Zimanê inglîzî

Inglîzî
English
Welatên lê tê axaftin	Li Brîtanya, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, Kanada, Awistralya, Nû Zelanda û 94 welatên din tê axiftin
Herêm	Brîtanya, DYA û gelek welatên cihanê
Axiverên zimanê zikmakî	Derdora 340 milyon (zikmakî); 350 milyon - 1 milyar (zimanê duyem)
Malbata zimanî	Zimanên hind û ewropî Zimanên germanî yên rojava Zimanên anglo-frîzî Inglîzî; ; ;
Awayên kevn
Sîstema nivîsê	Tîpên latînî
Kodên zimanî
ISO 639-1	en
ISO 639-2	eng
ISO 639-3	eng
	ji sedî yên înglîzî axêv 80-100% 60-80% 40-60% 20-40% 0.1-20% jimare tune (Antarktîka û Korêya Bakur)

Zimanê inglîzî (bi inglîzî: English), zimanê sereke yê welatên wekê Brîtanya, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, Kanada, Awistralya, Zelandaya Nû û zimanê hinek welatên din e. Zimanê îngilîzî zimanek almaniya rojavayî ye û yek ji zimanê malbata zimanên Hind û Ewropî ye ku bi formên kevn ji aliyê niştecihên Îngilîstan a destpêka serdema navîn ve hatiye axaftin.^[1]^[2]^[3] Zimanê îngilîzî navê xwe ji navê Anglesan ku yek ji gelên kevnar ên almanî ye ku koçî girava Brîtanyaya Mezin bûne wergirtiye. Îngilîzî bi berdewamiya zaravayek bi skotlendî û piştre re jî herî nêz bi zimanên Saksoniya nizm û Frîzî ve girêdayî ye ku ingilîziya nûjen bi koka xwe zimaneke almanî ye. Her çiqas rêziman û peyvên îngilîzî yên bingehîn bi piranî bi almaniya rojavayî be jî lê gelek peyv ji fransî (nêzîkî 28% ji peyvên îngilîzî) û latînî (her weha nêzîkê %28) û hinek rêziman û peyvên bingehîn ji Norsiya Kevin (zimanek almanî ya bakur e) deyn girtiye.^[4]^[5]^[6]

Şêwazên pêşîn ên îngilîzî ku bi hev re wekî Îngilîziya Kevin yan "Anglo-Sakson" têne zanîn, ji komek zaravayên almanî yên Deryaya Bakur derketiye ku di sedsala 5an de ji hêla niştecîhên Anglo-Sakson ve derbasî Brîtanyaya Mezin bûye. Ev zarava bi giştî li hember bandora zimanên latînî yên brîttonîk ên wê demê ku herêmî bû û latînî ya brîtanî li ber xwe didin. Zaravayên Îngilîzî yên Kevin piştre di sedsalên 8an û 9an de ji hêla niştecîh û dagirkerên Vîkîngên ku bi zimanê Norsiya Kevn diaxivin bi bandor dibe. Di wê demê de, Norsiya Kevin bi hinek zaravayên Îngilîzî yên Kevin (nemaze zaravayên bakurî) re têgihîştinek berbiçav diparêze. Dema ku frensî ya kevn (bi taybetî Fransiya Norman a Kevin) û peyvên latînî yên jêderketî ku sêsed salan tevê zimanê îngilîzî dibe, Îngilîziya Navendî di dawiya sedsala 11an de piştî Bidestxistina Norman a Îngilîstanê dest pê kir.^[7] Îngilîziya nûjen a destpêkê di dawiya sedsala 15an de bi destpêkirina guheztina dengdêrên mezin û meyla ronesansê ya deynkirina peyv û kokên latînî û yewnanî yên di nav zimanê îngilîzî de dest pê kir. Ev serdem bi taybetî bi Încîla Qral James û berhemên William Shakespeare ve derdikeve asta xwe ta herî bilind.^[8]

Rêzimana Îngilîzî ya nûjen encama guherîneke gav bi gav ji şêweyek nîşankirina girêdayi ya Hind û Ewropî ya tîpîk e ku bi morfolojiya tewandî ya zengîn û rêzika peyvan a bi kêmî azad ve ber bi şêwazek bi piranî analîtîk û bi lêkera hindik ve û bi rêzika peyvan mijar-lêker-objekt bi awayekî rasthatî sabît (westar) e. Îngilîziya nûjen ji bo vegotina demên tevlihev zêdetir xwe dispêre lêkerên alîkar û rêza peyvan, alî û awa û her weha avaniyên pasîf, pirsiyar û hinek rêza peyvan dike.

