Çiyayê Agirî
Çiyayê Agirî, Grîdax, Glîdax berê bi Koşaxî an Çiyayê Şaxî jî hatiye binavkirin, çiyayekî ji cûreya stratovolkanane ku di çar qonaxên çalakiyên volkanîk de û di encama teqînên volkanîk û herikînên lavên volkanîk bilind bûye. Çiyayê Agirî çiyayê herî bilind ê Bakurê Kurdistanê ye ku ji du konên volkanîk ên mezin ên agiriya mezin û ji agiriya biçûk pêk tên. Bilindahiya agiriya mezin 5137 mêtre ye ku lûtkeya herî bilind ê erdnîgariya Kurdistanê ye û bilindahiya agiriya biçûk 3896 mêtre ye.[1] Li ser rast a erdê berfirehî ya girseya Çiyayê Agiriyê bi qasî 35 kîlomêtre berfireh e. Yekem hewldanên tomarkirî yên ji bo gihîştina lûtkeya Agiriyê di Serdema Navîn de pêk hatiye ku Friedrich Parrot, Khachatur Abovian û çar kesên din di sala 1829an de yekem hilkişîna tomarkirî pêk anîne.
| Çiyayê Agirî Արարատ Ararat | |
|---|---|
 Çiyayê Agirî | |
| Bilindayî | 5.137 m |
| Cih | Bazîd, Agirî, Bakurê Kurdistanê, Tirkiye |
| Zincîreçiya | Qefqaz |
| Koordînat | 39°42′7″Bk 44°17′50″Rh / 39.70194°Bk 44.29722°Rh |
|
Nexşeya cihan Agirî#Bakurê Kurdistanê#Rojhilata Navîn
  Çiyayê Agirî  Çiyayê Agirî  Çiyayê Agirî | |
| Cure | Stratovolkan |
| Çalakbûna dawî | Tîrmeha 1840 |
Tevî ku pirtûka destpêkirin 8:4 nebêje jî, ji ber ku "Çiyayên Agiriyê" di Încîlê de wekî cihê rûniştina Keştiya Nûh hatiye binavkirin, li Ewropayê, çiya ji Serdema Navîn ve bi navê Araratê hatiye binavkirin.
Etîmolojî
biguhêreJi serdema navîn a dawî ve navên Çiyayê Agirî tê bikaranîn. Navê çiyayê di kevneşopiya kurdî de bi navê Koşaxî an jî Çiyayê Şaxî hatiye bi navkirin.[çavkanî hewce ye] Navê îro ya çiyê Çiyayê Agirî ye ku ev nav tê wateya "çiyayê bi agir" yan jî "çiyayê agrîn". Navê kevneşopî ya zimanê farisî wekê کوه نوح Kūh-e Nuh hatiye binavkirin ku ev nav di farisî de tê wateya "Çiyayê Nûh".
Navê Ararat guherînek Yewnanî ya peyva אֲרָרָט ('RRṬ) e, ku di zimanê Îbranî de ji bo Urartiyan ku di demên kevnar de li zozanê ku Ermenî lê hebûn dihat bikar anîn. Her çend çiya li cîhanê bi gelemperî bi vî navî tê nas kirin jî, tu mirovên herêmî ev nav ji bo çiya bikar neanîne. Di Kevnariya Klasîk de, di xebata Geographica ya Strabo de, lûtkeyên Çiyayê Agirî wekî βος (Abos) û Νίβαρος (Nibaros) di Grekiya Kevn de hatiye bikaranîn.
Çiyayê Agirî bi di kevneşopî ya zimanê ermenî de Masis Մասիս Masis be jî lê navên Ararat û Masis li Ermenîstana îro wekhev tên bikaranîn. Tê fikirîn ku ev nav ji peyva farisî ya navîn masist (mezintirîn) an ji "mns" ku di Proto-Hindo-Ewropî de tê wateya çiya. Li gorî arkeologê ermenî Petrosyan, navê Çiyayê Māšu, di Destana Gilgamêş de derbas dibe, navê çiyayê Māšu ji wir de maye.
