Amerîka (parzemîn)
Amerîka yan jî Parzemîna Amerîkayê carinan Amerîka tê gotin ku di destpêkê de wekî Îndîa Nova jî hatiye zanên parzemîneke ku ji tevahî ya Amerîkaya Bakur û Amerîkaya Başûr pêk tê.[1] Bakur û başûrê Amerîkayê dema ku wekî parzemînek yekkirî were dîtin, piştî Asyayê duyem parzemîna herî mezinê cîhanê ye û ji aliyê nifûsê ve jî sêyem parzemîna herî qerebalixê cihanê ye. Parzemîna Amerîkayê piraniya rûerda Nîvkada Rojavayî ya cîhanê vedigire.[2]
Amerîka | |
|---|---|
| |
 | |
| 19°Bk 96°Ra / 19°Bk 96°Ra | |
| Kaşîf/Îcadker |
|
| Dema keşf/îcadê |
|
| Pêk tê ji | |
| Rûerd |
|
| Nifûs | 1.035.298.985 (2023)  |
.svg) | |
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
Li gel giravên girêdayî parzemînê Parzemîna Amerîkayê ji %8 ê rûbera giştî ya cîhanê û %28,4 ê rûbera bejahiyê ya cîhanê vedigire. Li topografyaya parzemînê Zincîreçiyayê Kordîlera Amerîkî serdest e ku ji zincîreçiyeke dirêj ê çiyayan pêk û li dirêjahiya peravê rojava dirêj dibe. Aliyê rohilatî yên Parzemîna Amerîkayê ji aliyê hewzên çemên mezin ên serdest ên wekê Amazon, St. Lawrence River–Great Lakes, Mississippi û La Plata ve tê birêve birin. Ji ber ku Amerîka ji bakur ber bi başûr ve 14.000 kîlomêtre dirêj dibe, avhewa û ekolojiya parzemînê pir diguhezin ku ji tundra arktîk a bakurê Kanada, Grînlenda û Alaskayê heya daristanên baranên tropîkal ên li Amerîkaya Navendî û Amerîkaya Başûr dirêj dibe.
Mirovên cara yekem di navbera 20.000 û 16.000 sal berê de ji Asyayê koçê Parzemîna Amerîkayê bûne. Koça duyem ku axêverên zimanê Na-Dene bûn ji Asyayê koçê Amerîkayê bûne.
Yekem bicih bûna ewropî ya naskirî yê li Amerîkayê ji aliyê kaşîfê skandînavî Leif Erikson ve pêk hatiye.[3] Lêbelê kolonî tu carî mayînde nebûye û paşê jî hatiye terikandin. Seferên Spanî yên Christopher Columbus ji sala 1492am heta sala 1504an di encama têkiliya domdar a bi ewropî re (û paşê Cîhana Kevin a din) ku di dawiyê de rê li ber danûstendina Kolombiyayê vedike û serdemeke lêgerîn, dagirkirin û kolonîzasyonê vedike ku bandor û encamên wê heya roja îro berdewam kiriye. Hebûna spanî bi koletiya hejmareke mezin ên ji nifûsa xwemalî yên Amerîkayê re têkildar bû.[4]
Nexweşiyên ku ji Ewropa û ji Rojavayê Afrîkayê ku bi koçberiyê re hatiye parzemînê gelên xwemalî yên parzemînê nexweş dixe û gelên herêmê ji aliyê hêzên ewropî ve têne kolonî kirin.[5]
Perçeyên parzemînê
biguhêreParzemîna Amerîkayê ji aliyê bakur ve, ji bakurê Kanada dest pê dike heya digihîje başûrê Arjentînê, berdewam dike. Beşên Parzemîna Amerîkayê ev in:
Dewlet û herêm
biguhêre35 dewletên serbixwe li ser parzemîna Amerîkayê hene, herwiha welateke xweser a Danîmarkayê, sê departmanên Fransayê, sê kolektîvên Fransayê,[6] û yek herêmeke bê nifûs a Fransayê, heşt herêmên Keyaniya Yekbûyî, sê herêmên Holendayê, sê saziyên giştî yê Holendayê, du herêmên bênavber a Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, û yek herêmeke vala yê Dewletên Yekbûyî.[7]
| Dewlet an Herêm | Rûerd bi têvahî (km2)[8] |