Îngilîziya nûjen ji sedsala 17an ve wekî encama bandora gerdûnî ya Împeratoriya Brîtanya û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê li çaraliyê cîhanê belav bûye. Bi rêya hemû cureyên medyayên çapkirî û elektronîkî yên li van welatan, îngilîzî bûye zimanê hevparê axaftinên navneteweyî û Lingua franca (zimanê bazirganiyê) ku li gelek herêm û deverên pîşeyî wekê zimanê zanist, navîgasyon û qanûnê tê bikaranîn.^[1] Îngilîzî zimanê herî zêde yê cîhanê ye ku ji aliyê mirovan ve tê axaftin û sêyem zimanê zikmakî ya mezin e ku piştî zimanê çîniya standard û zimanê spanî zimanê herî zêde ye ku ji aliyê mirovan ve tê axaftin.^[9] Îngilîzî zimanê duyem e ku herî zêde li cihanê tê fêr kirin û li 59 dewletên serwer zimanê fermî ye yan jî yek ji zimanên fermî ye. Hêjmara kesên ku îngilîzî wekî zimanê duyemîn hîn bûne ji kesên ku zimanê wan ê dayikê zimanê îngilîzî ye zêdetir in. Li gorî daneyên sala 2005an tê texmîn kirin ku li tevahiya cîhanê zêdetirî du milyar axaftvanên zimanê îngilîzî hene. Îngilîzî li Keyaniya Yekbûyî, Dewletên Yekbûyî, Kanada, Awistralya, Zelendaya Nû û Komara Îrlendayê bi piranî wek zimanê zikmakî ye û li hinen deverên wekê Karîb, Afrîka, Asyaya Başûr, Asyaya Başûr û Okyanûsya bi berfirehî tê axaftin. Îngilîzî zimanê fermî ya Neteweyên Yekbûyî, Yekîtiya Ewropayê û gelek rêxistinên navneteweyî û herêmî ye. Îngilîzî herî kêm ji %70 axiverên şaxa zimanê elmanî ya malbata Hind û Ewropî pêk tîne.

Kategorîzekirin

Dara malbatê ya hîpotetîk a malbata zimanên almanî yên rojavayî

Îngilîzî zimanekî Hind û Ewropî ye ku ji koma Zimanên almanî yên rojavayî ye. Îngilîziya kevn ji berdewamiya eşîrî û zimanî ya almanî li ser peravê Deryaya Bakur a Frîzyayê derketiye ku zimanên wan gav bi gav ber bi zimanên îngîlîzî li Giravên Brîtanî ve û li zimanên frîzî û li ser parzemînê derbasî zimanên frîzî û almaniya nizm/saksoniya nizm bûne. Zimanên frîzî ku bi zimanên îngilîzî re zimanên îngilîzî-frîzî pêk tînin, xizmê zindî yên zimanê îngilîzî ye. Her çend ev kom niha bi nîqaşê e, almaniya nizm/saksoniya nizm jî ji nêzîk ve girêdayî ye û carinan îngilîzî, zimanên frîzî û almaniya nizm wekî zimanên îngvayonîk (Almaniya Deryaya Bakur) li hev têne kom kirin. Zimanê îngilîzî (Îngilîziya kevn) di destpêkê de bi Îngilîziya Navîn û piştre jî bi Îngilîzî ya nûjen re pêşve diçe. Zaravên taybetî yên Îngilîziya Kevin û Îngilîziya Navîn di nav çend zimanên din ên Îngilîzî de pêşve diçin, di nav de zaravayên Skotlendî û Îrlendî yên wekê Fingallian û Fortî û Bargî (Yola) yên windabûyî hene.

Mîna Îzlendî û Faroyî, pêşveketina Îngilîzî li Giravên Brîtanî ji ziman û bandorên parzemînî yên cermenî têne veqetandin û ji wê demê ve ziman ji hev cuda dibin. Her çiqas hinek ji van, wekê holendî yan frîzî, bi îngilîzî re, nemaze bi qonaxên wê yên berê re, girêdanên xurt nîşan bidin jî îngilîzî bi tu zimanekî almanî yê parzemînî re nayê famkirin û ji hêla peyvsaziyê, hevoksaziyê û dengnasiyê ve ji hev cuda ne.

Berevajiyê Îslandî û Faroyî yên ku veqetandî bûn, pêşveçûna îngilîzî ji hêla rêzek dirêj a dagirkirina Giravên Brîtanî ve ji hêla gel û zimanên din ve, nemaze Zimanê fransî Norweya Kevn û Fransî Norman ve hatiye bi bandor kirin. Van zimanan nîşanek kûr li ser ziman hiştin ku îngilîzî di ferheng û rêzimanê de bi gelek zimanên li dervayî koma xwe yên zimanî re hinek hevşibiyan nîşan dide lê îngilîzî bi yek ji wan zimanan jî ji hev nayê famkirin. Bi teoriyek ku jê re hîpoteza creole ya Îngilîziya Navîn tê gotin hinek lêkolîner angaşt dikin ku îngilîzî dikare wekî zimanek tevlihev an kreolek were hesibandin. Tevî ku bandora mezin a van zimanan li ser peyv û rêzimana Îngilîziya Nûjen bi berfirehî tê pejirandin ku piraniya pisporên têkiliya zimanî ya îngilîzî wekî zimanek rastîn a tevlihev nahesibînin.

