.000'an zêdetir malbatên kurd ên şîî koçî împeraoriya sefewî dikin, lewra sedema koçkirinê jî bi giranî siyasî bû. Di dema Qacarê de ji Xorasana bakûr re digotin 'Kurdistan'^[4].

Gava eşîrên kurd xwe li Xorasanê bi cih dikin şerên dijwar di navbera wan û gelên din de (tirkmen, ûzbêk, teter …) diqewimin. Ew ji welatê xwe 1500 - 2000 km dûr bin jî, axa beyanî bi ked û xebat ji xwe re kirin welat.

Armanca bicihkirina Kurdan li Xorasanê ev bû ku bila ew sînora împeratoriya farisî ji êrîşên ûzbêkî biparêzin, çimkî di sedsala 15^emîn de kurd bi şervaniyê bi nav û deng bûn. Herwiha, encameke din a koçkirinê jî bêguman zeîfkirina hêza kurd li rojhilata navîn bû. Bi vî havî, kurd ji ber dilpakiya wan a li hemberî şahê Sefewî ji bo parastin û mijarên din ên împeratoriyê hatin bikaranîn.

Îro li Xorasanê nêzî 2 mîlyon kurd dijîn. Ji wan 60% li gundan, 35% li bajaran dijîn û 5% jî weke rêwend/koçber jiyana xwe derbas dikin. Pirraniya wan bi zaravayê kurmancî dipeyvin.

Gerez bê gotin ku kurdên Xorasanê, piştî ku li Xorasanê hatin bicihkirin, nêzî 415 sal ji Kurdistana mezin îzole mabûn. Rastebîniyek e ku heta sedsala 20an ti rêxistinên civakî, çandî û siyasî nehatine damezirandin. Gelek serok, zanyar û nivîskar hatine binpêkirin an jî kuştin.

Aborî

Çand û huner

Mixabin ku di derbarê kurdên Xorasanê de mirov rastî gelek agahiyan nayê. Nivîs û agahiyên derheqê wan hebin jî, ew bi gelemperî bi zimanê farisî ango bi kurdiya erebî hatine nivîsandin. Lê di kilam û vîdeoyên Yelda Ebasî û Mohsen Mirzazadeh de, mirov dê nasbike ku kurdên Xorasanê çiqas xwedî li çand û hunera xwe derketine. Lewra meriv kare bibêje ku kurdên Xorasanê çiqas ji hêla erdnigariyê ve ji Kurdistanê dûr bibin jî, bi ziman, çand û hunera xwe pir nêzîkî Kurdistanê ne.

Bêguman, kurdên Xoresanê bi dengbêjên xwe bi nav û deng in. Muzîk û huner ji bo wan gelek girîng e, ji ber ku ew navnîşana nasnameya wan e.

Ji bo ku çand û hunera xwe biparêzinm kurdên Xorasanê her salê carek Cejna Çand û Hunera Kurdên Xorasanê pîroz dikin. Di van pîrozbahiyan de bi taybetî muzîk, cil û berg û helbestvanên Xorasanê tên pêşkêşkirin. Li gorî hin kurdologan, rênexistinbûyî û pêşneketina çand û hunera kurdên Xorasanê ji rewşa xirab a perwerdehî û aboriya herêmê tê. Heta demekê xwendevanên zaningehê kovarên bi navê Kurmanj û Dengê Kurmanc dimeşandin, û evya tenê weke xizmeteke mezin ji pêşxistina çand û hunera herêmê tê bi nav kirin.

Ziman

Kurdên Xorasanê, xeynî eşîrên Zend û Zengene yên ku bi zaravayên kurdî yên başûr diaxivin, seranser kurmancîaxiv in. Kurmanciya xorasanê her çiqas ji jêrzaravayên kurmancî yên ku li Kurdistanê têne axavtin cûda be jî, ji ber ku çend sedsalê îzole ye û di dervê pêvajoyên pêşveçûyîniyên rêzimanî û veguhirînên dengî yên kurmanciya Kurdistanê de maye, di nav xwe de gelekî homojen e. Pêwist e ku bê gotin, ferhengok û rêzimanê kurmanciya xorasanê kurdî ye, belê him ferhengoka wê him jî fonetîka we pir di bandora farisî û tirkmenî de maye^[5]. Heta bajariyên li Bocnûrdê û eşîrên Palûkanlû, Pehlevanlû, Topkanlû, Qereçorlû, Qerebaşlû hwd. dev ji kurdî berdane û tenê tirkmenî, li çend gundên Qûçanê jî tenê bi farsiya rajî (farsiya gundiyan), diaxivin.

Çend mînak ji zaravayê êlên Amerlû û Zaferanlû û beranberiyên wan di diyalektcografiya kurmancî de.^[6]

Kurmanciya Xorasanê	Beranberî li Kurdistanê
adem (Farsî)	mirov
rind	rind (Serhed, Dêrsim)
ro	ro
biroş	beroş, qazan
kûtî	kotî
qiçik	biçûk
sol	sol (Serhed), pêlav
ar	ar (Koçgirî), agir
beran	beran
avisî	awisî
orte (Tirkî), nav	orte (Serhed), nav, hundir
dapîr, bîbî	bîbî (Serhed), pîrik
paçik, şal (F)	şal
xweng, xang	xang, xweng
dîn	dîn
se, kûçî	se, kûçik
sergîn	sergîn, tezek (Botan)
deng (Tirkî)	deng
kum	kum
heste	heste (Serhed), çekmak
we(bi)refş	xweşik

Cil û berg

Jinên kurdên Xorasanê bi karên honandinê, çirpandinê û boyaxkirinê cil û bergên xwe bi destan çêdikin. Cil û bergên jinên Xorasanê bi gelemperî ji sê perçeyan pêk tê: Kofî, keras û şalwerê jinan.

