Keyaniya Kurdistanê

Keyaniya Kurdistanê Şanşînî Kurdistan /Soranî
← ← 1921 — 1924/1925 →
Al
Agahiyên gelemperî
Rêveberî		Monarşî
Paytext		Silêmanî
Ziman		Kurdî
Dîn		Îslam
TBH		{{{tbh}}}
TBH/sal		{{{tbh kes}}}
Dirav
Dem		{{{dem}}}
Nîşana înternetê		{{{nîşana înternetê}}}
Kd. telefonê		{{{koda telefonê}}}
{{{agahîgelemp1 sernav}}}		{{{agahîgelemp1}}}
{{{agahîgelemp2 sernav}}}		{{{agahîgelemp2}}}
{{{agahîgelemp3 sernav}}}		{{{agahîgelemp3}}}
{{{agahîgelemp4 sernav}}}		{{{agahîgelemp4}}}
{{{agahîgelemp5 sernav}}}		{{{agahîgelemp5}}}
Gelhe
		{{{gelhe}}}
		{{{gelhe2}}}
		{{{gelhe3}}}
		{{{gelhe4}}}
		{{{gelhe5}}}
Rûerd
		{{{rûerd}}}
		{{{rûerd2}}}
		{{{rûerd3}}}
		{{{rûerd4}}}
		{{{rûerd5}}}
Dîrok û bûyer
		{{{bûyer1}}}
		{{{bûyer2}}}
		{{{bûyer3}}}
		{{{bûyer4}}}
		{{{bûyer5}}}
		{{{bûyer6}}}
		{{{bûyer7}}}
		{{{bûyer8}}}
		{{{bûyer9}}}
		{{{bûyer10}}}
		{{{bûyer11}}}
		{{{bûyer12}}}
Serwerî
Paşa
1921 - 1924/1925		Şêx Mehmudê Berzencî
		{{{serokA2}}}
		{{{serokA3}}}
		{{{serokA4}}}
		{{{serokA5}}}
		{{{serokA6}}}
Serokwezîr
		Şêx Qadirê Hafiz
1921 - 1924		{{{serokB2}}}
		{{{serokB3}}}
		{{{serokB4}}}
		{{{serokB5}}}
{{{sernav serokC}}}
		{{{serokC1}}}
		{{{serokC2}}}
		{{{serokC3}}}
		{{{serokC4}}}
		{{{serokC5}}}
{{{sernav serokD}}}
		{{{serokD1}}}
		{{{serokD2}}}
		{{{serokD3}}}
		{{{serokD4}}}
		{{{serokD5}}}
{{{sernav serokE}}}
		{{{serokE1}}}
		{{{serokE2}}}
		{{{serokE3}}}
		{{{serokE4}}}
		{{{serokE5}}}
		{{{serokE6}}}
		{{{serokE7}}}
		{{{serokE8}}}
		{{{serokE9}}}
Karîna qanûndanînê
	{{{perleman}}}
		{{{perleman1}}}
		{{{perleman2}}}
		{{{perleman3}}}
		{{{perleman4}}}
		{{{perleman5}}}
Ya berê Ya paşê Împeratoriya Brîtanî Împeratoriya Osmanî Mandaya Brîtanî ya Îraqê (1920-1932)

Keyaniya Kurdistanê an jî Melîketiya Kurdistanê (1921-1924/5) navê melîketiyekê ye ku Şêx Mehmûdê Berzencî li Başûrê Kurdistanê damezrandiye.

Nêrîna giştî

 Gotara bingehîn: Dîroka Başûrê Kurdistanê

Piştî têkçûyîn û hilweşîna împeratoriya Osmanî, pêl bi pêl gelên bindest li çareya serê xwe digerin. Tevgera ku di bin pêşengiya Berzencî de xurt kiribû, li dijî statûkoparêzî, berjewendperestî û dagirkeriya Brîtanyayê di rezbera 1922'î de îlankirina dewleta Kurdistanê dike û bo karê dewletê hikûmetekê sazdike.

Sazûmaniya vê dewletê keyanî bû û paşa jî Berzencî bi xwe bû. Tîxûbê keyaniyê dikete Kurdistana Bakûr, ango hemî başûr dadigirt.

1922 Silêmanî

Firokên Brîtanî, di wê demê di sala 1922an de hêrîşî herêma Kurdistanê dikin bi firokan û bi hezaran mirovan dikujin. Bi wê hêrîşê, dixwazin ku sazî û dezgehên rêveberiya kurdan û rewşa wan ya ku ew bi wê xwe li ser lingan digirin ji holê rakin. Keyitiya Kurdistanê heta sala 1924an dima. Lê di wê dema dawiyê de jî hêrşîn firokan Brîtanî lê herêma kurdistanê dibe. Di wê herîşê de bi hezaran xelkê sivîl di encama bombardimana Brîtanî ya li kurdistaniyan de dibe. Heta roja me jî, ev mijar hê ne hatiye rojevê û ne ji aliyê sîyasî ne ji aliyê huquqî, ne ji aliyê din ve li ser hatiye sekinîn. Brîtanî, dixwazin ji kurdan û bi taybetî ji rêveberiya kurdan ku li gor wan tevbigiriê. Lê rêveberiya kurdan her çendî ku li gor keyitiyê kurdî jî bû, li gor kurdan û kurditiya xwe tevdigeriya. Bi vê yekê re li gor Brîtanî û xwestek û berjewendên wan tevneriya. Di gulanê de serxwebûna Kurdistanê bi awayekî fermî di deneznêne. Piştre Şêx Mahmud Berzencî, ku weke keyê û serokê wê ya. hukumete xwe didenezêne û ava dike. Li gor wê avakirinê qabîna xwe ya ku ew Kurdistanê bi rê ve bibe, ava dike. ev rûpelê dîroka kurdan hê bi tememî heta roja me jî baş û qanc ne hatiye fahm kirin. Di wê demê de di ancam hêrîşên hêzên Brîtanî yên hewayî de, heta roja me jî, ew hijmar bi tememî ne hatiye kifşkirin. Lê li gor hin gotinên ku tên gotin ku ji wê demê bi awayekî îbretî tên ser ziman, dibêjin ku "bi hezaran mirov hatine kuştin, malên herkesekê bi serê wan de hanîna xwerê."

