Wîkîpediya

Gurcî

Gurcî, yan jî kartvelî, gelê neteweyên kartvelî ye ku li welatê Gurcistanê ne û zimanê gurcî diaxivin. Gurcî xwedî dîrokek ku ji 4000 salan zêdetir tê hesabkirin. Her çend heya sedsala 11an Gurcistan a yekgirtî be jî, gelê gurcî ji sedsala 3ê berî zayînê ve hene ku li ser herêma nêzîkê ku îro wekî Gurcistanê tê zanîn hikum dikin. Gurciyan baweriya xiristiyanî yê zû pejirand (Gurcistan, an jî wekî ku jê re digotin Padîşahiya Iberia, welatê yekem ê cîhanê bû ku xirîstiyantî wekî dînê fermî bû dema ku di sala 327 PZ de wekî dînê dewletê hate ragihandin. Di bin hikumdariya padişah Dawid IV di sedsala 11an de Serdema Zêrîn a gurciyan dest pê kir.

Gurcî
Gelhe tevahî
5 mîlyon heya 7 û 8 mîlyon (2020 taxmîn)
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
 Gurcistan3.224.600[1]
 Rûsya157.803-900.000 (binerê; Gurcî li Rûsyayê)[2][3]
 Tirkiye91.500 - 1.500.000 (binerê; Gurcî li Tirkiyeyê)[4][5]
 Îran100.000[6]
 DYA100.000
 Yewnanistan43.159 - 300.000[7]
 Ûkrayna34.199[8]
 Brezîl20.750
 Japon14.000
 Îtalya12.670
 Keyaniya Yekbûyî12.000[9]
 Fransa10.000
 Kurdistan3.616 - 8.000[10]
Ziman
Zimanê gurcî, Zimanê tirkî
Baweriya dînî
Xristiyan, Islam

Di sala 1801 de, tsarê Rûsyayê Pawlos, Gurcistanê dagir kir. Ev bû sedem ku welat paşê bibe beşek ji Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst, ku di sala 1922 de hate ragihandin. Gurciyan wê hingê xwe serbixwe ragihandin, lê serxwebûnê tenê 1918-1921 domand. Dûv re welat bû beşek ji Yekîtiya Sovyetê, her çend di sala 1936an de bû SSR ya Gurcistanê. Rêberê Sovyetê Yosîf Stalîn (bi gurcî: იოსებ ჯუღაშვილი, Ioseb Dzughashvili) gurcî bû. Piştî sala 1991, Gurcistanê dîsa serbixwe hate ragihandin.

Dîrok

biguhêre
 
Dewletên Kardînalên

Gurcî bi Îberya û Kolxîs şaristaniyên Antîka Klasîk hatin qada dîrokê; Kolhîs ji aliyê çandî ve bi Helenîk ve girêdayî bû, lê Îberya di bin bandora Iskenderê Mezin de bû, heta ku Împeratoriya Axamenî hat hilweşandin.[11] Bi belavbûna Xirîstiyantiyê li Îberyayê ji aliyê Kapadokiyan Saint Nîno, ew bûn yek ji wan neteweyên yekem ku di sedsala 4-an de baweriya Îsa qebûl kirin, û îro jî piraniya Gurciyan Dîra Ortodoks a Rojhilat Xiristiyanên Ortodoks û li pey dêra xwe ya neteweyî xweserî Dêra Ortodoks a Gurcistanê[12][13] Civatên gurcî Katolîk û Misilman jî hene, û hejmareke girîng ji Gurcîyên ne oldar. Asya û Ewropa li Qefqasya, ku di sala 1008-an de wek pirek ku gurcîyan girêdide da ku împaratoriyek pan-Qefqasya ava bike [14][15][16][17] paşê, bi destpêkirina Serdema Zêrîn a Gurcistanê, welat gihîşt lûtkeya hêza xwe ya siyasî û çandî. Di vê serdemê de Mongolan û Tîmûr hêrîşên,[18] Deryaya Reş, Kêtina Konstantînopolîsê û her weha dawîn ji padîşahên gurcî yên mezin V. Mirina Giorgi di sala 1346an de, di encama sedemên wek aloziya navxweyî de, berdewam kir heta ku padîşah lawaz bû û piştre hat dabeşkirin.[19]

