Misir
Ji bo teyîdkirina agahiyên vê gotarê zêdetir çavkanî hewce ne. (gulan 2024) |
| جمهورية مصر العربية Gumhūriyyat Miṣr al-ʿArabiyyah | |||||
| Komara Erebî ya Misrê | |||||
| |||||
| Sirûda netewî: Bilady, Bilady, Bilady | |||||
.svg)
| |||||
| Zimanên fermî | Erebî
| ||||
| Paytext | Qahîre 30°02′Bk 31°13′Rh / 30.033°Bk 31.217°Rh | ||||
| Bajarê mezin | Qahîre | ||||
| Sîstema siyasî | Komarî | ||||
| - Serokdewlet - Serokwezîr |
Abdel Fattah el-Sisi Moustafa Madbouly | ||||
| Rûerd - Giştî - Av (%) |
1.002.450 km2 0,6 | ||||
| Gelhe - Giştî |
114.535.772 (2023) kes | ||||
| Serxwebûn | 28 sibat 1922 ji Brîtanya | ||||
| Dirav | Pounda mistrî (EGP) | ||||
| Dem | UTC+1 an jî UTC+2 | ||||
| Nîşana înternetê | .eg | ||||
| Koda telefonê | +20 | ||||
 Nexşeya Misrê (bi zimanê almanî ye) | |||||
Misir (bi erebî: جمهورية مصر العربية, lat. Gumhūriyyat Miṣr al-ʿArabiyyah) welatek e li bakurê rojhilatê Afrîkayê. Welatê Misirê mezintirîn welat e li nav cîhana erebî ji bo serjimêriya daniştiyan. Herwiha Misir Serperiştiya Welatên Yekgirtiya Ereban diket. Misir ya navdare ji ber ku paşmawên Şanşîna Fîrewnî, pîramîdan. Çemê herî dirêj a cîhanê Nîl di nav erdê Misrê de derbas dibe. Misir welatekî li parzemîna Afrîkayê ye ku li dora bajarê Qahîreyê û hinek derên din bi Îsraelê ve sinor e. Jiber vê yekê Misir li parzemînên Afrîka û Asyayê de ye. Misirê wekî hêza herêmî ye ku li Afrîkaya Navîn, Rojhilata Navîn, Cihan a misilman û hêza navendî ya cîhanê ye. Aboriya Misirê yek ji aborî ya Rojhilata Navîn e û pir girîng e ku di sedsala 21an de yek ji aborî yên herî ku mezin dibe. Di sala 2016an de, Misirê Afrîkaya Başûrê vekir û yek ji aboriyên herî mezin ya Afrîkayê (piştî Nîjeriya) bû. Misirê endamê damezirandina Yekîtiya Neteweyên Yekbûyî, Tevgera Ne-Aligned, Yekîtiya Ereb, Yekîtiya Afrîkayê û endamê Hevkariya Îslamî ye.
Misir welatek welatê Ereb e ku ji aliyê rejîma komarî ve tê birêvebirin. Piraniya niştecihên welatê ji erebên misilman pêk tên. Paytext û bajarê herî mezin ê welêt bajarê Qahîre ye. Serokê welat Abdülfettah el Sisi ye û serokwezîrê wî jî Mustafa Madbuli ye. Organa yasayî ya Misrê Meclîsa Gelê Misrê ye.
Dîroka Misirê nêzî 7000 sal e. Di dîrokê de mal û malên şaristanî û neteweyên pêşîn bû û ji Serdema Kevnare vir ve gelek hikûmet, dewlet û eşîr hatine û derbas bûne. Herêm ji aliyê rêveberên wî demê ji aliyê Fîrewn na ve hatiye birêvebirin. Piştê vê serdemê herêm kete bin desthilatdariya împaratoriyên Romî û Bîzansîyan. Her çend di destpêka sedsala 19an de ji hêla Împeratoriya Sasanî ve hatibû girtin jî, dîsa di bin desthilatdariya Bîzansiyan de bû. Di sala 642an de, dema ku artêşa misilmanên Ereb yên Xelîfe Omer herêm ji Bîzansiyan stend û Misir ket bin destê desthilatdariya Îslamî Paşê, Xanedana Tûlûniyan, Ebbasî, Ihşidî, Fatimidî, Eyûbî, Memlûk û Osmanî, gelek dewletên misilman li Misirê serdest bûn. Herêm bû vilayet Împeratoriya Osmanî. Di sala 1922an de ji Yekîtiya Yekbûyî serxwebûna xwe bi dest xist û di sala 1953an de komar li welêt hat îlankirin. Bi Şoreşa Misrê ya dawî re Hosnî Mubarek ku 32 salan li Misrê hukum kir, derket û welat dest bi pêvajoya derbasbûna demokratîk kir. Ev pêvajo bi derbeya 3’ê Tîrmeha 2013’an dema ku yekemîn serokkomarê hilbijartî Muhammed Mursî ji wezîfeyê hat dûrxistin, hat qutkirin.