Nifûs | Belaviya nifûsê (her km2) |
Paytext |
|---|---|---|---|---|
| Anguîla (Keyaniya Yekbûyî) | 91 | 13.452 | 164,8 | The Valley |
| Antîgua û Berbûda | 442 | 86.295 | 199,1 | St. John's |
| Arjentîn | 2.766.890 | 42.669.500 | 14,3 | Buenos Aires |
| Aruba | 180 | 101.484 | 594,4 | Oranjestad |
| Bahama | 13.943 | 351.461 | 24,5 | Nassau |
| Bajo Nuevo Bank | 100[9] | 0[10] | 0,0 | Tune |
| Barbados | 430 | 285.000 | 595,3 | Bridgetown |
| Belîze | 22.966 | 349.728 | 13,4 | Belmopan |
| Bermûda
(Keyaniya Yekbûyî) |
54 | 64.237 | 1203,7 | Hamilton |
| Bolîvya | 1.098.580 | 10.027.254 | 8,4 | La Paz and Sucre[11] |
| Bonaîre
(Holenda) |
294 | 12.093 | 41,1 | Kralendijk |
| Brezîl | 8.514.877 | 203.106.000 | 23,6 | Brasília |
| Giravên Vîrjîn ên Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê | 151 | 29.537 | 152,3 | Road Town |
| Kanada | 9.984.670 | 37,411,592 | 3,8 | Ottawa |
| Giravên Kaymanê | 264 | 81.546 | 212,1 | George Town |
| Şîle | 756.950 | 17.773.000 | 22 | Santiago |
| Giravên Clipperton | 6[9] | 0[10] | 0,0 | N/A |
| Kolombiya | 1.138.910 | 47.757.000 | 40 | Bogotá |
| Kosta Rîka | 51.100 | 4.667.096 | 89,6 | San José |
| Kûba | 109.886 | 11.167.325 | 102,0 | Havana |
| Curaçao | 444 | 150.563 | 317,1 | Willemstad |
| Domînîka | 751 | 71.293 | 89,2 | Roseau |
| Komara Domînîk | 48.671 | 10.378.267 | 207,3 | Santo Domingo |
| Ekuador | 283.560 | 15.819.400 | 53,8 | Quito |
| El Salvador | 21.041 | 6.401.240 | 293,0 | San Salvador |
| Giravèn Falkland[12] | 12.173 | 3000 | 0,26 | Stanley |
| Venezuela | 342 | 2155 | 2,4 | Tune |
| Guyanaya Fransî | 91.000 | 237.549 | 2,7 | Cayenne |
| Grînlenda | 2.166.086 | 56.483 | 0,026 | Nuuk |
| Grenada | 344 | 103.328 | 302,3 | St. George's |
| Guadeloupe | 1628 | 405.739 | 246,7 | Basse-Terre |
| Guatemala | 108.889 | 15.806.675 | 128,8 | Guatemala City |
| Guyana | 214.999 | 784.894 | 3,5 | Georgetown |
| Haîtî | 27.750 | 10.745.665 | 361,5 | Port-au-Prince |
| Hondûras | 112.492 | 8.555.072 | 66,4 | Tegucigalpa |
| Jamaîka | 10.991 | 2.717.991 | 247,4 | Kingston |
| Martinique | 1128 | 392.291 | 352,6 | Fort-de-France |
| Meksîk | 1.964.375 | 119.713.203 | 57,1 | Mexico City |
| Montserrat | 102 | 4922 | 58,8 | Plymouth; Brades |
| Giravê Massalayê | 5[9] | 0[10] | 0,0 | Lulu Town |
| Nîkaragua | 130.373 | 6.071.045 | 44,1 | Managua |
| Panama | 75.417 | 3.405.813 | 45,8 | Panama City |
| Paraguay | 406.750 | 6.783.374 | 15,6 | Asunción |
| Perû | 1.285.220 | 30.814.175 | 22 | Lima |
| Porto Rîko | 8870 | 3.615.086 | 448,9 | San Juan |
| Saba | 13 | 1537[13] | 118,2 | The Bottom |
| Saint Barthélemy | 21[9] | 8938[10] | 354,7 | Gustavia |
| Saint Kitts û Nevîs | 261 | 55.000 | 199,2 | Basseterre |
| Saint Lucia | 539 | 180.000 | 319,1 | Castries |
| Saint Martin | 54[9] | 36.979 | 552,2 | Marigot |
| Saint Pierre and Miquelon | 242 | 6081 | 24,8 | Saint-Pierre |
| Saint Vincent û Giravên Grenadîn | 389 | 109.000 | 280,2 | Kingstown |
| Seranilla | 100[9] | 0[10] | 0,0 | N/A |
