Şerê Donbasê

Şerê Donbasê an jî Aloziya Donbasê, pevçûneke çekdar a li herêma Donbasê ya li welatê Ûkraynayê ye ku beşek ji Şerê Rûsya-Ukraynayê berfirehtir e. Ji destpêka adara 2014an, piştî 2014 Şoreşa Ûkraynayê û tevgera Ewropaidan xwenîşandanên komên dij-hikûmetê cudaxwaz ên alîgirên Rûsyayê piştgiriya wan li Donetskê û Lûhanskê oblastên Ûkraynayê, bi hev re herêma Donbasê tê gotin. Ev xwenîşandanên piştî sibat û adar 2014an de Pêvekirina Krîmê ji hêla Federasyona Rûsyayê û beşek ji komek berfireh a hevdem Xwepêşandan li başûr û rojhilatê Ûkraynayê, di navbera hêzên cudaxwaz ên Donetsk û Lûhansk (DPR û LPR, bi rêzê ve) û Hikûmeta Ûkraynayê re veguherî pevçûneke çekdarî.

Şerê Donbasê
Perçeyekî Şerê Rûsya-Ûkraynayê
Rewşa leşkerî di sibata 2022'an de: Pembe deverên ji hêla KGD/KGL ve têne girtin, zer deverên ji hêla hukûmeta Ûkraynayê ve têne girtin nîşan dike.
Dîrok 6ê nîsanê 2014(2014-04-06) – didome (10 salan, 7 mehan û 22 rojan) Herêm Donbas, Donetsk, Lûhansk Rewş didome Cudaxwazan beşek ji herêmên Donetskê û Lûhanskê xistin bin kontrola xwe Destwerdana leşkerî ya Rûsyayê li Ûkraynayê (2014–didome) Protokola Mînskê ya agirbestê di 5'ê Îlona 2014'an de hate îmzekirin Agirbesta Mînsk II di 15’ê Sibata 2015’an de ket meriyetê Di 1ê îlona 2015an de hewldana nû ya pêkanîna Mînsk II Zêdebûna rageşiyê û bilindbûna rageşiya di navbera Ûkrayna û Rûsyayê, di sala 2021'an de destpê dike û di sala 2022'an de berdewam dike.
Aliyên şer
	Komara Gel a Donetskê Komara Gel a Luhanskê Rûsya
Fermandar
Volodymyr Zelensky (2019–didome) Petro Poroshenko (2014–2019) Oleksandr Turchynov (2014) Denys Shmyhal Pavlo Kyrylenko (rojane) Waliyê Oblasta Donetskê (tev lîste) Serhiy Taruta (2014) Oleksandr Kikhtenko (2014–2015) Pavlo Zhebrivskyi (2015–2018) Oleksandr Kuts (2018–2019) Serhiy Haidai (rojane) Waliyê Oblasta Luhanskê (tev lîste) Mykhailo Bolotskykh (2014) Iryna Verihina (2014; wek waliyê bi wekalet) Hennadiy Moskal (2014–2015) Heorhiy Tuka (2015–2016) Yuriy Harbuz (2016–2018) Serhiy Fil (2018–2019; wek waliyê bi wekalet) Vitaliy Komarnytskyi (2019)	Li KGD Denis Pushilin (2018–didome) Dmitry Trapeznikov (tebax–îlon 2018) Alexander Zakharchenko (2014–2018) Alexander Borodai (2014) Igor Girkin (2014) Pavel Gubarev (2014) Li KGL Leonid Pasechnik (2017–didome) Igor Plotnitsky (2014–2017) Valery Bolotov (2014) Sergey Kozlov (2015–didome) Li Rûsya Vladimir Putin Mikhail Mishustin
Hêz
Hêzên Çekdar Hêzên Bejayî Tabûra Eyderê Tabûrên parastina herêmê Hêzên Operasyonên Taybet Xizmeta Ewlekariyê Koma Alfa Wezareta Karên Hundir Parêzvanên Neteweyî Tabûra Azovê Tabûra Dniproyê Tabûra Donbasê Lejyona Neteweyî ya Gurcistanê Tabûra Dzhokhar Dudayevê Sektora Rast Polîsê Taybet Tabûra Noman Çelebicîhan Parêzvanên Sînor ê Dewletê Yên din	Cudaxwazên Alîgirên Rûsyayê' Hêzên Çekdar ên KGD Tûgaya Vostokê Tûgaya 1. Sloviansk Tûgaya Kalmius Tabûra Sparta Tabûra Somalî Parêzvanên Komarî Artêşa Ortodoks a Rûsyayê Çetnîkên Sirbî Mîlîsên Gel ên KGL Tûgaya Prizrak Tabûra Zaryayê 4. Tabûra Tankê ya Veqetandî "Tebax" 6emîn Alaya Veqetandî ya Tivingên Motorîze yên Kozak Tugayên Milî yên Bolşevîk Hêzên Çekdar ên Rûsyayê Kozakên Qeydkirî yên Federasyona Rûsyayê
Windayî
4,629 kuştin	5,772 kuştin