Dîrok

Inglîziya kevn û navîn

Dîroka zimanê inglîzî ji 1400 sal berê vedigere. Forma herî pêşîn a inglîzî komeke zaravayên germanî ya rojava bû ku di sedsala 5an de ji aliyê koçberên anglo-saksonî (en) ve çûye Brîtanya Mezin. Ev forma destpêkê wekî inglîziya kevn (en) (bi inglîziya kevn: Ænglisc; bi inglîzî: Old English an jî Anglo-Saxon) hatiye binavkirin.

Çêbûna inglîziya navîn di dawiya sedsala 11an de dest bi dagirkirina normanan a Îngilistanê (en) dike (1066). Ziman di bin bandora fransiya kevn (en; fr) (bi fransî: ancien français, bi inglîzî: Old French), nemaze devoka wî ya normaniya kevn (en) (bi inglîzî: Old Norman) de dimîne.

Inglîziya nûjen a paşîn

Destpêka inglîziya nûjen (en) a paşîn (bi inglîzî: Early Modern English) di dawiya sedsala 15an de çêdibe. Dema guherîna mezin a dengdêran e. Di destpêka Dema Nûjen, li çapxaneyên Londonê King James Bible (en) (bi kurdî: Încîla Qiral James) çap dikin. Ev ziman zimanê William Shakespeare bû.

Inglîziya nûjen a îro

Înglîziya nûjen (en) (bi inglîzî: Modern English) ji sedsala 17an ve bi saya Împeratoriya Brîtanî û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê li hemû cîhanê belav dibe û mezin dibe. Bi saya hemû cureyên medyaya nivîskî û elektronîk yên van welatan, inglîzî bûye zimanê sereke yê navneteweyî. Inglîzî li gelek herêman û warên pîşeyî yên wekî zanist, navîgasyon, û dadwerî lingua franca ye. Inglîzî yek ji zimanên fermî di Neteweyên Yekbûyî de û yek ji zimanên fermî yên Yekîtiya Ewropayê ye.

Berfirehbûna zimanê inglîzî

Zimanê inglîzî îro li seranderê cihanê ji aliyê 340 milyon kesî weke [zimanê zikmakî] tê axaftin, ango 340 milyon kes inglîzîaxêv in. Eger kesên ku inglîzî weke zimanê duyemîn diaxivin jî werin jimartin, wê demê hejmara inglîzîaxêvan digihijê 510 milyon kesan.

Li Yekîtiya Ewropayê inglîzî zimanekî fermî ye. (Tiqandina ser herêman derbasî gotarên li ser wan herêman dikê)

Axa ku beşek ji Împeratoriya Brîtanî (bi inglîzî: British Empire) li hin dem bûn

Die englische Welt

Welatên ku inglîzî zimanê fermî anjî de-facto-fermî ye. Welatên ku inglîzî zimanek fermî ye lê ji hêla pirraniyê ve nayê axaftin

Zimanê fermî

Inglîzî zimanê fermî yê van dewletan e. Hejmarên li paş dewletan hejmara kesên ku inglîzî zimanê wan ê zikmakî ye:

Lîberya 69.000
Malawî 16.000
Malta 2.400
Giravên Marşal
Mauritius 3.000
Mîkronezya 3.500
Namîbya 11.000
Naûrû 560
Zelandaya Nû 3 Milyon
Nîjerya
Niûe
Pakistan
Palau 20.000
Papûa Gîneya Nû 50.000
Filîpîn derdora 40.000 (bêtir kesen amerikî)
Rwanda
Giravên Salomon
Zambiya 41.000
Samoa
Seyşelan 1.600
Sierra Leone

Zîmbabwe 375.000
Singapûr 227.000
Saint Kitts û Nevîs
Saint Lucia
Saint Vincent û Giravên Grenadîn
Afrîkaya Başûr 3,5 Milyon
Swazîlenda
Tanzanya
Tonga
Trînîdad û Tobago
Tûvalû
Ûganda
Vanûatû 1.900
Keyaniya Yekbûyî 55 milyon
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê 210 milyon (zimanê fermî tenê li çend dewletên federal, li asta dewletê tenê de facto: binêre Zimanên li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê)

Wekî din zimanê inglîzî yek ji 23 zimanê fermî yê Yekîtiya Ewropayê, zimanê fermî yê Yekîtiya Afrîkayê, yê Rêxistina Dewletên Amerîkayê û yek ji şeş zimanên fermî yê Neteweyên Yekbûyî ye.