Erdnîgarî
biguhêre
Çiyayê Agiriyê li rojhilata Bakûrê Kurdistanê ye ku di navbera parêzgehên Agirî û Îdirê de, li nêzîkî sinorê Îran, Ermenistan, navçeya Nexçewan a Azerbaycanê de ye û di navbera Çemê Aras û Çemê Miradê de ye.[2] Deşta bilind ku ji lavan pêk hatiye û bi 2600 mêtre bilind e lûtkeyên agiriya mezin û agiriya biçûk ji hev vediqetîne. Çiyayê Agiriyê bi qasî 16 kîlomêtre li rojavayê sinorê Rojhilata Kurdistanê-Bakurê Kurdistanê ye û 32 kîlomêtre li başûrê sinorê Bakurê Kurdistanê û Ermenistanê ye.
Taybetmendiya erdnîgarî
biguhêreÇiyayê Agirî sêyem çiyayê herî girîngê li Rojavayê Asyayê ye. Çiya lûtkeya herî bilind ê Kurdistanê û Ewropayê ye. Çiyayê Agirî heya bilindahiya 4000 mêtreyê ji bazaltî pêk tê û ji 4000 mêtreyê bilindtir jî ji lavên andezît pêk tê ku taybetmendiyên çiyayê volkanîk nîşan dide. Li serê çiyê rûerdeke qeşagirtî heye. Li aliyê rojhilata Agirî ya Mezin bi bilindahiya 3896 mêtreyê Çiyayê Agirî ya Piçûk cîwarbûye. Di bilindahiya çiyayê agiriyê de xuyangên cihêreng heye. Mêrgên ku heya sînorê berfê tê, mêrgên kulîlkên cihêreng û rengîn û bi mêrgên çiyayî ve xwedanê dîmenek balkêş e.[3]
Bi tevahî 11 şaxên qeşagirtî yên ji serma qeşayê daliqandiye hene. Ev şaxên qeşayê di navbera 1 û 2.5 km de diguhezin. Daliqandina qeşayê li kêlekên başûrê çiya heta 3900 mêtrê, li kêlekên bakur heta 4200 mêtre, berjêr bûye. Ji van şaxên qeşayê ya herî mezin li geliyê bakurê rojhilatê kraterê tê dîtin. Ji ber şepola zêde, qeşayên ku car bi car berjêr ve şiqitîne bûye sedema çêbûna qeşagirtek mirî (qeşaya nûvekirî) ku di bilindahiya 2370 mêtreyê de li deverên jêrîn ên geliyê pêçaye.
Lûtkeya qeşagirî
biguhêre
Qeşaya li lûtkeya Çiyayê Agiriyê herî kêm ji sala 1957an vir ve her çûye kêm bûye. Di dawiya salan 1950an de, Blumenthal kifş dike ku 11 şaxên cemedên derketî hene ku ji girseya berfê (bi qasî qadeke 10 km²) berjêr dibe. Di wê demê de hatiye dîtin ku cemedên heyî yên li ser lûtkeya Agiriyê bi qasî 3900 mêtre li quntara bakur û bi bilindahiya 4200 mêtreyê jî li başûrê çiyayê dirêj dibin. Bi karanîna dîmenên hewayê yên berê û daneyên ji jor ve, li Çiyayê Agiriyê di navbera salên 1976 û 2011an de berfirehiya qeşayê hatiye lêkolîn kirin.[4] Di vê lêkolînê de hatiye kifşkirin ku berfirehiay qeşayê di sala 1976an de 8,0 km² bûye û heta sala 2011an jî daketiye 5,7 km² yê. Di vî lêkolînê de hatiye dîtin ku di navbera 1976an û 2011an de qeşaya li serê Çiyayê Agiriyê ji %29 ji qada xwe ya tevayî winda kiriye. Ev rêje bi rêjeyên giştî yên paşvekişîna cemedên din ên lûtkeyên Bakûrê Kurdistanê û herêmê ku ji hêla lêkolînên din ve hatine belge kirin re hevaheng e.[4] Li gorî lêkolîneke sala 2020an "dibe ku helandina cemedê bi heman lezê berdewam bike, ihtîmal heye ku cemeda daîmî heta sala 2065an bibe cemedekî demsalî."[5]
