Gîlekî (gel)
Gîlekî an gîlakî (bi gîlekî: گیلک, bi farisî: گیلک), gelekî îranîaxiv û misilman li bakûrê Îranê ye. Warên gîlekiyan li parêzgehên perav ên Deryaya Mazenderan e, anku herêma dîrokî ya Dilêman[4]. Şênber îro ew cografî û kargereyî parêzgehên Gîlan û Mazenderan ne[5]. Gîlekî misilmanên şiî ne. Ji zimanê wan re yê ku ji koma zimanên îranî yê bakûrê rojava e, jî gilekî tê gotin.
| Gelhe tevahî | |
|---|---|
| 2.984.000[1][2][3] (2022) | |
| Ziman | |
| Zikmakî: Gîlekî Duyem: farisî, mazenderî | |
| Baweriya dînî | |
| Şiîtî |
Dîrok biguhêre
.PNG)
Gotara bingehîn: Xanedana Ziyariyan
Dibe ku Gîlak neviyên Dilamiyan bin, yên ku di dawiyê de li bakurê rojavayê sînorên Deryaya Qezwînê ya Îranê bi cih bûn û zimanê xwe yê ku dişibihe Mazenderanên cîran e.
Bi rastî di dîrokê de yekem serkeftina Împaratoriya Gîlakan Xanedana Ziyariyan bû, ku wê demê heta dilê Farisan li derdora Teberistanê belav bû û xwedî hebûneke xurt bû. Derbarê xanedaniyê de zimanê gilakî ku jê re “Gilak” dihat gotin, di artêşê de hem farisî û hem jî kurdî dihat axaftin.
Ji Serdema Navîn wêdetir, gelek padîşahiyan piçûk û nîvserbixwe hatin damezrandin ku bûn vasalên hebûna mezin a Îranê ya Dewleta Sefewiyan, Xanedana Efşaran, Xanedana Zendan, Xanedana Qacaran û Xanedana Pehlewiyan ya ku niha Îran e.
Dîroka Gîlakiyan û qonaxa “Depresiv” a dewleta navendî ya Îranê ku gelek kêmneteweyên etnîkî û îdeolojîk li dijî Îranê serî hildan, di nav Gilakan de jî prensîba neteweperestiyê hebû ku di lawazbûna Îranê de bû. Dewleteke Gilakiyan a nenaskirî di demeke kurt de li herêma rûniştina wan a niha hebû.
Komara Sovyeta Sosyalîst a Farisî (Gilekî) biguhêre
- Gotara bingehîn: Komara Sovyeta Sosyalîst a Farisî
Alaye Komara Sovyeta Sosyalîst a Gilanê
Tevgera Cengê ku di sala 1914an de dest pê kiribû, piştî serketina Bolşevîkan li Rûsyayê geş bû. Di Gulana 1920an de fîloya Sovyetê ya Xezerê, bi serokatiya Fedor Raskolnikov û bi Sergo Orzhonikidze re, derbasî bendera Anzali ya Xezerê bû. Ev wezîfe tenê ji bo peydakirina keştiyên rûsî û cebilxaneyên ku ji aliyê kontra-şoreşgerê Rûsiya Sipî General Denikin ve birin Anzeliyê, ku ji aliyê hêzên Îngîlîz ve li Enzelî hatibû wergirtin, hate ragihandin. Garnîzona Îngîlîz a li Anzeliyê di demeke kurt de bê berxwedan bajar vala kir û berê xwe da Minbicê.
Şoreşgerê îranî Mîrza Kuçak Xan ji ber nakokiya di navbera tevgera wî û hêzên yekbûyî yên Brîtanya hikûmeta navendî de, çend bijarde li ber çavan girtin. Mîrza fikirîbû ku ji Bolşevîkan piştgirî bixwaze, dema ku salek berê bi peyatî çû Lankerê da ku bi wan re hevdîtinê pêk bîne, lê dema ku ew gihîşt wî bajarî, hêzên Sor neçar man ku koç bikin.
Di nav cengaliyan de gelek kes hebûn ku hest dikirin ku Bolşevîkan ji bo pirsgirêkên ku hem Rûsya û hem jî Îran hevpar in, ango serdestiya çînên jor û Dîwana Împeratoriyê, çareseriyeke rast pêşkêşî dike. Serfermandarê Kuçak Xanê diduyan, Ehsanollah Xan Dustdar, bûbû komunîst û parêzgerê îtifaqa bi Bolşevîkan re. Kuçak Xan, her çend ji ber ol û neteweperestiya xwe ya îranî li hember fikreke wiha dudil û hişyar be jî, qebûl kir û Cengalî bi Bolşevîkan re peyman danî.
Ev hevkarî bi şoreşgerên Sovyetê re li ser hin mercan bû, ji wan ragihandina Komara Sovyeta Sosyalîst a Farisî di bin serokatiya wî de û nebûna destwerdana rasterast a Sovyetê di karûbarên navxweyî yên komarê de. Sovyetê qebûl kir ku bi cebilxane û leşkeran piştgiriya wî bikin. Mîrza pêşniyar kir ku ji bo cebilxane bidin lê Sovyetê tu pere red kir.
