Împeratoriya Rûsî

Российская империя
Российская империя ; Împeratoriya Rûsî; Российская империя
Ala	Mertal
	Sirûd: The Prayer of Russians, God Save the Tsar! ;
Paytext	Sankt Petersburg (De facto, 1721–1728); Mosko (De facto, 1728–1730); Sankt Petersburg (1730–); Mosko (de jure, 1721–1728) ; ; 52°Bk, 69°Rh
Zimanên fermî	zimanê rûsî; zimanê polonî; zimanê fînî; zimanê swêdî ;
Rêveberî	dual monarchy (1905 – 1917 (bi julianî)), keyîtiya serberdayî (1721 (bi julianî) – 1905), padîşahiya destûrî
Avakirin
Gelhe

Împeratoriya Rûsî (bi rûsî: Российская Империя, lat. Rossiyskaya Imperiya) an jî Rûsyaya Çarî împeratoriya ku di sala 1721an de ji hêla çar Pyotrê yekem hatiye sazkirin.^[1] Ew li ser axên ko îroj Rûsya dewletên Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst yê berê û hin herêmên Fînlenda û Polonyayê û Alaskayê rûniştibû. Wê dewletê li ser axên ku pê re YKSS li ser hatibû sazkirin heta Şoreşa Şibatê ya 1917an bû serwerî ajot.^[2]

Erdnîgarî

Împeratorî di navbera 1742 û 1867an de (bi tevlêbûna xaka dewletên îroyîn Estonya, Letonya, Lîtvanya li Dewletên Baltîk, Fînlenda, beşeke mezin ji Polonya, herêmên li bakurê rojhilatê Tirkiye û Alaska) gihîştiye asta herî mezin. Bi vî awayî (piştî Împeratoriya Mongolan) di dîrokê de dewlet an serweriya herî mezin a hevgirtî.

Di sala 1917 de, împeratorî bi deh welatên cîran re sînor bû: Norwêc, Swêd, Împeratoriya Almanî, Awistirya-Mecaristan, Romanya, Împeratoriya Osmanî, Farîs, Efxanistan, Çîn û Korêya Bakur bi Japon. Di heman demê de bi Deryaya Baltîk, Deryaya Reş, Deryaya Qezwînê, Okyanûsa pasîfîk, Deryaya Oxotskê, Deryaya Bering, Deryaya Sîbîryayê ya Rojhilat, Deryaya Laptev, Deryaya Karayê, Deryaya Barents û Deryaya Navîn re hevsînor e.

Axa Rûsyayê herî dawî bi qasî 22,7 mîlyon kîlometre çargoşe hema hema şeşemîn axa erdê girtibû. Ew ji Deryaya Reş û Deryaya Baltîk heta Okyanûsa Pasîfîk bi awayekî rojava-rojhilat bi qasî 10,000 kîlometre dirêj bû. Ji bakur ber bi başûr ve bi qasî 5000 kîlometre dirêj bû.

Nifûs

Împeratoriya Rûsyayê karaktera piretnîkî ya Rûsyayê ya Tsardomê mîras girt û di dirêjahiya hebûna xwe ya 196 salan de pêşdeçûna wê domand. Gelên ku piştgiriya dewletê dikirin Rûs ("Rûsên Mezin") bûn, Ukraynî ("Rûsên Biçûk") û Belarûsî jî wekî parçeyek yekpare ya gelên rûsî yên sêalî dihatin hesibandin.

Ji demên berê ve, împeratorî hejmareke mezin ji eşîrên piçûktir Finî û Siberî û her wiha Teterên Krîmê, Çuvaş û Başkîran di nav xwe de dihewand. Bi bidestxistina parêzgehên Deryaya Baltîkê di destpêka sedsala 18-an de, ji bilî gelên Baltîk, nifûsek girîng a Alman-Baltîk hate zêdekirin, ku paşê di siyaset û civaka Rûsyayê de rolek girîng lîst.

Berfirehbûna nav Asyaya Navîn ku di nîvê sedsala 18an de dest pê kir koçerên Qazax zêde kir û dabeşkirina Polonyayê nifûsek girîng a Polon û Cihû zêde kir. Di sala 1917de, dora du-sêyan hemî Cihûyên li cîhanê li Împeratoriya Rûsyayê dijiyan, pirraniya wan li devera ku jê re tê gotin Pale of Settlement.

Li Fînlendaya Mezin a Rûsyayê, mijarên Romanovan Fînlendî û Swêdî bûn. Zêdetir berfirehbûna rûsan gelên Qefqasya û cihêreng ên Asyaya Navîn kirin bindestên taca Rûsî. Li gorî serjimêriya yekem a tev-Rûsya ya 1897an, Rûsiyên Mezin tenê ji sedî 49ê nifûsa giştî ya împeratoriyê pêk tînin.

Vê serjimêriya ku hema berî destpêka sedsala 20an hate kirin nifûsa 125,640,021 kesan da. Fînlenda, Buxara û Khiva li vir nehatin hesibandin.^[3]

Girêdanên derve

Çavkanî

^ Klaus Zernack: Handbuch der Geschichte Russlands, Band II: 1613–1856. Vom Randstaat zur Hegemonialmacht. Hiersemann Verlag, Stuttgart 1986, S. 353.
^ Vgl. etwa Andreas Zimmermann, Staatennachfolge in völkerrechtliche Verträge, Springer, Berlin/Heidelberg/New York 2000, S. 86. 90.
^ demoscope.ru/weekly

[1] Klaus Zernack: Handbuch der Geschichte Russlands, Band II: 1613–1856. Vom Randstaat zur Hegemonialmacht. Hiersemann Verlag, Stuttgart 1986, S. 353.

[2] Vgl. etwa Andreas Zimmermann, Staatennachfolge in völkerrechtliche Verträge, Springer, Berlin/Heidelberg/New York 2000, S. 86. 90.

[3] scope.ru/weekly

[1]

[2]

[3]