Blumenthal texmîn kiriye ku xeta berfê di dema pleîstosena dereng de bi qasî 3000 mêtre berjêr bûye. Dibe ku xetek berfê ya wiha dê qeşayek bi qasî 100 km² afirandiye. Lêbelê wî nebûna delîlên zelal ên morenên (kevirî cemedî) pêşdîrokî yên ji bilî yên ku nêzî zimanên cemedê yên sala 1958an bûn, nedîtiye. Blumenthal nebûna van morenan bi nebûna zozanên sinorkirî ji bo kontrolkirina cemedan, nebûna barkirina bermahiyên di qeşayê de ji bo avakirina morenan û veşartina wan ji hêla teqînên paşîn ve rave kiriye. Piştî çend salan şûnda, Birman li ser zozanên ber bi başûr moranek mihtemel dibîne ku bi kêmî ve 300 mêtre li bilindahiya binê qeşayê ya sala 1958an li bilindahiyek 4200 mêtre dirêj bûye.[6] Wî her weha du depoyên morenan (kevirî cemedî) dibîne ku ji hêla cemeda geliyê Agirî ya pleîstosenê, dibe ku temenê Wiskonsinan (Gelê herî dawîn a herî paşîn) be, li jêra Gola Masiyan de hatiye çêkirin. Morena bilind li bilindahiyek bi qasî 2200 mêtre û morena jêrîn li bilindahiyek bi qasî 1800 mêtre dimîne. Her du moren bi qasî 30 mêtre bilind in. Tê texmînkirin ku Gola Masiyan di nav hewzeke cemedî de cih digire.[6]
Jeolojî
biguhêre
Çiyayê Agirî stratovolkanekî polîjenîk e ku qadeke 1100 km² vedihewîne û çiyayê volkanîkî ya herî mezinê li herêmê ye. Çiyayê Agirî bi dirêjahiya eksena xwe ya aliyên bakurê rojava-başûrê rojhilat ve bi qasî 45 kîlomêtreyan dirêj e û bi eksena xwe yê kurt re jî bi qasî 30 kîlomêtreyan dirêj e. Çiya bi qasî 1150 km³ ji bermahiyên pîroklastîk ên dasîtîk û rîolîtîk û ji lavên dasîtîk, rîolîtîk û bazaltîk pêk tê.[1]
Çiyayê Agiriyê ji du konên volkanîk ên cuda yên bi navê Agiriya Mezin û Agiriya Biçûk pêk tên. Konê volkanîkî yê rojavayî, Agiriya Mezin xwedî konekî volkanîkî yê asê ye ku ji konê volkanîkî ya (Agiriya Biçûk) rojhilat mezintir û bilindtir e. Agirya Mezin di bingehê de bi qasî 25 kîlomêtreyan firehe û bi qasî 3 kîlometreyan ji asta erdê Îdir û Bazîdê bilind dibe. Konê volkanîkî yê rojhilat, Ararata Biçûk, 3896 mêtre bilind û ji bingehê ve jî 15 kîlomêtre firehe. Herdu konên volkanîk ku 13 kîlomêtre ji hev dûr in, bi şikestinek berfireh a bakur-başûr ve hatine veqetandin. Ev şikestin îfadeya rûbera şikestekek dirêjkirî ye. Gelek konên parazît û qubeyên lavan ji ber teqînên kêlekê li ser vê şikestekê û li ser milên her du konên volkanîkî yên sereke hatine çêkirin.[1]