Ziman biguhêre
- Gotara bingehîn: Zimanê gilekî
Zimanê Gilakî endamê şaxê bakûrê rojava yê zimanên îranî ye. Ew zimanê sereke ye ku di nav gelê Gilakî de tê axaftin, her çend zaravayên cihêreng ên herêmî û herêmî yên zimanê Gilekî hevpar in. Gelê Gîlak hem bi zimanê Gîlekî hem jî bi Farisî ya standard dizane. Farisî zimanê fermî yê perwerdeyê li Îranê ye, û ji ber ku mamoste ji bikaranîna zarava û devokên herêmî di dersê de dilgiran in, zimanê Gilakî li malê ji zarokan re tê hînkirin.
Zimanên Gilakî û Mazenderanî (lê ne zimanên din ên îranî) bi zimanên Qafqasî re hin taybetiyên tîpolojîk hene. Lê bi geşbûna perwerde û çapemenîyê re îhtîmal e ku cudabûna zimanê Gîlkî û zimanên din ên îranî ji holê rabe. Gilakî ji nêz ve bi Mazenderanî ve girêdayî ye û her du ziman jî xwedî peyvên wekhev in. Van her du zimanan ji farisî zêdetir sîstema daxistina navdêran ku taybetmendiya zimanên kevnar ên îranî bû, diparêzin.
Ziman li ser sê zaravayan dabeş dibe: Gilekî ya rojavayî, Gilekî ya rojhilatî û galeşî/deylemî. Zaravayê rojavayî û rojhilatî bi çemê Sefîd ji hev tên veqetandin û Galeşî li çiyayên rojhilatê Gîlanê û rojavayê Mazenderanê tê axaftin.
Sê zaravayên sereke hene lê bajarên mezin ên Gîlanê di awayê axaftinê de guheztinên piçûk hene. Ev "binav-zarava" Reştî, Rûdbarî, Some'e Serayî, Lahîcanî, Langerûdî, Rudesarî, Bandar Enzelî û Fumanî, Elemotî, Taleganî.
Li Mazenderanê li bajarê Ramsar, Tonekabon û Çalûsê gilakî tê axaftin. Herçiqas ev zarava di bin bandora Mazenderanî de maye jî lê dîsa jî zaravayekî Gilakî tê dîtin.
Li parêzgeha Qazwêne, li herêmên bakurê parêzgehê, li Elemûtê, Gilakî tê axaftin.
Alayê Gilekî biguhêre
Ala Gîlakê, ji îdeolojiyên neteweperestî yên dewlet an jî rêveberiyeke Gîlakê ya cuda an otonom dertê. Sedema tevhevkirina rengan li vir tune ye, li gorî hin nivîskaran, rengê şîn divê ji bo sînorê bi deryayê re, keskek ronahî ji bo dîmenên bi piranî kesk û ya reş ji bo dîroka kûr a gelan be.
Genetîk biguhêre
Gîlak û Mazenderaniyên nêzîkî wan, herêma başûrê Xezerê ya Îranê dagîr dikin û bi zimanên girêdayî şaxê bakur-rojavayê zimanên îranî diaxivin. Tê pêşnîyar kirin ku bav û kalên wan ji herêma Kafkasyayê hatine, belkî komeke berê li başûrê Xezerê bi cih kirine. Belgeyên zimannasî vê senaryoyê piştguh dikin, ji ber ku zimanên Gilakî û Mazenderanî (lê ne zimanên din ên îranî) bi zimanên Qefqasî re hin taybetmendiyên tîpolojîkî parve dikin. Li Gîlakî û Mazenderaniyê qalibên guhertoyên mtDNA û kromozoma Y hatine analîz kirin.
Li ser bingeha rêzikên mtDNA HV1, Gilak û Mazenderanî herî zêde dişibin cîranên xwe yên erdnîgarî û zimanî, ango komên din ên Îranî. Lêbelê, celebên wan ên kromozoma Y herî zêde dişibin yên ku di komên ji Qefqasyayê Başûr de têne dîtin. Senaryoyeke ku van cudahiyan rave dike, ji bo bav û kalên Gîlakiyan û Mazenderaniyan eslê Qefqasya yê başûr e, li pey wê jî ketina jinan (lê ne mêran) ji komên herêmî yên Îranî, dibe ku ji ber welatparêziyê. Ji ber ku hem mtDNA û hem jî ziman ji zikmakî ve têne veguheztin, tevlîbûna jinên herêmî yên îranî dê bibe sedema cîgirkirina zimanê bav û kalên Qefqasiyan û celebên mtDNA yên Gilakî û Mazenderanî bi zimanê wan ê îranî û celebên mtDNA yên heyî. Veguheztina ziman û mtDNA dibe ku diyardeyek giştî ji ya berê naskirî be.
Komên Mazenderanî û Gîlakî di nava komeke mezin de ne ku ji nifûsa ji Qefqasya û Asyayê Rojava pêk tê û bi taybetî nêzî komên Qefqasya Başûr-Gurcî, Ermenî û Azerî ne. Îraniyên Tehran û Îsfehanê ji van koman dûrtir in.
Mijarên têkildar biguhêre
Çavkanî biguhêre
- ^ https://joshuaproject.net/people_groups/11890/IR
- ^ Iranian Census estimate nearly 3 Million of native Gilaki speakers of the Country
- ^ Brittanica, Ziyarid Dynasty Folks 2022
- ^ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 24 îlon 2008 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 27 tîrmeh 2013
{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk) - ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 14 îlon 2022.