Wîkîpediya

Komara Sovyet a Sosyalîst a Îranê

Komara Sovyet a Sosyalîst a Îranê

جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران[1][2] Zimanê farisî

←Xanedana Qacaran
 1920 — 1921
Xanedana Qacaran→
Al Nîşan
Nexşeya herema Gîlanê
Nexşeya herema Gîlanê
Agahiyên gelemperî
 Rêveberî Komara sosyalîst
 Paytext Reşt
 Ziman Gîlekî
Farisî
Rûsî
 Dîn Îslam-Şiîtî
 TBH {{{tbh}}}
 TBH/sal {{{tbh kes}}}
 Dirav
 Dem {{{dem}}}
 Nîşana înternetê {{{nîşana înternetê}}}
 Kd. telefonê {{{koda telefonê}}}
 {{{agahîgelemp1 sernav}}} {{{agahîgelemp1}}}
 {{{agahîgelemp2 sernav}}} {{{agahîgelemp2}}}
 {{{agahîgelemp3 sernav}}} {{{agahîgelemp3}}}
 {{{agahîgelemp4 sernav}}} {{{agahîgelemp4}}}
 {{{agahîgelemp5 sernav}}} {{{agahîgelemp5}}}
Gelhe
{{{gelhe}}}
{{{gelhe2}}}
{{{gelhe3}}}
{{{gelhe4}}}
{{{gelhe5}}}
Rûerd
{{{rûerd}}}
{{{rûerd2}}}
{{{rûerd3}}}
{{{rûerd4}}}
{{{rûerd5}}}
Dîrok û bûyer
{{{bûyer1}}}
{{{bûyer2}}}
{{{bûyer3}}}
{{{bûyer4}}}
{{{bûyer5}}}
{{{bûyer6}}}
{{{bûyer7}}}
{{{bûyer8}}}
{{{bûyer9}}}
{{{bûyer10}}}
{{{bûyer11}}}
{{{bûyer12}}}
Serwerî
   Serok
 1920 - 1921 Mîrza Kûchek Xan
{{{serokA2}}}
{{{serokA3}}}
{{{serokA4}}}
{{{serokA5}}}
{{{serokA6}}}
   
 1920 - 1921 {{{serokB2}}}
{{{serokB3}}}
{{{serokB4}}}
{{{serokB5}}}
   {{{sernav serokC}}}
{{{serokC1}}}
{{{serokC2}}}
{{{serokC3}}}
{{{serokC4}}}
{{{serokC5}}}
   {{{sernav serokD}}}
{{{serokD1}}}
{{{serokD2}}}
{{{serokD3}}}
{{{serokD4}}}
{{{serokD5}}}
   {{{sernav serokE}}}
{{{serokE1}}}
{{{serokE2}}}
{{{serokE3}}}
{{{serokE4}}}
{{{serokE5}}}
{{{serokE6}}}
{{{serokE7}}}
{{{serokE8}}}
{{{serokE9}}}
Karîna qanûndanînê
{{{perleman}}}
{{{perleman1}}}
{{{perleman2}}}
{{{perleman3}}}
{{{perleman4}}}
{{{perleman5}}}
Ya berê Ya paşê
Xanedana QacaranXanedana Qacaran
Xanedana QacaranXanedana Qacaran

Komara Sovyet a Sosyalîst a Îranê (bi farisî: جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران) an ji Komara Sovyet a Îranê, Komara Sovyet a Gîlanê,[3] komareke ku demeke kurt li herêma Gîlanê nehat naskirin bû ku bi êrîşa Rûsyayê ya li ser Îranê hatibû avakirin û ji sala 1920 heta 1921 dom kir.[4]

Peşdîrok biguhêre

Di dema Şoreşa makezagonê de (1905-1911) yekemîn wergera Farisî ya Manîfestoya Komunîst di sala 1909an de li Reştê hat çapkirin. Serhildêrên Dşengalî yên Mirza Kuçik Xan, ku berê beşdarî şoreşa makezagonê bûbûn, ji sala 1914an vir ve li bakurê Îranê operasyon dikirin. Bi alîkariya Alman û Osmaniyan, wî di Şerê Cîhanê yê Yekem de leşkerên Rûsyaya Tsarist derxistin û ji Lîwaya Kozakên Farisî, ku ji hêla efserên Tsarist ve hatibû damezrandin, bêçek kirin.[5]

Heta sala 1917 Kucek Xan bi 3000 Dschangali hemû Gîlanê hukum kir, piştî derketina Şoreşa Oktoberê Rûsên paşvekişandin, bi talîmata Bolşevîkan, çekên xwe ji Dschangali re hiştin. Di nava Cengalî de, li dora Ehşanollah Xan baskek anarşîst ligel Kuçek Xan derket holê.