Çiyayê Agiriyê di nava qadeke veqetandina tansiyonê ya tevlîhevê sinistral de ye ku bi eslê xwe depresyonê yekane û domdar bû. Bilindbûna Çiyayê Agiriyê deştên Îdirê û Bazîdê ji hev vediqetin e. Ev deştên ji hev veqetandî di encama tevgera lêdan-şimitîn ya li ser du beşên şikestekên (fault) qatbiqat e û şikesteka Bazîd-Gurcîbilax û Îdirê ya pergala lêdan-şimitîn ya sinistral de derketine holê. Tengasiya di navbera van şikestekan de ne tenê qada vekişînê ya orîjînal ava kiriye, pergalekî şiksetekên ku bi şêwaza belavbûna puça hespê afirandiye ku pozîsyona navendên teqîna volkanîkî yên sereke yên Çiyayê Agiriyê û kembera xêz a têkildar a konên volkanîkî yên parazît kontrol dikin. Sîstema şikesteka (fault) lêdan-şimitîn a ku Çiyayê Agiriyê jî di nav de ye di encama lihevhatina bakur-başûr û pevgirêdana tektonîkî ya di navbera Plaqeya Ereban û Laurasyayê de ye ku piştî girtina Okyanûsa Tetîsê di Serdema Eosenê de li ser stura Bilîs-Zagros berdewam kiriye.[7]
Dîroka jeolojîk
biguhêre
Di destpêka Serdema Eosenê û destpêka Serdema Miosenê de, lihevketina Plaqeya Erebî bi Plaqeya Laurasiyayê re qada Okyanûsa Tetîsê tê girtin û li heman qadê Anatoliyaya îro derdikeve holê. Yekkirina van girseyên erdên parzemînî vê baskê okyanûsê di serdema eosena navîn de ji holê radike û di encamê de deryayên bermayî, heya dawiya mîosenê ya destpêkê de ji holê radibin. Lihevhatina tektonîkî ya di nav deverên lihevhatinê de, di dawiya destpêka miosenê de, dibe sedema windabûna tevahiya deryayên mayî yên li rojhilata anatolyayê. Heman lihevhatin dibe sedema qalindbûna qalikê û bilindbûna erdê bilind a rojhilatê Anatoliyayê û Îranê (herêma di navbera Bakurê Kurdistanê û Rojhilata Kurdistanê ya îro). Digel vê lihevketinê deformasyonek berfireh jiber şikestek û şaxeşaxbûna erdê ku diqewime û di encamê de gelek deştên herêmîyên biçûk û mezin hatine afirandin. Deformasyona şidandina bakur-başûr îro jî berdewam dike ku ji ber şikestekên berdewam, çalakiyên volkanîk û erdhejiye pêk tên.[1][7][8]
Li Anatolyayê volkanîzmayên herêmî di Miosena navîna dereng de dest pê dike. Volkanîzmayên berbelavê di serdema dawîn a Miosen-Plîyosen de ku li tevahiya deştên Bakurê Kurdistanê û Rojhilata Kurdistanê ya îro de bûn, di bin kevirên volkanîkî yên stûr de hatine girtin. Ev çalakiyên volkanîk heta demên dîrokî bênavber berdewam kiriye. Xuya ye ku aktîvîteyên volkanîkî di dema Miosene-Plîyosena herî dawî de, ji 6an heta 3yê (Ma), gihîştiye lûtkeyê. Di dema Kuaternerê de çalakiyên volkanîk li çend volkanên herêmî yên wekî Çiyayê Agiriyê dimîne. Ev aktîvîteyên volkanîk bi gelemperî bi şikestinên tansiyonê yên bakur-başûr ve girêdayî ne ku ji ber berdewamiya deformasyona kurtbûna bakur-başûrê Anatolyayê pêk tê.[1]