Kofî ji qedîfê tê çêkirin, serê jinan digire û rengê xwe bi gelemperî sor, kesk ango xemriyî ye. Herwiha, kofiyên jinan bi gelek diravên simî tê xemilandin. Taybetiyeke kofiyê ev e ku, bi diravên xwe yên lêkirî dengeke rîtmîk derdixe, yê ku bi meşîna jinê derdikeve holê. Keras xwediyê berstikeke fireh e. Keras û kofî bi heman rengê tê lêkirin.

Dawet û lîstik

Di dawetên kurdên Xorasanê de govend tine ye, lê bazdan hene ên ku dişibin semaha Elewiyan. Taybetiyeka din a dawetan ev e ku jin û zilam bi hev re dileyzin. Evya di welateke şerîetê de gelek balkêş e. Tê gotin ku lstikên dawetan berê lîstikên ji bo şer bûn. Li gorî vê yekê jinên kurd ên Xorasanê dema ku zilamên wan diçûn şer, bi van lîstikan zilaman dişandin şer - an jî şervanên xwe bi van lîstikan pêşwazî dikirin.

Mıxabin him li bajar him jî li gundan ji kevneşopî, cil û bergên otantîk dûrketinek tê dîtin. Encameke vê rastebîniyê ev e ku cil û bergên gelêrî di jiyana rojane de êdî pir naye li xwe kirin Lîstin û gowendgirtina kurmancan li Xorasanê bi çend cûre lîstikan pêk tê ku hinek ji wan ev in: Yek qerse, Du qerse, Sê qerse, Şeş Qerse, Diyanzdeh Qerse, Enarekî, Hengê Xanan û hwd.^[7]

Êl û eşîr

Gotara bingehîn: Lîsteya êl û eşîrên kurdên Xorasanê

Eşîrên kurdên Xorasanê

Eşîr û qebîlên (tayife) kurdan ên li Xorasanê li heft êlan belav dibin. Ên xwedî hejmarên balkeş êlên Çemişgezeg (Zaferanlû) û Şadlû ne. Her wiha çend êlên din jî, ên hejmara wan bi tewayî encax qasê hejmara êlên Çemişgezeg û Şadlû ye, li herêmê dijîn.

Zaferanlû (navenda wan Qoçan e)
Şadlû (navenda wan Bocnûrd e)
Topkanlû
Kawanlû (navenda wan Redkan e)
Amerlû
Qereçorlû (navenda wan Samalqan e)
Lek (Zend, Zengene)

Li gor hin gotinan (wek ên siyasetmedar Qilijdaroxlû) kurdên Dersimê yên kurmancîaxêv bi eslê xwe tirokmanên Xorasanê ne. ^[8] Bêguman, meriv nikare gelemperî kirineke wiha bike. Bi derbasbûyîna demê zewacên di nava etnîkên herêmê çêbûne, lewra hin eşîrên din ên Xorasanê hene bi eslê xwe kurd in, lê bi zimanê farisî an jî tirkomanî diaxivin.

Navdarên kurdên Xorasanê

Hinek ji serok û navdarên kurdên Xorasanê:

Helbestvan

Nivîskar

Wergêr

Hunermend

Hunermendên navdar ên Xorasanê

Çavkanî

^ Bruinessen, M.M.: Agha, Scheich und Staat. Berlin 2003.
^ Bide ber lîsteya eşîrên kurdan ên xorasanê, di: Izady, R. M.: The Kurds. New York 1992.
^ "MADIH, MADH". Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2022.
^ Houtoum-Schindler, Albert. "Beiträge zum kurdischen Wortschatz", ZDMG (Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Leipzig) cild 38 r.43-116
^ Kurdica: Kurdiya Xorasanê
^ B. Roşeng: "Kurd li Xoresane", Nûbûn 71, 2005.
^ Berat Qewîendam (xorasan )
^ Analitikbakis.com: Kemal Kılıçdaroğlu: "Kürt değilim"^{[girêdan daimî miriye]}, dîtin 27.04.2012

Dîmenek ji jiyana Kurdên koçber: Kurdên Xorasanê ( Şoreş Reşî ) ^{Girêdana arşîvê 2016-04-15 li ser Wayback Machine}
wêne ji kurdên xorasanê 200 sal berê ji mêr û jin... ^{Girêdana arşîvê 2015-04-27 li ser Wayback Machine}

Girêdanên derve

[1] Bruinessen, M.M.: Agha, Scheich und Staat. Berlin 2003.

[2] Bide ber lîsteya eşîrên kurdan ên xorasanê, di: Izady, R. M.: The Kurds. New York 1992.

[3] "MADIH, MADH". Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Roja gihiştinê 15 tîrmeh 2022.

[4] Houtoum-Schindler, Albert. "Beiträge zum kurdischen Wortschatz", ZDMG (Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Leipzig) cild 38 r.43-116

[5] Kurdica: Kurdiya Xorasanê

[6] B. Roşeng: "Kurd li Xoresane", Nûbûn 71, 2005.

[7] Berat Qewîendam (xorasan )

[8] Analitikbakis.com: Kemal Kılıçdaroğlu: "Kürt değilim"^{[girêdan daimî miriye]}, dîtin 27.04.2012

[3]

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]