Ûkrayna di nîsana 2014an de bi navê "Operasyona Dijî Terorê" (ATO) ji sala 2014an heta sala 2018an li dijî hêzên alîgirê Rûsyayê êrîşeke leşkerî ya dijber da destpêkirin û navê wî wekî "Operasyona Hêzên Hevbeş" (JFO) hate guherandin. Di dawiya Tebaxa 2014an de, ev operasyonê karîbû gelek axa di bin kontrola hêzên alîgirên Rûsyayê de kêm bike û nêzî vegerandina kontrola sînorê Rûsya û Ûkraynayê bû. Di bersivê de, Rûsyayê dest ji nêzîkatiya xwe ya birêkûpêk berda û dest bi êrîşeke konvansiyonel ya li ser Donbasê kir. Piştî nûçeyên derbarê topbarankirina çeperên Ûkraynayê ji aliyê Rûsyayê ve, di navbera 22 û 25ê Tebaxa 2014an de, topxaneyên Rûsyayê, personel û ku Rûsyayê jê re digot "karwaneke mirovî" sînor derbas kirin. Hat ragihandin ku derbasbûnên Rûsî hem li deverên ku ji aliyê hêzên alîgirên Rûsyayê ve hatine kontrolkirin û hem jî yên ku ne hatine kontrolkirin, wek başûrê rojhilatê herêma Donetsk, li nêzîkî Novoazovsk. Serokê Dezgeha Ewlekariyê ya Ûkraynayê Valentyn Nalyvaichenko bûyerên 22'ê Tebaxê wekî "dagirkeriya rasterast a Rûsyayê ya li ser Ûkraynayê" bi nav kir, rayedarên din ên rojavayî û Ûkraynayê jî bûyer wekî "dagirkeriya dizî" ya Rûsyayê binav kirin. Helwesta fermî ya Rûsyayê derbarê hebûna hêzên Rûsî li Donbasê nezelal e; dema ku dezgehên fermî hebûna "hêzên çekdar ên birêkûpêk" li Ûkraynayê red kirin, wê gelek caran hebûna "pisporên leşkerî", ligel gotinên din, piştrast kir, ku bi gelemperî bi argumana ku Rûsya "bi zorê" bû ku wan bişîne "parastina nifûsa rûsîaxêv".

Di encama dagirkirinê de, serhildêrên KGD û KGL gelek axa ku di dema êrîşa leşkerî ya berê ya hukûmeta Ûkraynayê de winda kiribûn vegerandin. Ûkrayna, Rûsya, KGD û KGL di 5'ê Îlona 2014'an de ji bo avakirina agirbestê bi navê Protokola Mînskê peymanek îmze kirin. Binpêkirina agirbestê ji her du aliyan re bûye hevpar. Di nava zeximbûna xeta di navbera serhildêran û xaka di bin kontrola hikûmetê de di dema agirbestê de, serkirdeyên şer rûberên axa li aliyê serhildêran xistin bin kontrola xwe, û ev bû sedema bêîstiqrariyeke zêdetir. Agirbest di Çileya 2015'an de bi temamî têk çû, bi nûbûna şerên giran li seranserê herêma pevçûnê, di nav de li Balafirgeha Navneteweyî ya Donetsk û li Debaltseve. Aliyên beşdar di 12'ê Sibat 2015'an de li ser agirbesteke nû, bi navê Minsk II, li hev kirin. Yekser piştî îmzekirina rêkeftinê, hêzên cudaxwaz êrîşek li ser Debaltseve dest pê kirin û hêzên Ûkraynayê neçar kirin ku ji wê derê vekişin. Di mehên piştî ketina Debaltseve de, pevçûnên piçûk li ser xeta têkiliyê berdewam bûn, lê ti guhertinên herêmî çênebûn. Ev rewşa xitimandinê bû sedem ku şer wekî "pevçûnek cemidî" were binavkirin; tevî vê yekê jî ev herêm weke qada şer ma û her meh bi dehan leşker û sivîl hatin kuştin. Di sala 2017'an de, her sê rojan carekê serbazek Ûkraynayî di şer de dimire, ku hejmara leşkerên Rûsî û yên cudaxwaz ên li herêmê mane bi rêzê 6,000 û 40,000. Di dawiya sala 2017an de, mîsyona çavdêriya OSCE dora 30,000 kesên bi cil û bergên leşkerî ji Rûsyayê derbasî Donbasê bûn li du xalên kontrolê yên sînorî ku destûr jê re hatibû dayîn ku çavdêriyê bikin. OSCE her weha gelek rewşên derbasbûna karwanên leşkerî ji Federasyona Rûsyayê bo nav axa dagirkirî li ser riyên ax û dûr ji deriyên sînorî yên fermî û bi gelemperî bi şev, belge kiriye.