Îngilîsên ku piştgirîya Artêşa Spî ya dijî Sovyetê di bin serokatiya general Denikin de dikirin, dixwestin zeviyên petrolê yên li derdora Bakûyê ewle bikin. General Lionel Dunsterville û Dunsterforce wî di sala 1918 de Cengalî têk birin. Kuçek Xan paşê teslîmî Brîtanyayê bû, lê ne ji hukûmeta navendî ya Tehranê re. Dema ku Îran di sala 1919an de piştî peymana Îngilîstan-Îranê (1919) bi Brîtanyaya Mezin re li dijî Rûsya Sovyetê bû qada bicihkirinê, Îngîlîzan bi Kuçek Xan re peymanek nelirêtiyê pêk anî.[6]

Dewletkirînê Gilanê biguhêre

 
Mirza Kucek Xan

Di sala 1920an de, bi êrîşa dijber a Artêşa Sor, li bakurê Îranê serhildanek li dijî Brîtanyayê pêk hat, ku encama îxrackirina şoreşgerî ya bi alîkariya çalak ya Yakov Blyumkin bû. Sovyetan li pey Nobedarên Spî yên Rûsî çûn Gîlanê û Anzeliyê ku Dunsterville û Denikin paşde vekişiyabûn dagir kirin. Di Hezîrana 1920 de, Partiya Komunîst a Îranê (paşê Partiya Tudeh) di bin serokatiya serokê partiya çep a radîkal Cefer Pîşewarî û Sekreterê Giştî yê sosyalîst Agayev de hat damezrandin. Eniya yekgirtî ya Cengî û KP, bi alîkariya Sovyetê, di 5ê Hezîrana 1920an de Reşt (û herwiha Mazenderan) girt û Komara Sosyalîst a Sovyetê ya Farisî, bi piştgirîya Fîloya Xezerê ya Bolşevîk û 2000 leşkerên Artêşa Sor di bin kontrola waliyê leşkerî yê Sovyetê de, îlan kir. Bi ser de jî Artêşa Sor a Îranê hat avakirin û Ehşanollah Xan jî fermandarê wê bû.[7] [8][9]

Mohra posteyê di sala 1920 de ji aliyê Komara Sovyet a Îranê ve hatiye derxistin biguhêre

Piştî ku Sovyet vekişiya, Ehşanollah bi alîkariya Pîşewarî di 21ê Tîrmeha 1920an de xwe da ser hikumeta şoreşgerî û li hember Tehranê dest bi pêşdeçûnên maceraperestî kir, ku bû sedema windahiyên giran. Di vegerê de, Tûgaya Kozakên Farisî, ku di destpêkê de ji hêla Artêşa Sor ve hate şikandin, lê ji hêla Brîtanî ve ji nû ve hate avakirin, di dawiya 1920 de Reşt dagir kir.

 
Mohra posteyê ya Komara Sovyet a Îranê

Li sirgûnê li Bakûyê, CP ji hev perçe bû, piştî ku Pîşçewarî li şûna Sosyaldemokratê berê Haidar Xan Amu Ogli ji aliyê Sovyetê ve hat guhertin. Tenê di gulana 1921 de Ehşanollah, Kucek Xan û Haîdar Xan eniyek yekbûyî ya nû ava kirin. Di Hezîrana sala 1921ê de Ehşanollah dîsa bi 2000 mêran êrîşî Tehranê kir, lê ew têk çûn û herî bi hêztirîn beşên Artêşa Sor a Îranê di dawiyê de hatin rûxandin.[10][11] [12] [13]

Paşê Encama Şoreşê di 30ê Tîrmeha 1921ê de Ehşanollah derxist û di 4ê Tebaxê de Kucek Xan û Haîdar Xan karîbûn sîstemeke din a Sovyetê li Reştê ava bikin. Kucek Khan bi darbeyekê û kuştina Haidar hewl da ku pêşî li êrîşa dijber a leşkerên hikûmetê bigire. Lê Riza Xan, paşê Reza Şah Pehlewî, di wê demê de fermandarê giştî yê Tûgaya Kozakên Farisî, pêşniyara teslîmbûnê ya ku bi garantîya otonomîya Gîlanê ve girêdayî ye red kir. Reşt di dawiyê de di 2ê çiriya paşîn, 1921 de ket. Mîrza Kuçek Xan bi nîv cemidî hat girtin, birin Reştê û di 2ê Kanûna Pêşîn 1921ê de serê wî jê kirin. Serê wî yê jêkirî wek belgeya mirina wî birin Tehranê û di 10ê Kanûna Pêşîn a 1921ê de pêşkêşî Reza Xan kirin.[14]