Misir di qada navneteweyî de gelek têkiliyên xwe hene. Di dema ku endamê Rêxistina Hevkariya Îslamî, Yekîtiya Erebî û Yekîtiya Afrîkayê ye, bi her du welatên Rojhilat û yên Rojavayî re peywendiyeke hevseng diparêze.
Dîrok
biguhêre
Mizgîniyê û Misir Babetên sereke: Misrê û Misirê Misirê. Li gorî kelepên kevir ên li ser Nîranên çol û li çiyayên çol hene hene. Di sala 10-a-millennium de, çanda kulturê ku hunermend û masîgiran veguherînek çandek bi xemgîniya çandî-ê ve hate guhertin. Guherînên avhewa an jî nêzîkî 8000 BC bû dest pê kir ku erdên dahatiyên Misir, Misrê ava dikin. Niştecîhên pêşî yên koçberê Nîl koçber kir ku ew aboriya çandiniyê û civakek navendî bêtir ava kirin.
Bi nêzîkî 6000 BC, çandek Neolithîk di nav Neryaya Nîlê de vekirî ye. Di dema dema Neolîtîk de, çandên gelek pêşîn ên serbixwe di Misra Jorîn (başûr) û Misra Jêrîn (bakur) de pêşveçûnek. Çanda çandî û sererastiya Naqada ya gelemperî bi awayekî pêşniyarên ku ji bo Misirê dahatir tê têne kirin. Li malpera herî navîn yê navdar yê Misrê, Merimda, ji sedî heft sedsala Bad Badiyê pêşî dike. Hevpeymaniya civakên Misrûpayê yên ku bi hevpeymanên xwe yên başûr re ji hêla du hezar salan ve dabeş kirin, çandî çandî dimîne, lê bi berdewamî bazirganiya têkiliyên bi bazirganî re biparêzin. Pêwîsteyên belaş ên naskirî yên nivîsên hieroglyphic di dema dema pêşîn de, li ser Naqada III xwarinên xwarinê, li ser nêzîkî 3200 BC bû.
Welatê Misir bi rêya walîyekî ve girêdayî Osmaniyan bû. Lê li salên 1860an de bi rêveberiya xelefê Mihemed Elî Paşa,Îsmaîl welatê Misirê bi awayeke nefermî ji osmaniyan veqetî û bi serbixwe tevger dikir. Li sala 1869ê de bi alikariya Fransayê hikûmeta Misirê, Kanala Suweyşê ava kir. Di van deman de mesrefên dewleta Misirê zêde bûn û ji ber van deynan li Kanala Suweyşê desthilata Brîtanî-Fransayî destpê kir. Li sala 1882ê de jî Brîtanyayê Misir dagir kir.
Li sala 1928ê de li Misirê komeleya Brayên Misliman ji aliyê Hesen El Benna ve hate ava kirin.
Heta piştî şerê cîhanê yê duyemîn jî Brîtanya yek ji desthilatê Misirê bû. Li sala 1936ê de di navbera hikûmeta Misirê û Brîtanyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Misirê serxwebûna xwe daxuyand û di heman salê de jî Misir bû yek ji endamên Cemiyeta Neteweyan. Bi dûçûna vê hevpeymanê dagirkirina Brîtanyê ji bilî ya li derdora Kanala Sûveyşê, hate bidawî kirin. Lê derdora kanala Suveyşê di navbera her du dewletan de bû pirsgirêkeka mezin. Her wisa rêvebirina Sûdanê jî di navbera her du dewletan de pirsgirêkek bû.
Sala 1951ê de di navbera şervanên Misirî û leşkerên Brîtanyayê de pevçûn derket. Di kanûna paşîn a 1952ê ye xwepêşandanên gel çêbûn û di encamê de bi rêberiya Cemal Ebdulnasir komara Misirê hate îlan kirin û key ji kar hate dûrxistin. Pirsgirêka Sûdanê di navbera her du dewletan de hate çareserkirin. Lê ji bo pirsgirêka leşkerên Brîtanya yên li Kanala Sûveyşê hevdîtin her dewam dikirin. Di hevpeymanekê ku di sala 1954ê de hatiye destnîşankirî de Brîtanyayê qebûl kir ku dê ji derdora kanala Sûveyşê hêzên xwe vekêşe, lê dema êrîş hat ser welatên Ereb an Tirkiye dikare cardîn vê noqteya leşkerî bikarbîne[1].