Di lêkolînek berfireh û kurteya volkanîzma Kuaterner ya Anatolyayê de çar qonaxên avakirina Çiyayê Agiriyê ji kevirên volkanîk ên ku li geliyên cemedî hatine kolandin, hatiye dîtin. Qonaxa yekem, qonaxek teqîna şikestinê ya teqînên fisûrên Plinian-subPlinian hatiye dîtin ku bi herikîna 700 mêtre ji kevirên pîroklastîk û çend herikînên lavên bazaltî pêk hatiye. Ev zinarên volkanîk berê çêbûna Çiyayê Agiriyê ji şikestekên (fault) ku ber bi aliyên bakur, bakurêrojava-başûr û ber bi başûrêrojhilat ve dirêj dibin, herikîne. Qonaxa duyem, çalakiya volkanîkî tenê li deverek şikestî zêde dike û bi vî re qonaxek avakirina konika çiyayî dest pê dike. Ev qonaxa duyem a volkanîkî despêka bi konikên biçûk re bilinbûna Çiyayê Agiriyê daye destpêkirin. Di vê qonaxê de, teqîna herikîna lavên bi bilindahiya 150 mêtreyê qalind piroklastîk ên pêkhateya andezît û dasîtê, piştre re jî teqîna herikîna lavên bazaltê konika Agiriya Mezin bi profîla çiyayiyek biçûk ava dike. Qonaxa sêyem, qonaxek herikînên zêde yê lavên andezît û bazaltî di vê qonaxê de despêkiriye. Di vê qonaxê de konên niha yê Agiriya Mezin û Agiriya Biçûk ji ber teqînên li kêleka şikestinan çêbûne. Qonaxa çarem (qonaxa dawî), teqînên volkanîk ên li Çiyayê Agiriyê veduguhere qonaxek teqîna du konî ku şikseteka mezin a bakur-başûr re her du konên ku li gel çend şikestin û tîşirên pêvek li ser milên volkanê derketine, ji hev vediqetîne û bi vê qonaxê re aktîvîteyên volkanîkî vedigerin du konikên volkanîkî ku konika Agiriya Biçûk di vê qonaxê de dest bi pêşveketinê dike. Li kêleka vê şikestekê û şikestinên pêvek, hejmarek konik û qubeyên parazît bi teqînên piçûk re derketine holê. Yek ji konika pêvek lavên bazalt û andezîtên mezin herikandiye ku ev lav li Deşta Bazîdê û bi Çemê Avazer re ku ji başûr ber bakur ve diherikî, herikiye.[1] Dîrokkirna radyometrîk a van herikîna lavan bi temenên radyometrîk ên 0,4, 0,48 û 0,81 Ma hatiye dîrokkirin.[9] Bi tevayî, temenên radyometrîk ên ku ji kevirên volkanîkî yên ku ji Çiyayê Agiriyê herikîne di navbera 1,5 0,02 Ma yê de ne.[1]
Di lîteratûra dînî de
biguhêreÇiyayê herî mezin ê Kurdistanê çiyayê Agiriyê ye. Gorî Încîlê pîştî tofanê, keştiya Nûh li serê Çiyayê Agirî daniye û ji ber vê yekê Çiyayê Agirî weke çiyayekî pîroz tê dîtin.
Li gorî baweriyek din ve jî, di peymana Kevin de, di nivîsa Tekvin hatiye nivîsandin ku keştiya Nuh li çiyayê bi cîh e. Lêbelê, di Quranê de tê gotin ku keştiya Nûh li ser Çiyayê Cûdî rûniştiye. Di salên 1950an de, di wêneyên hewayî de şeklên mîna keştiyê wekî hebûna keştiya Nûh hate şîrove kirin lê piştra derket ku ew bê bingeh in.