Ji destpêka şer û vir ve 29 agirbest hatine ragihandin, ku her yek ji wan armanc bû ku heta hetayê di meriyetê de bimîne, lê yek ji wan agirbestê negirtiye. Hewldana herî serketî ya rawestandina şer di sala 2016'an de bû, dema ku agirbest şeş hefte li pey hev pêk hat. Ûkrayna, Rûsya, KGD, KGL û OSCE di 1'ê Cotmeha 2019'an de li ser nexşerêyek ji bo bidawîkirina pevçûnê li hev kirin. Lêbelê, pevçûn ji wê hingê ve germ nebû û, heya dawiya havîna 2020-an, hîn jî li ser gelek astan bêçareser ma. Agirbesta herî dawî (29) di 27ê Tîrmeha 2020'an de ket meriyetê ku bû sedema zêdetirî mehekê tu ziyanên şer ên Ûkraynayê çênebûn. Li gorî rayedarên Ûkraynayê, ji 27’ê tîrmeha 2020’an heta 7’ê mijdara 2020’an windahiyên mirinê yên Ûkraynayê deh qat kêm bûne (3 leşkerên Ûkraynayê hatine kuştin) û hejmara êrîşan jî 5,5 qat kêm bûye. Di sê meha yekem a sala 2021'an de zêdebûnek mezin di kuştiyên Ûkraynayê de (25, li gorî 50 kuştiyan di tevahiya sala 2020'an de) û avakirina hêzek mezin a leşkerî ya rûsî li ser sînorê Donbas-Rûsya dawiya Adarê heya destpêka nîsana 2021'an û ji dawiya cotmehê û mijdar 2021' û pê ve hate dîtin.

Paşbingeh

Oblasta Donetskê

Xwepêşandanên alîgirên Rûsyayê li bajarê Donetskê, 9'ê Adar 2014'an

Hewldanên desteserkirina avahiya rêveberiya eyaleta herêmî ya Donetskê (RSA) ji ber ku piştî şoreşa Ûkraynayê ya sala 2014'an li herêmên rojhilat û başûrê Ûkraynayê dest pê kir, protestoyên alîgirên Rûsyayê dest pê kir. Xwepêşanderên alîgirên Rûsyayê ji 1 heta 6'ê Adara 2014'an Donetskê dagir kirin, berî ku ji hêla Servîsa Ewlekariya Ûkraynayê (SBU) ve werin derxistin. Di 6ê nîsanê de, 1.000-2.000 kes li Donetskê li mîtîngekê kom bûn û daxwaza referanduma statuyê mîna di meha adarê ya li Krîmê hatibû kirin. Xwepêşander avêtin ser avahiya RSA û du qatên wê yên yekem kontrol kirin. Wan got eger civîneke awarte ya yasayî ji aliyê berpirsên herêmê ve ji bo pêkanîna referandûma statûyê neyê lidarxistin, ew dê bi "emrê gel" hikûmeta herêmê bixin bin kontrola xwe û hemû endamên encûmenên herêmê û endamên parlamenê yên hilbijartî ji kar dûr bixin. Ji ber ku ev daxwaz nehatin bicîh kirin, çalakgeran li avahiya RSA civînek li dar xistin û ji bo serxwebûna ji Ûkraynayê deng dan. Wan di 7ê nîsana 2014'an de Komara Gel a Donetskê (KGD) îlan kirin.

