Wîkîpediya

Şîle

(Ji Xola Şîlî ya Futbolê hat beralîkirin)

Şîle,[çavkanî hewce ye] Şîlî[7], Çîlî[8][9] (bi spanî: Chile, bilêvkirina spanî: [ˈtʃile][10]), bi fermî Komara Şîleyê (bi spanî: República de Chileⓘ), dewletekî ji aliyê Amerîkaya Başûr gelek caran hate dagirkirin, di xeteka teng ên erdên ku di navbera zincîreçiyayên Andê a li rojhilat û li rojavayê Okyanûsa Pasîfîkê ye. Paytext û bajarê mezin a Şîlîyê Santiago ye. Sînorên wî bi Perû li bakur, bi Bolîvya li bakurrojhilat, bi Arjentîn li rojhilat, û bi Dertenga Dêrîk li başûrê dûr e. Erdên Şîleyê di Pasîfîkê de bi Giravên Juan Fernández, Salas y Gómez, Desventuradas û Girava Paskalyayê li Okyanûsya ye. Şîle jî li ser 1.250.000 square kilometres (480.000 sq mi) ya Antarktîkayê îdîa dike, tevî ku hemû îdîaya di bin Peymana Antarktîkayê rawestandin in.

Komara Şîleyê
República de Chile  (spanî)
Ala Mertal
Dirûşm: 
  • "Por la razón o la fuerza" (spanî)
  • "Aliyê rastê an karînê" [1]
Sirûd: 
Sirûda Neteweyî ya Şîle
Şîle bi keskê tarî tê xuyakirin; îdîakirin ku di heman demê de naskirin Herêma Antarktîkê bi keskê ronî tê xuyakirin.
PaytextSantiagoa
Nîşana Santiago de Chile
Nîşana Santiago de Chile

33°26′Bş 70°40′Ra / 33.433°Bş 70.667°Ra / -33.433; -70.667
Bajarê mezin Santiago
Nîşana Santiago de Chile
Nîşana Santiago de Chile
Zimanên fermî Spanî
Demonîm Şîleyî, şîliyî, çîliyî
Rêveberî Komara serokatiyê
 •  Serok Gabriel Boric
Pêşvebirî Kongreya Neteweyî
 •  Meclîsa jorîn Senato
 •  Meclîsa jêrîn Odeya Cîgiran
Serxwebûn ji Spanyayê
 •  Yekem Hikûmeta Cûnta 18 Rezber 1810 
 •  Îlankirin 12 Reşemî 1818 
 •  Naskirin 25 Avrêl 1844 
 •  Destûra niha 11 Rezber 1980 (guhortin li 1989 û 2005) 
 •  Av (%) 1.07b
Gelhe
 •  2015 Texmînkirin 18,006,407[2] (62.)
 •  2012 Giştî 16,341,929[3]
 •  Tîrbûn 24/km2} (194.)
TBH (PHK) 2016 texmînkirin
 •  Giştî $457.534 trîlyon[4] (42.)
TBH (nomînal) 2016 texmînkirin
 •  Giştî $297.714 trîlyon (38.)
Gini (2011)▼ 50.3[5]
bilind
PPM (2014)Zêdebûn 0.832[6]
pir bilind · 42.
Dirav Peso (CLP)
Demjimêr CLT û EASTc (UTC−3 û −5)
Hatûçûna ajotinê rast
Koda telefonê +56
ISO 3166 CL
Înternet TLD .cl
a. Zagonsazî li gor Valparaíso ye.
b. Tê de Girava Rojhilatê û Isla Sala y Gómez; ne di nav 1.250.000 square kilometres (480.000 sq mi) ji herêmên li Antartîkê îdîakirin.

Şîle wek îdarî li pênc herêman tê belavkirin. Çardeh ji van, ji serî 1an heta 15an (13 rakirî ye) ku bi îfadekirina reqamên herêmên Romayî, Tarapacá, Antofagasta, Atacama, Coquimbo, Valparaíso, O'Higgins,Maule, Bío-Bío, Araucanía, Los Lagos, Aysén, Magallanes y la Antártica Chilena, Los Ríos û Arica y Parinacota ne. Di nav wan de li paytext û derdora wê, ji bo reqemkirina herêma Región Metropolitana de Santiago wek bi kurtekirina peyva RM tê bikaranîn.