Di zimanên cûda de gelek navên çiyayê Agiriyê hene. Navên sereke ku zêde têne bikaranîn ev in;
- Ararat
- Kuh-i Nuh
- Cebel'ûl
- Haris
Kronolojiya çalakbûnê
biguhêreKronolojiya çalakiya volkanîkî ya Holosenê ya ku bi Çiyayê Agiriyê ve girêdayî ye ji hêla kolandinên arkeolojîk, dîroka devkî, tomarên dîrokî, an jî berhevdana van daneyan ku delîlan peyda dikin teqînên volkanîkî yên Çiyayê Agiriyê di salên 2500-2400 b.z., 550 b.z. û 1450yê p.z. û 1783ê p.z. û tê texmînkirin ku di vê serdemê de herî dawî di sala 1840ê p.z. çalakiyên volkanîkî qewimîne. Delîlên arkeolojîk destnîşan dikin ku teqînên teqîner û herikînên pîroklastîk ên ji milê bakurê rojavayê Çiyayê Agiriyê herî kêm yek ji wargeha çandê ya Kura – Araxes rûxandiye û binax kiriye. Teqînên Çiyayê Agirê di salên 2500–2400 de bûye sedema gelek kuştina mirovan. Dîrokên devkî diyar kiriye ku teqînek girîng a mezinahiya nediyar di 550 salê b.z. de qewimiye û teqînên piçûk ên xwezaya nediyar dibe ku di 1450 û 1783an de pêk hatibin.[10][11][12]
Li gorî şîrovekirina daneyên dîrokî û arkeolojîk, erdhejên bihêz ên ku bi teqînên volkanî re têkildar nabin jî di salên Berê Zayînê 139, 368, 851-893 û 1319an de çêbûye. Erdheja sala 139an û şimitoka ku di sala 1840an de ji lûtkeya Çiyayê Agiriyê herikî bû sedema qurbaniya gelek kes an.[13][14]
Di 2ê tîrmeha 1840an de li Çiyayê Agiriyê teqînek avî ya binê erdê çêbû û ji şikestinên radyal ên li aliyê jorîn ê bakurê çiyê herikîna piroklastik pêk hat û di teqînê de erdhejek bi mezinahiya 7,4 pêkve qewimiye. Di vê erdhejê de 10 hezar kes mirin û ziyanek mezin çêbû.[10][13]
Galeriya wêneyan
biguhêre
Binêre
biguhêreÇavkanî
biguhêre- ^ a b c d e f g Yılmaz, Y.; Güner, Y.; Şaroğlu, F. (1 çiriya pêşîn 1998). "Geology of the quaternary volcanic centres of the east Anatolia". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 85: 173–210. doi:10.1016/S0377-0273(98)00055-9. ISSN 0377-0273.
- ^ "..:: REPUBLIC OF TURKEY MINISTRY OF CULTURE AND TOURISM ::." web.archive.org. 11 hezîran 2011. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 2 nîsan 2012. Roja gihiştinê 22 îlon 2023.
{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk) - ^ "Ağrı Dağı". www.dogubayazittso.tobb.org.tr. Ji orîjînalê di 11 tebax 2020 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 21 kanûna pêşîn 2020.
- ^ a b Kargel, Jeffrey S., edîtor (2014). Global land ice measurements from space. Springer praxis books geophysical sciences (Çapa 1. Aufl). Berlin, Heidelberg: Springer. ISBN 978-3-540-79817-0.
- ^ Yalcin, Mustafa (2020). "A GIS-Based Multi-Criteria Decision Analysis Model for Determining Glacier Vulnerability". ISPRS International Journal of Geo-Information (bi îngilîzî). 9 (3): 180. doi:10.3390/ijgi9030180. ISSN 2220-9964.
{{cite journal}}: CS1 maint: unflagged free DOI (lînk) - ^ a b Birman, Joseph H. (1 kanûna paşîn 1968). "Glacial Reconnaissance in Turkey". Geological Society of America Bulletin. 79: 1009. doi:10.1130/0016-7606(1968)79[1009:GRIT]2.0.CO;2.