Brîtanya, parvekirina di peymana bi Sykes–Picot re, çawa ku hatibû parvakirin herêm, ew herêm ji bi wê peymanê, weke herêmê wê bû. Bi vê yekê re, di ancama wê peymanê de ne dixwest ku rêveberîyaka din were ser kar. Bi vê yekê, rêveberiya kurdan jî nexwest. Di wê peymanê de beşe bakûrê Kurdistanê jî, herême serhadê li paya rûsan ketibû. Lê piştî ku Yekîtiya Sovyet, ava bû û piştre, êdî ew rêveberiya sovyet, ev peymana veşartî ya Sykes–Picot derxista li holê. Lê piştre bi çend salan piştî avabûna wê re, weke ku li rûhê wê peymanê vegirehê, di bin serokfermandariya Stalin de, herêmên bakûrê kurdistanê ên serhedê ên weke Mûş, Sêrt, Agirî û hwd. kir ku bike dest de.

Di sala 1922an de, artêşa sovyet ket van herêmên Kurdistanê de. Brîtanî, li başûrê Kurdistanê rêveberiya kurdan ji holê rakirin û temenê wê bi hêrîşên leşkerî ên hewayî re ji holê kirin û xwestin ku ji holê rakin. Di wê demê de di konferansê li Qahîreyê de ji malbata ereb, yekî ereb ku li gor wê xwesteka wan tevdigerihê Melik Faysal, ditênina wir û li wir di bin rêveberiya ku bi destê wî avakirin, welatê Îraqê ava kirin û ew beşê Kurdistanê ya Başûrê Kurdistanê jî dikina nav wê Îraqê de û navê Kurdistanê nayê ser ziman. Piştî ku deklarasyona îlan Îraqê hat veşaşandin jî navê kurdan tê de çih nagirê.

Hin agahiyên derbarê Keyaniya Kurdistanê de

• Navê artêşê: Artêşa netewî ya Kurd
• Serokwezîr: Şêx Qadirê Hafiz
• Wezîrê parastinê: Zekî Sahibqiran
• Wezîrê perwerdeyê: Mistefa Paşayê Yamûlkî
• Wezîrê aboriyê: Abdulkerîm Alaka
• Wezîrê derve û alîkarê serokwezîr: Ehmed Begê Fetah Beg
• Wezîrê hundirîn: Şêx Mehmûd Xerîb
• Wezîrê dadmendiyê: Hecî Mele Seîdê Kerkûkî
• Wezîrê kargeriyê: Hema Evdilla Axa

Ji ber ku tevgera Kurd di gelek xalan de bi ya Brîtaniyan nedikir û sazûmaniya dagirkerî nedipejirand ji mêj ve Brîtaniyan êrîş birin ser dewleta Kurd û şerekê têr bi xwîn û hovane pêk hat. Balafirên brîtaniyan bajar û gundên kurdan dan ber gulebaranan. Bi dehhezaran mirovên sivîl hatin kuştin û bi hezaran kes hatin windakirin. Seranser başûr bû gola xwînê. Berzencî dîl hate girtin û birin Hindistanê.

Di tîrmeha 1924an de hikûmeta Kurdistanê ala teslîmbûnê rakir û rê neda ku li ser daxwazên tirk, ereb û eceman brîtanî komkujiya kurdan bidomîne. Cara yekem bû ku artêşa Brîtanyayê çekên kîmyayî li dijî kurdan bi kar dianî..

Xebatên çandî

• Bangî Kurdistan (rojname)
• Umêdî İstiqlal (rojname)
• Rojî Kurdistan (rojname)

Kronolojî

• 1 ê sermaweza 1918ê bi serokatiya serhengê Brîtanî Edward Noel wek hikûmdarê Kurdistanê hate tayîn kirin
• 23 gulana 1919ê li Silêmanî êrîş da destpêk kirin û gelek leşkerên ingilîz bindest kirin
• Rêvebirina Brîtanî li 29ê tîrmeha 1919ê cezaya darvekirinê didin Şêx Mehmûd lê paşî cezayê werdigerînin cezaya miebetê. Bi vê yekemîn proseya Keyaniya Kurdistanê xelas dibe
• Li sala 1922yê Şêx vedigere Silêmanî û dîsa serxwebûna xwe îlam dike. 1ê sermaweza 1922yê hikûmeta duyemîn ya Keyaniya Kurdistanê tê damezrandin. Heta 13ê gulana 1932yê li dijî Brîtanî berxwedana xwe dewam kir.
• 9ê cotmeha 1956ê li Bexdayê wefat kir.