Di dema Serdema Nû ya Destpêkê de, gurcî ji aliyê siyasî ve hatin dabeşkirin, û serdema padîşahiyan û mîrekiyên bindest ên Împeratoriya Osmanî û Îranê xanedanên li pey hev dest pê kir. Gurciyan dest bi lêgerîna hevalbendan kirin û Rûsan li ser asoya siyasî wekî hevalbendek muhtemel "ji bo xatirê baweriya xiristiyan" dîtin ku li şûna yên windakirî Împeratoriya Bîzansê bigirin.[20] Padîşahên Gurcistanê û Carên Rûsî, Padîşahê Gurcistanê yê Rojhilat Kartlî-Kakhetî di sala 1783-an de. II. Wan bi kêmanî 17 qasid şandin ba hev, ku di encamê de Erekle Peymana Georgievsk bi Imperatoriya Rûsyayê re çêkir.[21] Lêbelê, hevalbendiya Rûs-Gurcî, Padîşahiya Kartli-Kakhetî ya Rojhilatê Gurcistanê ya Rûsyayê, ku di sala 1801-an de bi tevliheviya navxweyî re têkoşîn kir [22] û, di 1810 de, Gurcistana Rojava Padîşahiya Imereti [23] ji ber berdewamkirina pêvekirinê û nepêkanîna şertên peymanê bi dawî bû.[24][25] Ji bo vejandina dewletê gelek serhildan û operasyon hatin organîzekirin, ji wan ya herî girîng Komploya 1832 bû, ku bi ser neket.[26] Desthilatdariya Rûsyayê li ser Gurcistanê di encama peymanên aştiyê yên bi herêmên mayî yên Gurcistanê re ku Îran, Osmanî û Împaratoriya Rûsyayê di sedsala 19-an de perçe perçe kiribûn, hat qebûlkirin. Gurciyan ji sala 1918an heta 1921ê di dema Komara Yekemîn a Gurcistanê de ji Rûsyayê serxwebûna xwe bi kurtî îlan kirin û di dawiyê de ji Yekîtiya Sovyetê 1991 dîsa bi ser ket.

Miletê gurcî ji eşîrên coxrafî yên cihêreng, her yek bi kevneşopî, adet û zarava xwe û gelên girêdayî bi zimanên xwe yên herêmî yên wekî Swanî û Megrelî pêk tê. Pergala nivîsandina taybet û bi kevneşopiyeke nivîskî ya kevnar a ku vedigere sedsala 5-an, Zimanê gurcî ji bo hemû Gurciyên ku li wî welatî dijîn û herwiha zimanê fermî ya Gurcistanê. Li gor Wezareta Dewletê ya Gurcistanê ya ji bo Pirsgirêkên Diyasporayê, statîstîkên nefermî dibêjin ku li dinyayê zêdetirî 5 milyon gurcî hene.[27]

Ziman

biguhêre
 
belavbûna Zimanên Kartvelî
  Gotara bingehîn: Zimanê gurcî
  Gotara bingehîn: Zimanên kartvelî

Gurcî ji gelê Gurcistanê û ji zimanê wan re tê gotin. Zimanê gurcî ji malbata zimanên qefqazîşaxa başûrê qefqazî ye. Nêzîkî svanî, lazî, megrelî ye. Gurcî li Gurcistan, Tirkiye, Îran, Azerbaycan, başûrê Osetya û li hin welatên Ewropayê dijîn. Li Kurdistana Bakur jî gurcî hene û osmanî û dûgela tirk ew anîne bicihkirine.

Zimanê gurcî yek ji kevntirîn, dewlemendtirîn zimanê Qefqazê ye. Di sedsala 3. de bi zimanê gurcî pirtûk hatine nivîsîn.

Mijarên têkildar

biguhêre

Bîbliyografî

biguhêre
  • Eastmond, Anthony (2010), Royal Imagery in Medieval Georgia, Penn State Press
  • Suny, R. G. (1994), The Making of the Georgian Nation, Indiana University Press
  • Lang, D. M. (1966), The Georgians, Thames & Hudson
  • Rayfield, D. (2013), Edge of Empires: A History of Georgia, Reaktion Books
  • Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Sam Houston State University, USA, Routledge
  • Toumanoff, C. (1963) Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press

Çavkanî

biguhêre
  1. ^ Census data of National Statistics Office of Georgia
  2. ^ ქართულ დიასპორათა განსახლება რუსეთის ფედერაციაში 27 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. State Ministry on Diaspora Issues of Georgia
  3. ^ Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года 25 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  4. ^ "Ethnic groups in Turkey: Georgians".
  5. ^ "Ethnologue: Georgian".
  6. ^ Rezvani, Babak (Kış 2009). "The Fereydani Georgian Representation". Anthropology of the Middle East. 4 (2): 52-74. doi:10.3167/ame.2009.040205.
  7. ^ "2001 Greek census" (PDF)
  8. ^ "Ukrainian Census 2001".
  9. ^ ქართული დიასპორა დიდ ბრიტანეთში State Ministry on Diaspora Issues of Georgia
  10. ^ "Iraq: As Third-Largest Contingent, Georgia Hopes To Show Its Worth".
  11. ^ Rayfield, pp. 18-19
  12. ^ Suny, r. 21
  13. ^ Rayfield, r. 39
  14. ^ Rapp (2016) bû şahidê damezrandina yekgirtî [[[Padîşahiya Gurcistanê]], cîh: 453
  15. ^ Suny, r. 32
  16. ^ Rayfield, r. 71
  17. ^ Eastmond, r. 39
  18. ^ W.E.D. Allen, cih: 1157
  19. ^ W.E.D. Allen, cih: 337
  20. ^ W.E.D. Allen, cih: 1612
  21. ^ W.E.D. Allen, cih: 344
  22. ^ Suny, r. 59
  23. ^ Suny, pp. 64-66
  24. ^ Suny, pp. 63-65-88
  25. ^ Rayfield, rûp. 259
  26. ^ Suny, pp. 71-72
  27. ^ Statistics Girêdana arşîvê 2020-08-13 li ser Wayback Machine Şablon:Webarşiv 22.04.2015
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Gurcî&oldid=1878669" hatiye standin.