| Saint Eustatius | 21 | 2739[13] | 130,4 | Oranjestad |
| Sint Marteen | 34 | 37.429 | 1176,7 | Philipsburg |
| Başûrê Georgiya û Başûrê Giravên Sandwich | 3093 | 20 | 0,01 | King Edward Point |
| Sûrînam | 163.270 | 534.189 | 3 | Paramaribo |
| Trînîdad û Tobago | 5130 | 1.328.019 | 261,0 | Port of Spain |
| Giravên Turks û Kaykosê | 948 | 31.458 | 34,8 | Cockburn Town |
| Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê | 9.629.091 | 320.206.000 | 34,2 | Washington, D.C. |
| Giravên Vîrjîn ên Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê | 347 | 106.405 | 317,0 | Charlotte Amalie |
| Ûrûguay | 176.220 | 3.286.314 | 19,4 | Montevideo |
| Venezuela | 916.445 | 30.206.307 | 30,2 | Caracas |
| Total | 42.320.985 | 973.186.925 | 21,9 |
Çavkanî
biguhêre- ^ "Definition of AMERICA". www.merriam-webster.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
- ^ McArthur, Tom, edîtor (1992). The Oxford companion to the English language. Oxford ; New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-214183-5.
- ^ "BBC - History - Leif Erikson". www.bbc.co.uk (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 26 kanûna pêşîn 2024.
- ^ Schmoldt, A.; Benthe, H. F.; Haberland, G. (1 îlon 1975). "Digitoxin metabolism by rat liver microsomes". Biochemical Pharmacology. 24 (17): 1639–1641. ISSN 1873-2968. PMID 10.
- ^ Taylor, Alan (2002). American Colonies: The Settling of North America (the Penguin History of the United States, Volume 1). The Penguin History of the United States Ser. Eric Foner. East Rutherford: Penguin Publishing Group. ISBN 978-0-14-200210-0.
- ^ "Les Collectivités". Ministère des Outre-Mer. Roja gihiştinê 30 tebax 2012.
- ^ "Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings". United Nations Department of Economic and Social Affairs. 20 îlon 2011. Roja gihiştinê 30 tebax 2012.
- ^ Unless otherwise noted, land area figures are taken from "Demographic Yearbook—Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density" (PDF). United Nations Statistics Division. 2008. Roja gihiştinê 14 çiriya pêşîn 2010.
- ^ a b c d e f Land area figures taken from "The World Factbook: 2010 edition". Government of the United States, Central Intelligence Agency. Ji orîjînalê di 31 kanûna paşîn 2014 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 14 çiriya pêşîn 2010.
- ^ a b c d e These population estimates are for 2010, and are taken from "The World Factbook: 2010 edition". Government of the United States, Central Intelligence Agency. Ji orîjînalê di 4 çiriya pêşîn 2018 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 14 çiriya pêşîn 2010.
- ^ La Paz paytexta desthildarî a Bolîvyayê; Sucre paytexta hiqûqî ye.
- ^ Ji Arjentînyayê îdîakirin.
- ^ a b Population estimates are taken from the Central Bureau of Statistics Netherlands Antilles. "Statistical information: Population". Government of the Netherlands Antilles. Ji orîjînalê di 6 tîrmeh 2011 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 14 çiriya pêşîn 2010.