Tevgera Sovyetê li Azerbaycanê biguhêre

Di 7ê Nîsana 1920an de, Artêşa Sor a Sovyetê jî êrîşî Azerbaycana Îranê (Azarbaycān) kir, ku di 23ê Hezîrana 1920an de li Tebrîzê komara din a Sovyetê bi navê Komara Demokratîk a Azarbaycān hat damezrandin. Lêbelê, ew ji vekişîna Sovyetê xilas nebû û di 14ê îlona 1920an de ji hêla leşkerên hukûmetê ve hate hilweşandin û serokên wê hatin darve kirin.[15]

Chlebnikow û Jessenin li Komara Sovyetê ya Gîlanê biguhêre

Ji Nîsana heta Tebaxa 1921, Velîmir Chlebnikow di Komara Sovyetê ya Îranê re geriya; di Orduya Sor de wek mamoste kar kiriye û diviyabû li Gîlanê mamostetiya zarokên xan bike.[16] Ji vê gerê çerxa helbestan derket holê. Sergey Yesenin jî li Komara Sovyetê di rê de bû, ew bi hevalê xwe Primakov re li navenda leşkeran bû.[17]

Mijarên têkildar biguhêre

Çavkanî biguhêre

  1. ^ Ervand Abrahamian (2008) «A history of modern Iran» Cambridge University Press, Page 59-61
  2. ^ Hunter, Shireen (2004). Islam in Russia. Center for Strategic and International Studies. p. 317. ISBN 9780765612823.
  3. ^ Mattair, Thomas (2008). Global Security Watch—Iran. Praeger Security International. p. 7. ISBN 9781567207576.
  4. ^ Schapour Ravasani: Sowjetrepublik Gilan: die sozialistische Bewegung im Iran seit Ende des 19. Jh. bis 1922, Basis-Verlag, Berlin 1980.
  5. ^ Die Kranke Mann von Teheran, Jürgen Gölz 2014
  6. ^ Jana Forsmann: Testfall für die „Großen Drei“: Die Besetzung Irans durch Briten, Sowjets und Amerikaner 1941–1946 (= Dresdner historische Studien; Bd. 10). Böhlau, Köln/Weimar 2009
  7. ^ Mehdi Parvizi Amineh: Die globale kapitalistische Expansion und Iran: Eine Studie der iranischen politischen Ökonomie (1500–1980). Lit Verlag, Münster 1999, ISBN 3-825-84440-4 (Google Books).
  8. ^ Hans-Georg Ebert, Henner Fürtig
  9. ^ Hans-Georg Müller: Die Islamische Republik Iran. Historische Herkunft – Ökonomische Grundlagen – Staatsrechtliche Struktur. Hrsg. von Günter Barthel, Akademie Verlag, Berlin 1987.
  10. ^ George Lenczowski (1968). Russia and the West in Iran. Greenwood Press. ISBN 0-8371-0144-1.
  11. ^ Nasrollah Fatemi (1952). Diplomatic History of Persia. Russell F. Moore. ASIN B0007DXLE2. LCCN 52011977.
  12. ^ Ebrahim Fakhrayi, Sardar-e Jangal (The Commander of the Jungle), Tehran: Javidan, 1983.
  13. ^ Gregor Yaghikiyan, Shooravi and jonbesh-e jangal (The Soviet Union and the Jungle Movement), Editor: Borzouyeh Dehgan, Tehran: Novin, 1984.
  14. ^ Cosroe Chaqueri: The Soviet Socialist Republic of Iran. 1995, S. 363.
  15. ^ Gerhard Endreß: Der Islam in Daten. C.H. Beck, München 2006
  16. ^ Vladimir Genis, Krasnaia Persiia: Bol'sheviki v Giliane, 1920-1921. Dokumental'naia khronika (Moscow 2000).
  17. ^ Cronin, Stephanie, "Reformers and Revolutionaries in Modern Iran: New Perspectives on the Iranian Left. Routledge, 2004.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Komara_Sovyet_a_Sosyalîst_a_Îranê&oldid=1636819" hatiye standin.