Li welatên yên Yekîtiya Ewropayê rêjaya axaftina zimanê inglîzî

Bikaranînên din

Inglîzî weke zimanê danûstandinê li van dewlet û herêman tê bikaranîn:

Çavkanî

^ ^a ^b Isolarii or Performative Island Routes. Palgrave Macmillan.
^ "Chambers, Michael Laurence, (born 3 Dec. 1956), QC 2003a Circuit Judge, since 2011". Who's Who. Oxford University Press. 1 kanûna pêşîn 2007.
^ Wardhaugh, Benjamin (1 adar 2010). How to Read Historical Mathematics. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-3533-1.
^ Finkenstaedt, Thomas; Wolff, Dieter; Neuhaus, Heinz Joachim; Herget, Winfried (1973). Ordered profusion: studies in dictionaries and the English lexicon. Annales Universitatis Saraviensis Reihe Philosophische Fakultät. Heidelberg: Winter. ISBN 978-3-533-02253-4.
^ Bammesberger, Alfred (1992). "Quelques formes du prétérit en celtique continental". Etudes Celtiques. 29 (1): 97–103. doi:10.3406/ecelt.1992.1994. ISSN 0373-1928.
^ Svartvik, Jan; Leech, Geoffrey (12 çiriya pêşîn 2006). English - One Tongue, Many Voices. Basingstoke: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-59616-0.
^ "Çavkanî". dx.doi.org. Roja gihiştinê 22 tîrmeh 2023.
^ "How English evolved into a global language". BBC News (bi îngilîziya brîtanî). 20 kanûna pêşîn 2010. Roja gihiştinê 22 tîrmeh 2023.
^ Olson, Kenneth S.; Lewis, M. Paul (15 sibat 2018). "The Ethnologue and L2 Mapping". Oxford Scholarship Online. doi:10.1093/oso/9780190657543.003.0003.

Girêdanên derve

National Clearinghouse for English Language Acquisition ^{Girêdana arşîvê 2013-11-13 li ser Wayback Machine}
Accents of English from Around the World ^{Girêdana arşîvê 2011-04-29 li ser Wayback Machine} Hear and compare how the same 110 words are pronounced in 50 English accents from around the world - instantaneous playback online
The Global English Survey Project A survey tracking how English is used by non-native speakers around the world
6000 English words recorded by a native speaker ^{Girêdana arşîvê 2008-09-15 li ser Wayback Machine}
More than 20000 English words recorded by a native speaker

Ferheng

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Zimanê inglîzî de hene.

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Bilêvkirina inglîzî de hene.

Merriam-Webster's online dictionary
Oxford's online dictionary ^{Girêdana arşîvê 2007-06-05 li ser Wayback Machine}
dict.org
English language word roots, prefixes and suffixes (affixes) dictionary
Collection of English bilingual dictionaries
Dictionary of American Regional English ^{Girêdana arşîvê 2009-02-27 li ser Wayback Machine}

[:0-1] Isolarii or Performative Island Routes. Palgrave Macmillan.

[2] "Chambers, Michael Laurence, (born 3 Dec. 1956), QC 2003a Circuit Judge, since 2011". Who's Who. Oxford University Press. 1 kanûna pêşîn 2007.

[3] Wardhaugh, Benjamin (1 adar 2010). How to Read Historical Mathematics. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-3533-1.

[4] Finkenstaedt, Thomas; Wolff, Dieter; Neuhaus, Heinz Joachim; Herget, Winfried (1973). Ordered profusion: studies in dictionaries and the English lexicon. Annales Universitatis Saraviensis Reihe Philosophische Fakultät. Heidelberg: Winter. ISBN 978-3-533-02253-4.

[5] Bammesberger, Alfred (1992). "Quelques formes du prétérit en celtique continental". Etudes Celtiques. 29 (1): 97–103. doi:10.3406/ecelt.1992.1994. ISSN 0373-1928.

[6] Svartvik, Jan; Leech, Geoffrey (12 çiriya pêşîn 2006). English - One Tongue, Many Voices. Basingstoke: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-59616-0.

[7] "Çavkanî". dx.doi.org. Roja gihiştinê 22 tîrmeh 2023.

[8] "How English evolved into a global language". BBC News (bi îngilîziya brîtanî). 20 kanûna pêşîn 2010. Roja gihiştinê 22 tîrmeh 2023.

[9] Olson, Kenneth S.; Lewis, M. Paul (15 sibat 2018). "The Ethnologue and L2 Mapping". Oxford Scholarship Online. doi:10.1093/oso/9780190657543.003.0003.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]