- ^ a b Karakhanian, A.; Djrbashian, R.; Trifonov, V.; Philip, H.; Arakelian, S.; Avagian, A. (1 adar 2002). "Holocene-historical volcanism and active faults as natural risk factors for Armenia and adjacent countries". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 113: 319–344. doi:10.1016/S0377-0273(01)00264-5. ISSN 0377-0273.
- ^ Karakhanian, Arkady S.; Trifonov, Vladimir G.; Philip, Herve; Avagyan, Ara; Hessami, Khaled; Jamali, Farshad; Salih Bayraktutan, M.; Bagdassarian, H.; Arakelian, S. (1 adar 2004). "Active faulting and natural hazards in Armenia, eastern Turkey and northwestern Iran". Tectonophysics. 380: 189–219. doi:10.1016/j.tecto.2003.09.020. ISSN 0040-1951.
- ^ Allen, M. B.; Mark, D. F.; Kheirkhah, M.; Barfod, D.; Emami, M. H.; Saville, C. (1 hezîran 2011). "40Ar/39Ar dating of Quaternary lavas in northwest Iran: constraints on the landscape evolution and incision rates of the Turkish-Iranian plateau". Geophysical Journal International (bi îngilîzî). 185 (3). doi:10.1111/j.1365-246x.2011.05022.x. ISSN 0956-540X.
- ^ a b Karakhanian, A.; Djrbashian, R.; Trifonov, V.; Philip, H.; Arakelian, S.; Avagian, A. (15 adar 2002). "Holocene-historical volcanism and active faults as natural risk factors for Armenia and adjacent countries". Journal of Volcanology and Geothermal Research (bi îngilîzî). 113 (1): 319–344. doi:10.1016/S0377-0273(01)00264-5. ISSN 0377-0273.
- ^ Karakhanian, Arkady S.; Trifonov, Vladimir G.; Philip, Herve; Avagyan, Ara; Hessami, Khaled; Jamali, Farshad; Salih Bayraktutan, M.; Bagdassarian, H.; Arakelian, S. (2004). "Active faulting and natural hazards in Armenia, eastern Turkey and northwestern Iran". Tectonophysics (bi îngilîzî). 380: 189–219. doi:10.1016/j.tecto.2003.09.020. ISSN 0040-1951.
- ^ Hayastani Gitowt'yownneri Azgayin Akademia (1993). "Hayastani Hanrapetowt'yan Gitowt'yownneri Azgayin Akademiayi teġekagir = Izvestija Nacional'noj Akademii Nauk Respubliki Armenija = Proceedings of the National Academy of Sciences of the Republic of Armenia". Hayastani Hanrapetowt'yan Gitowt'yownneri Azgayin Akademiayi teġekagir = Izvestija Nacional'noj Akademii Nauk Respubliki Armenija = Proceedings of the National Academy of Sciences of the Republic of Armenia (bi îngilîzî). ISSN 0515-961X. OCLC 986781852.
- ^ a b Karakhanian, A.; Djrbashian, R.; Trifonov, V.; Philip, H.; Arakelian, S.; Avagian, A. (1 adar 2002). "Holocene-historical volcanism and active faults as natural risk factors for Armenia and adjacent countries". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 113: 319–344. doi:10.1016/S0377-0273(01)00264-5. ISSN 0377-0273.
- ^ Karakhanian, Arkady S.; Trifonov, Vladimir G.; Philip, Herve; Avagyan, Ara; Hessami, Khaled; Jamali, Farshad; Salih Bayraktutan, M.; Bagdassarian, H.; Arakelian, S. (1 adar 2004). "Active faulting and natural hazards in Armenia, eastern Turkey and northwestern Iran". Tectonophysics. 380: 189–219. doi:10.1016/j.tecto.2003.09.020. ISSN 0040-1951.