Etîmolojî

biguhêre

Bi eslê xwe navê welatê ya bi spanî Chile ye, ku di welêt de bi tenê bi awayekî kifşkirî û vebir e. Bilêvkirin, herî zêde ew peyva wê ji zimanê Aymara ye. Di vî zimanê de peyva Chilli wek tê wateya welatê dawiya dinyayê. Ev rewş guherandinên ji herêma Aymarayê bi bûyerên pêşî yên çareseriya spanî ji Şîle jî piştgirî ne. Ji destpêkê ve xwedaniya spanî ji Atakama ya Amerîkaya Başûr yê li başûr ya li ser xaka bi navê Chile ravekirin.

Teoriya bêhtir û kêmtir jî, di zimanê Înkayê de koknavê Quechua nîşan dide. Kêmtir berfirehbûna Keyaniya Înkayê ya îro xwe digihêjin Santiagoyê. Înkayî di axên başûrê Río Aconcagua de, avûhewayê nisbeten sar û berfên girtî de tê wateya Andlarê ya li ser bingeha Tchil wan re dibêjin.

Dîrok

biguhêre

Kevirê delîl alaveke dide ku mirov heta 18.500 sal berê gelek caran li herêma Geliyê Monte Verde. Derbarê 10.000 sal berê koçberên amerîkayên xwecih li gelî û bi bereket li herêmên deryayê ne, ku tiştên wek Şîleya roj-didome ye. Malperên bicîanînî ji warê zû mirovan de Monte Verde, Cueva del Milodon û bablîsoka lawayê ji Pali Aike Crater da. Bi kurtî Împeratoriya Înkayê xwe nav tiştên ku niha li bakurê Şîle ye dirêjkirin, lê belê Mapuche (an Araucanian ku ew ji aliyê Yariya naskirin) bi serkeftî gelek hewldanên ji aliyê Împaratoriya Înkayê li ber xwe û ji wan re bitewînin, tevî kêmbûna wan ji rêxistina dewletê. Wan li dijî Sapa Inca Tupac Yupanqui û artêşa wan şer kirin. Tên zanîn ku di encama pevçûna bi xwînê de sê rojan Şerê Mauleyê bû, ku fethê Înkayê ji axa Şîleyê di Çemê Mauleyê de bi dawî bû.

Erdnîgarî

biguhêre

Dirêj û tengasiya ber keviya başûrê welatê li aliyê rojavayê çiyayên Andesê ya Şîleyê bakur ber bi başûr li ser 4,300 km (2,670 mi), di heman demê de bi tenê 350 km (217 mi) xala xwe ya rojhilat ta bi rojava de hate guherandin. Ev tenûra cihêrengiyeke balkêşên hercûmercê û erdnîgariyê ye. Ev li ser 756.950 çargoşe kîlometre (292,260 mi sq) ji herêma welatê dihewîne. Şîle di nava Agirçerxa Pasîfîkê ye. Yekineyên Giravên Pasîfîkê û îdîaya Antartîkê ya Şîleyê di navbera hêlîpan 17° û 56°S, û hêlîlar 66° û 75°W de ye.

Şîle di nav dirêjtirîn welatên bakur-başûr di cîhanê de ye. Eger yek tenê barên axê dibîne, Şîle yekane di nav vê komê de tengkirina xwe ji rojhilat ta bi rojava, bi welatên din yên bakur-başûr de dirêj e (ji wan Brezîl, Rûsya, Kanada, û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ku di nav yên din ye), berfirehtir hemû ji rojhilatê ta bi rojava aliyê faktoreke zêdetir 10an e. Şîle jî îdîa dike ku 1.250.000 km2 (480,000 mi sq) ya Antarktîka, wekî beşek ji axa xwe (Herêma Antarktîkaya Şîleyê) ye. Lê belê, ev îdîaya nebin, di bin şertên Peymana Antarktîkayê, yên ku alîgirên Şîleyê rawestandin. Ev li başûrê welatê cîhanê de, ku ji aliyê erdnîgarî de li parzemînê ye.

Şîle kontrola Girava Paskalyayê û Girava Sala y Gómez, ku li rojhilatê giravên Polînêzyayê ew li ser xaka xwe ya di sala 1888an de cîh girtiye û Girava Robinson Crusoe, zêdetir parzemîna 600 km (370 mi) di Giravên Fernandez Juanê ye. Jî demê de, di bin kontrola tenê ji bo demekê bijîn (ji aliyê hin masîvanên ne herêmî) bi giravên biçûk ên San Ambrosio û San Felix bûn. Di van giravan de berbiçav in, ji ber ku ew îdiaya Şîleyê, bi parvekirina avê ji beravên wê di nav Okyanûsa Pasîfîk dirêj derketin.