Di navbera salên 1955ê û 1961ê de krîzên mezin li herêma Rojhilata Navîn de qewimîn. Misirê dixwast projeyeke mezin ya avdanê ava bike û ji ber wê jî Amerîkayê soz dabû ku dê alîkariyê bike lê Amerîkayê soza xwe bicih neanî. Ji ber vê sedemê Hikûmeta Misirê,li 1956ê de dest dana li ser şîrketa Kanala Sûveyşê û kir malê dewletê. Ev pêngava Cemal Ebdulnasir bû sedema krîzeka nû ku Fransa û Brîtanya ji vê rewşê nerazîbûn. Her wisa Îsraêl jî ji ber meseleya Filistinî dijberê Misirê. Ji ber van sedeman Fransa, Brîtanya û Îsraêl di çiriya pêşîn a 1956ê de dest bi dagirkirina Misirê kirin. Gelek cihên Misirê hatin dagir kirin lê Amerîka û Sovyet dijî vê pêngavê bûn. Ji ber givaşa van her du dewletan her sê dewletên dagirker hêzên xwe ji Misirê vekişandin. Ev êrîş her çend bêhêzbûna Misirê nîşan bide jî, popûlariteya Cemal Ebdulnasir li nav Ereban zêdetir lêhat û têkildarî wî gelek guherîn li Rojhilata Navîn çêbûn. Li Sûrî derbeya leşkerî çêbû û terefdarên Cemal Ebdulnasir bûn desthilat. Di reşemeha 1958ê de Sûrî û Misirê bi navê Komara Yekgirtî ya Ereb ava kirin. Li Iraqê jî derbeya leşkerî çêbû. Key Nurî Seîd bi malbata xwe ve hatin qetilkirin.
Krîza di navbera Misir û Îsraêlê de her roja diçû zêdetir dibû. Binketina şerê 1948ê û krîza Sûveyşê hêj di dilê Cemal Ebdulnasir de mabû. Dixwast tola van şeran bistîne û axa Ereban ji Îsraîlê bistîne. Her wisa Îsraêlê jî dixwast hemû Filistînê bixe nav dewleta xwe. Li sala 1967ê de Misirê astenga Akabeyê ji bo rêgirtina sefîneyên Îsraêlî girt. Di vî wextî de Urdun û Suriyeyê bi Misirê hevpeymanên şerî kirin. 5 xizîrana 1967ê de hêzên hewayî yên Îsraîlê hemû hêzên hewayî yên Misirê îmha kirin. Îsraêlê nîvgirava Sînayê, Kanala Sûveyşê, Quds, Xeze, Urduna Rojava û Girên Colanê dagir kirin. Lê bi dûçûna peymana Neteweyên Yekgirtî dê Îsraêl ji axên dagir kirî derkeve. Lê dê bi temamî derkeve an ji hindek cihan derkeve zêde aşkera nekiribûn.
Sê sal piştî şerê 1967ê Cemal Ebdulnasir mir. Ebdulnasir hêvîya gelê Ereb bû. Bi vê mirinê hemî gelê Ereb xemgîn bû, merasîmên mezin bo mirina wî hatin danîn. Piştî mirina Ebdulnasir, hevkarê wî Enwer Sedat bû desthilat.
Li sala 1973ê de Misirê ji nişka ve êrîş bir ser leşkerên Îsraêlî yên li derdora Kanala Sûveyşê. Di vî wextî de jî leşkerên Suriyê êrîş bir ser girên Golanê. Bi alikariya DYAyê ev rewş guherî û bi serketina Îsraêlê bidawî bû. Ji ber vê helwesta DYAyê dewletên Ereb û OPECê embargoya petrolê dana ser dinyayê û bahayê petrolê zêde bûn. Li sala 1978ê de di navbera Misir û Îsraêlê de hevdîtin hatin kirin û Îsraêl ji nîvgirava Sînayê hêzên xwe vekişand û Misirê jî Îsraêl nasî.
Enver Sedat li sala 1981ê de ji aliyê hindek îslamîxwazan hate kuştin û şûna wî Husnî Mibarek bû serokê Misirê.
Demografî
biguhêre
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Çavkanî: Wîkîdane | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Misir welatê herî qelebalix ê cîhana erebî û sêyemîn welatê herî qelebalix ê parzemîna Afrîkayê ye, bi nifûsa xwe ji sala 2017an vir ve nêzî 95 mîlyon e. Nifûs, pêşkeftinên bijîjkî û Şoreşa Kesk ji 1970 heta 2010 bi lez mezin bûye ji ber zêdebûna hilberîna çandiniyê. Dema ku Napoleon di sala 1798-an de welatê Misirê dagir kir, nifûsa Misrê dora 3 mîlyon bû.
