Yosîf Stalîn
Yosîf Stalîn (bi gurcî: იოსებ სტალინი, Îoseb Stalînî; bi rûsî: Иосиф Сталин, Yosîf Stalîn; jdb. 6ê kanûna pêşîn a 1878[1] li Gorî, Gurcistan - m. 5ê adarê 1953an li Kunzewo ber Mosko), duyem sekreterê giştî yê Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst (YKSS) û yek ji ramyar û îdeologê navdar ê sedsala 20em bû. Wî di destpêkê de welat wekî beşeke ji serokatiyeke kolektîv bi rêve bir, dû re desthilatdariya xwe xurt kir û di salên 1930an de bûye dîktator.[2] Ji aliyê îdeolojîk ve bi şiroveya Lenînîst a Marksîzmê ve girêdayî bû, wî van ramanan wekî Marksîzm-Lenînîzm resmî kir, lê ji polîtîkayên xwe re Stalînîzm tê gotin.[3] Ew bi navê xwe yê gurcî ku Yosîf Visaryonovîç Dzê Jugaşvîlî (bi gurcî: იოსებ ბესარიონის ძე სტალინი) bû, berî ku ew bi rûsî biguherîne Yosîf Stalîn.
Yosîf Stalîn | |
|---|---|
 | |
| Navê rastî | იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი  |
| Jidayikbûn | იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი 18 kanûna pêşîn 1878 Gori |
| Mirin | 5 adar 1953 Kuntsevo Dacha |
| Sedema mirinê | Xwînrêjiya mêjî (Sedemên sirûştî) |
| Cihê goristanê | Lenin's Mausoleum, Kremlin Wall Necropolis |
| Esil | Gurcî |
| Hevwelatî | Împeratoriya Rûsî (1878–1917), Russian Socialist Federative Soviet Republic (1917–1922), Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst (1922–1953) |
| Perwerde |
|
| Pîşe | |
| Bandorbar | |
| Meqam |
|
| Partiya Siyasî |
|
| Hevjîn |
|
| Partner |
|
| Zarok |
|
| Dê û bav |
|
| Malbat | Stalin family |
| Xelat |
|
 | |
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
Kurtejiyan
biguhêreStalîn di malbateke xizan de li bajarê Gorî li Împeratoriya Rûsî (niha Gurcistan) hatiye dinê. Ew bi xwe ji gelê gurcî bû. Di zaroktiya xwe de perwerdeya dînî dîtiye. Navê wî yê resen Îoseb Besarîonîs dze Cûẍaşvîlî (bi gurcî: იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი; bi rûsî: Иосиф Виссарионович Джугашвили) ye. Navê "Stalîn" tê wateya "pola" û bernavê wî ye.[4] Hêj di ciwaniya xwe de tevlî tevgera sosyalîst dibe û gelek caran tê zîndanîkirin.
Beriya ku tevlî Partiya Karkeran a Sosyal Demokrat a Rûsyayê ya Marksîst bibe, beşdarî Semînereya Ruhanî ya Tiblîsê bû. Wî edîtoriya rojnameya partiyê, Pravda kir, û bi rêya dizî, revandin û parastinê fon ji bo koma Bolşevîk a Vladîmîr Lenîn berhev kir. Gelek caran hate girtin û gelek sirgûnên navxweyî bo Sîbîryayê derbas kir.
Piştî ku Bolşevîkan di Şoreşa Çiriya Pêşîn de desthilatdarî bi dest xistin û di sala 1917an de di bin Partiya Komunîst a nû de dewletek yek-partî ava kirin, Stalîn tevlî Polîtburoya wê ya rêvebir bû. Wî di Şerê navxweyî yê Rûsyayê de xizmet kir berî ku çavdêriya damezrandina Yekîtiya Sovyetê di 1922an de bike.
Piştî mirina Lenîn di sala 1924an de Stalîn serokatiya welêt girt ser milê xwe. Di dema Stalîn de, sosyalîzma li welatekî bû bingeha navendî ya îdeolojiya partiyê. Di encama Planên wî yên Pênc-Salan de, welat ket ber kolektîvkirina çandiniyê û pîşesazîbûneke bilez, ku aboriya fermandariya navendî ava kir. Astengiyên giran ên hilberîna xwarinê bû sedema birçîbûna 1930-33an ku bi mîlyonan kes mirin. Ji bo ji holê rakirina "dijminên çîna karker" ên tawanbar, Stalîn Paqijiya Mezin saz kir, ku tê de zêdetirî mîlyonek di zindanan de, bi giranî di pergala Gulagê ya kampên karkirina bi darê zorê de, û bi kêmî ve 700.000 di navbera 1934 û 1939an de hatin îdamkirin. Di sala 1937an de kontrola wî ya li ser partî û hikûmetê mutleq bû.
Stalîn Marksîzm-Lenînîzmê ji derve ve bi rêya Komintern pêş xist û di salên 1930î de piştgirî da tevgerên antî-faşîst ên Ewropî, nemaze di Şerê navxweyî yê Spanyayê de.
Di sala 1939an de rejîma wî bi Almanyaya Nazî re peymanek nelirêtiyê îmze kir û di encamê de Sovyetê Polonya dagir kir. Almanya di sala 1941an de bi dagirkirina Yekîtiya Sovyetê peyman bi dawî kir. Tevî felaketên destpêkê, Artêşa Sor a Sovyetê êrişa Alman paşve kişand û di sala 1945 de Berlîn girt û Şerê Cîhanî yê Duyem li Ewropayê bi dawî kir. Bi şikestina "Parastina Stalîngradê" pişta artêşên Nazîyan kişkand. Di nav şer de, Sovyetê dewletên Baltîk û Besarabya û Bukovina Bakur bi hev ve girêda, di pey re li seranserê Ewropaya Navîn û Rojhilat û li hin deverên Asyaya Rojhilat hikûmetên hevalbendiya Sovyetê ava kir. Bi dawiya şer, YKSS bû yek ji serdestên Şerê Cîhanî yê Duyem.
Yekîtîya Sovyet û Dewletên Yekbûyî wekî hêzên super global derketin û ketin serdemek tengezarî, Şerê Sar. Stalîn serokatiya nûavakirina Sovyetê ya piştî şer û pêşxistina bombeya atomê di 1949 de kir. Di van salan de, welat rastî xeleka din a mezin û kampanyayek antîsemîtîkî hat ku bi "plansaziya bijîjkan" bi dawî bû. Piştî mirina Stalîn di 1953 de, di dawiyê de Nîkîta Krûşçev hate şûna wî, ku paşê desthilatdariya wî şermezar kir û dest bi de-Stalînîzekirina civaka Sovyetê kir.
Mijarên têkildar
biguhêreÇavkanî
biguhêre- ^ Rappaport, Helen (1999). Joseph Stalin: A Biographical Companion (bi îngilîzî). ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-084-0.
- ^ Rees, E.A. (2004). The nature of Stalin's dictatorship : the Politburo, 1924-1953 (PDF). New York: Palgrave Macmillan. r. 205. ISBN 1403904014. Ji orîjînalê (PDF) di 6 çiriya pêşîn 2022 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 6 çiriya pêşîn 2022.
- ^ Vgl. Duden online: stalinistisch, dort die Bedeutungsangabe „seine Züge tragend“
- ^ Josef Stalin. Tabellarischer Lebenslauf im LeMO (DHM und HdG) Igal Halfin: Terror in My Soul: Communist Autobiographies on Trial. Harvard University Press, 2003, ISBN 0-674-01032-9, S. 15 (eingeschränkte Vorschau in der Google-Buchsuche).