Li bakurê Atacama dewlemendî mîneralên mezin, di serî de sifir û nîtrat dihewîne. Nisba peywendeyên biçûk Valley Central, ku tevî Santiago, di warên şêniyên çandiniyê û çavkaniyên serdesta welat in. Ev herêm navendekî dîrokî ye, dema ku entegreyê li herêmên bakur û başûr di dawiya sedsala 19an de Şîleyê berfirehkirin. Başûra Şîleyê dewlemendî daristanan, axa zozanan û taybetiyên rêzikên volkanan û golan e. Li peravên başûr gêjgerînka fjordsê, pîyê deryayan, cihokan, berovajîkirina nîvgiravan û giravan e. Şîle ji çiyayên Andesê bi ser sînorê rojhilatan ve dikeve.

Çiya

biguhêre
 
Salar de Talar (4010 Metro) li nêzikî San Pedro li çola Atakama

Pêkanîna Andesê ya Şîleyê yek ji bilindtirîn çiyayên di dinyayê de û xwedî, pirejimarî ji bendavên li ser 6000 m ye. Di nav wan de bilindtirîn çiyayên li Şîleyê Ojos del Salado (6893 m) ye, ku di heman demê de herî bilind de volkanê di cîhanê de ye.

Di lîsteya jêr de çiyayên herî navdar ên li Şîleyê ne (ji bakur ber bi başûr):

Çem û Gol

biguhêre

Ji ber ku binesaziya taybetî yên welêt êdî ti çem ên Şîleyê heye. Ev ê bi 443 Kîlometroyên herî dirêj a Río Loa li bakur di nav çola Atakama ye. Çemên ku rê domkirina avê bi piranî ji berf û cemedê de jî dihele Andesê têr bike. Li gor zêdebûna barînê tevlîhevbûna benda avê li başûr dike. Çem ji bo avdaniyê di çandiniyê de tê bikaranîn, ji bo hilberîna enerjiyê û bi qasî cidabûna ji bo turîzmê. Hin çem ji bakur ber bi başûr:

Di hejmarkirina golên Şîleyê de li bakur Gola xwê, ku herî mezin û navdar ên Salar de Atacama (3000 çargoşe kîlometre) ye. Li herî bakur 21,5 çargoşe kîlometre mezintir Lago Chungará li gor 4500 Metro Bilindayî yek ji yên herî bilind, gola di cîhanê de.

 
Lago Chungará û Volkana Parinacota

Baştir golên mezin û çiyagerên Şîleyê dirêjkirina başûrê bajarê Temuco heta Puerto Montt li gor rêza jêr:

Gelek gol bi gerîna keştiyê ye ne.[11]

Xweza û Avûhewa

biguhêre
 
Diyagrama Avûhewaya Antofagasta
 
Diyagrama Avûhewaya Santiago
 
Diyagrama Avûhewaya Punta Arenas
 
Valle de la Luna, San Pedro de Atacama

Bakurê Şîleyê (bi navê "bakurê mezin") xwediyê çiyayên gelek li ser 6000 m bilind in. Dikeve navbera qeraxê û ser merbenda Andeyana rojava, ku li Çola Atakama dirêj in. Ev çol yek herî zuhatirên li dinyayê ye; gelek caran ji bo salan baran nabare. Li çolê ji bo guherçîleya mezin wê di dema borî de diyar bû, dema ku li wir bi taybetî sifir îro xurtkirin. Herî mezin û herî girîng a bendergeha Antofagastayê ku li herêma vî bajarî xwediyê (310,000 şênîyan) e.

Li navenda Şîleyê, avûhewayê herêma Deryaya Navîn yên dişibin hev hene. Vê herêmê gelek adan û cihên lê dijîn dîtin e. Li vir paytexta Santiago de Chile bi derdora 5.5 milyon welatiyan e. Ji bilî Valparaíso (bendergeh û rûniştgeha parlamenê 280.000 şênîyan) in, Viña del Mar (der û mijûliya bijareya 320.000 şênîyan) in û Concepción (navenda çandinî û pîflesaziyê 216.000 şênî) girîng e. Li herêma bakurê Santiago "Bakurê biçûk" û li başûrê paytexta Santiago bi navê "Başûrê biçûk" tê zanîn.

 
Kap Hoorn

Ew ê ku başûrê Şîleyê gelek zirav mistemlekekirin (bi navê "Başûrê mezin") herêmeke gelekî barînekî dewlemend e. Li peravên aliyên giravên di deryayan de gelek kevir in. Li başûrê parzemîna girava Tierra del Fuego, ku bi dabeşkirina cîraniya Arjentînê ye. Li ser Tierra del Fuego di giravê deryayan de Isla Hornos cih girtina Kap Horn heye, ku li ser xala başûrê Şîleyê û Amerîkaya Başûr e.