Nifûsa Misrê pir bajarvanî ye, li ser Nîlê (bi taybetî Qahîre û Eksandria), Delta û li nêzî Kanala Sûweyşê ye. Misrî ji hêla demografîk ve têne dabeş kirin ku li navendên mezin ên bajaran dijîn, fellahîn, an cotkarên ku li gundên gundan dijîn. Tevahiya qada niştecihbûnê tenê 77.041 km² ye, û dendika wê ya fîzyolojîk Bengladeş dişibihe, bi zêdetirî 1,200 niştecîh li her km².
Komên Etnîkî
biguhêreMisiriyên etnîkî koma etnîkî ya herî mezin a welêt e, ji sedî 99,7ê nifûsa giştî pêk tê.[2] Di nav hindikahiyên etnîkî de Abaza, Tirk, Yewnan, Eşîrên Erebên Bedewî, ku li çolên rojhilat û li Nîvgirava Sînayê, Siwa Oasis Zimanê amazigh bi Siwî diaxivin û Nubî civakên ku li kêleka Nîlê kom bûne.
Aborî
biguhêre
Aboriya li Misrê, ku ji aliyê erdnîgarî ve wekî Jor û Jêrîn tê pênase kirin; Tûrîzm li ser hinardekirina Gizayê, pembûya dirêj a herî bi kalîte ya cîhanê, û hilberên tekstîl yên ku li peravên Nîlê û li ser axên berdar aluvial çêdibin, bingeh digire. Qahîre bi otêlên 5-stêrk ên zincîreyên herî mezin ên cîhanê re derfetên rûniştinê yên zexm hene.
Balkêş e ku meriv perestgehên Misira Kevnare, ku wekî yek ji sê şaristaniyên herî girîng ên cîhanê, li tenişta Nîlê tê pênase kirin, û gerên keştiyê yên ber bi Aswanê ve bibînin. Dibe ku balkêş be dîtina mînakên şaristaniya Misrê ya Jorîn û jiyana rojane ya ku li Muzexaneya Aswan hatine pêşandan, û têkiliya bi Sudan re ku ji hêla kesayetiyên xwecihî ve têne piştgirî kirin. Perestgeha Mezin, ku di dema avakirina Bendava Aswan de ku ji hêla Cemal Abdünnasır ve hatî çêkirin, wekî yek ji mezintirîn bendava li cîhanê hate veguheztin û Roma ku hûn ê li kêleka wê bibînin. Nîl bi avahîyên Fîrewns. Perestgehên Împeratoriya Romê di warê nirxandina zanîna mîmarî ya wê rojê de bi qasî pîramîdên Gize bi qîmet in. Li bajarên ku li ser du peravên Nîlê hatine damezrandin, li bazarên ku hilberên kevneşopî yên herêmî lê têne peyda kirin, divê hem di warê danûstendina bi kalîte û hem jî di warê bihayê de, bi taybetî ji bo hilberên papîrus yên navdar ên cîhanê baldar bin. Di bazarên wek Hanü'l-Halil de li dikanên herêma Gîzayê ku ji xwe re enstîtuya papîrusê bi nav dikin, papîrûsên ku ji buhayên giran bi erzankirinên mezin têne firotin, dikarin bi çaryeka bihayê dawîn bikirin.
Li Misrê ku têra xwe neftê erzan pêşkêşî gelê xwe dike, mûçe pir kêm in. Lêbelê, hewcedariyên bingehîn ên ku ji bo domandina jiyanê hewce ne jî pir erzan in. Ji ber ku di van salên dawî de taybetkirina ku hatiye kirin bêkarî zêde kiriye, ji bo ku teqîneke civakî pêk neyê hêdî hêdî pêş dikeve. Bi giştî kar ji aliyê dewletê ve tê dayîn. Saetên xebatê; Ji ber taybetmendiyên avhewayê bi giştî serê sibê saet di navbera 8 û 15'an de ye. Saetên kar li sektora taybet dirêj in. Derfetên kar ji bo nifşa nû mezûnên zanîngehê kêm in. Her çend bi daxistinan û îmtiyazên bacê yên ku veberhênana rasterast a biyanî teşwîq dike de têgehek girîng hatibe peyda kirin jî, dijwariyên ku di peydakirina karmendên jêhatî de têne ceribandin bandorek neyînî li ser veberhêner dike. Di van demên dawî de hat dîtin ku komên girîng ên tekstîlê yên Tirkiyeyê li Misrê li herêmên azad ên bi kalîte li ser veberhênanê dixebitin.
Dêr û kinîştên ku li kêleka mizgeftan hatine çêkirin, ku her yek ji wan xwedî taybetmendiyên mîmarî yên cihê ne, wêneyekî tevna olî ya balkêş dide. Roja hefteyê ji bo Misilmanan Înî ye, lê welatiyên Xiristiyan û Cihû yên Misrê roja Şemî û Yekşemê betlaneyê ne. Bank roja Înî / Şemiyê girtî ne.