Avûhewaya taybet

Bi tevayî, li ber bandora vê hewaya Şîle ya tund di peravên ji aliyê Okyanûsa Humboldt e. Ev, ji başûr de berve bakur û veguhastina avderyaya sar a Antartîka diherike. Gava ku di danberheva Ewropaya Bakur ji berjewendiyên germ Herikîna Kendavê, germiya avê de li Şîleyê ji bo analog ne hêlîpan (Bakur-/Koordînata başûr) bi awayekî nizimtir in. Li Punta Arenas (Başûrê Şîle) - ku bi qasî hev nêzikî ji Ekwatorê dûrî wek cih girtina Hamburg - germiya têkrayî rojane di havînê 12 °C ye.

Taybetiyek ên avûhewaya Şîleyê ya li Bandora-El-Niño ye, jî wek "Vetewşa başûr" tê zanîn. Tevî ku ev diyardeyeke avûhewayê bi taybetî bandorê welatên wekî Perû û Îndonezya dike. Di heman demê de jî li Şîleyê, ew li ser her heft salan bandorekî li gorî salên normal e û li vir ber bi zêdebûna barînê ye.

Flora û Faûna

biguhêre

Ji ber ku di navbera mezin ên zêdetir ji 4.000 kîlometre dirêjahiya li Şîleyê gelek herêma şînahiyên beravan hene. Li devera Çola Atacama kêm hêşin dibin. Hêşinbûn tenê li qeraxê an li herêma Andenê hene. Li vir gelek cureyên cuda yên kaktûs, avûmêwe û boçiyên devî hêşin dibin. Lê belê, her çend salan bi barana li çolê, da ku rûberên rûerdên çolê mezin ji bo çend rojan bi milyonan kulîlk (kulîlkî yên di çolê de ne) tênê.

Başûrê Çol li pey berî bi çêrgehên hişk û li Andenê bi dijwariya latê ya Yareta (Azorella yareta) hêşin dibe, jî wek "Balgeha Andenê" tê gotin. Li herêmên hişk yên "Cuhurê boldo" (boldus Peumus) hêşin dibin. Li ser çiyaçolan û di nav Andenê perdeya mij (daristana hîdrofîlîk) hene, li ku ji bo nimûne, tilîperê darokî (bi spanî Helecho arborescente) hêşin dibe.

Li bax û bostanên herêma çemê Río Elqui dest pê dike, berevajî tenê li derveyî newala çemê Şîlanan û Kaktûsan hene.

Li navenda Şîleyê di Nexilên hingivan (Jubaea chilensis) de xurtir dibe. Darûkên (Araucaria araucana) dara pîroz ên Mapuche, xwarinên tovên mezin a xwe yên wan bûn. Li Şîleyê jî gelek Plantasyon ên Okalîptûsên mezin hene.

Girêdanên derve

biguhêre
  Li Wikimedia Commons medyayên di warê Şîle de hene.

  Wikimedia-Atlas: Şîle – Nexşên kevin û cografîk

Çavkanî

biguhêre
  1. ^ "100 peso Coin". Central Bank of Chile. Ji orîjînalê di 10 gulan 2012 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 16 îlon 2012.
  2. ^ "CIFRAS DE ENVEJECIMIENTO Y MIGRACIÓN MUESTRAN UN CHILE DISTINTO AL DE HACE UN DECENIO". POBLACIÓN PAÍS Y REGIONES – ACTUALIZACIÓN 2002–2012. National Statistics Institute. 4 îlon 2014. Roja gihiştinê 4 îlon 2014.
  3. ^ "Revisión del cuestionado Censo 2012 reduce población chilena a 16.341.929" (bi spanî). Emol. Roja gihiştinê 26 sibat 2014.
  4. ^ "Chile". International Monetary Fund web site. tîrmeh 2016. Roja gihiştinê 27 tîrmeh 2016.
  5. ^ "Society at a Glance : Social Indicators OECD" (PDF). OECD. çiriya pêşîn 2012. Roja gihiştinê 28 çiriya pêşîn 2013.
  6. ^ "2015 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2015. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2015.
  7. ^ Îzolî (2007)
  8. ^ Farîzov (1957)
  9. ^ Bakayev (1983)
  10. ^ "Chile". Dictionary.reference.com. Roja gihiştinê 14 çiriya paşîn 2010.
  11. ^ a b c d Binêre jî lîsteya navên çemên bi gerîna keştiyê û golên ji aliyê D.O. Nº 36.093, ji 19. Pûşper 1998 li http://www.bordecostero.cl/documentos/nomina_rios_lagos.pdf[girêdan daimî miriye]
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Şîle&oldid=1841359" hatiye standin.