Oblasta Luhanskê

Nerazîbûnên li Oblasta Luhanskê di 6ê nîsanê de dest pê kir, dema ku nêzîkî 1,000 çalakvanan dest danîn ser avahiya SBU li bajarê Luhanskê, piştî dagirkirina heman rengî li bajarên Donetsk û Xarkivê. Xwepêşanderan avahî barîkat danîn, û daxwaz kirin ku hemû rêberên cudaxwaz ên girtî bên berdan. Polîsan karîbûn avahî ji nû ve bixin bin kontrola xwe, lê xwepêşander ji bo 'Meclîsa gel' li derveyê avahiyê kom bûn û banga 'hikûmeteke gel' kirin, daxwaza federalîzekirinê yan jî tevlîbûna Federasyona Rûsyayê kirin. Di vê meclîsê de wan Valery Bolotov ji bo "Waliyê Gel" hilbijart.

Du referandum hatin ragihandin, yek di 11'ê gulanê de ji bo diyarkirina herêmê bi rengekî xweseriyê bixwaze yan na û ya duyemîn jî ji bo 18'ê gulanê ji bo diyarkirina herêmê beşdarî Federasyona Rûsyayê bibe an serxwebûna xwe ragihîne. Komara Gel a Luhanskê (KGL) di 27'ê Nîsanê de hat ragihandin. Nûnerên Komarê daxwaz kirin ku hikûmeta Ukraynayê ji bo hemû xwepêşanderan efûyê bide, da ku rûsî bibe zimanê fermî û referandumek li ser statuya herêmê pêk bîne. Wan ultîmatomek da û diyar kir ku ger Kîev heta 29'ê nîsanê saet 14:00’an daxwazên wan pêk neyne, ewê li gel Komara Gel a Donetskê serhildanê bidin destpêkirin.

Dîrok

Di 12ê nîsanê de, çekdarên alîgirên Rûsyayê yên bê nasname dest danîn ser ofîsa bajarê Donetskê ya Wezareta Karên Navxweyî û du ofîsên din ên polîsan li herêmê, tevî ku ew piştî êrîşek li ser ofîsa dozgerê giştî hatin paşve xistin û ofîseke polîs a herêmê li bajarê Shakhtarsk bigirin. Piştî danûstandinên di navbera çekdaran û yên di avahiyê de, serokê ofîsê ji posta xwe îstifa kir. Di desteserkirina li aliyê cudaxwazan de efserên polîsên taybetên Berkût ku piştî Şoreşa Sibatê ji aliyê hikûmetê ve hatibû betalkirin, cih girtin. Piştî kontrolkirina RSA ya Donetskê û ragihandina Komara Gel a Donetskê komên alîgirên Rûsyayê soz dan ku binesaziya stratejîk li seranserê herêma Donetskê bixin bin kontrola xwe û daxwaz kirin ku karbidestên giştî dixwazin xebata xwe bidomînin û sonda pabendbûna bi Komarê re bixwin.

Di 14'ê Avrêlê de, mîlîtanên alîgirê Rûsyayê bi pêşengiya xebatkarên berê yên GRU Igor Girkin û Igor Bezler, avahiyên hikûmetê li gelek bajarên din ên di nav herêmê de wekî Sloviansk, Mariupol, Horlivka, Kramatorsk, Yenakiieve, Makiivka, Druzhkivka, û Zhdanivka xistin bin kontrola xwe. Piştî vê desteserkirina Donetskê RSA, mîlîtanan dest bi berfirehkirina kontrola xwe li seranserê bajêr kirin. Di 16’ê Nîsanê de avahiya şaredariyê ji aliyê çeteyan ve hatibû dagirkirin. Çalakiyên din ên cudaxwazan di 27'ê Avrêlê de bi destxistina ofîsên tora televîzyona dewletê ya herêmî encam dan.

Piştî girtina navenda weşanê, çekdaran dest bi weşana kanalên televizyonê yên Rûsî kirin. Di 4'ê Gulanê de, ala Komara Gel a Donetskê li ser midûriyeta polîsan a li bajarê Donetskê rasterast hate hildan.

Gelek hevpeyivînên di navbera salên 2019-2020'an de ji aliyê beşdarên alîgirên Rûsyayê ve hatin dayîn (Girkin, Bezler, Gubarev û yên din jî di nav de) diyar kirin ku fikra destpêkê ya kontrolkirina bajarên Donbasê ji Donetsk "Waliyê Gel" Pavel Gubarev ji hêla Sergey Glazyev ve hate şandin. Di wê demê de şêwirmendê serokê Rûsyayê Vladîmîr Putîn bû. Tîma Gubarev bi Girkîn re hevdîtin kirin, dema ku ew ji Rûsyayê derbasî Ûkraynayê bû û plana bingehîn ew bû ku pêşî Şextarsk bigire, ji ber ku ew hem ji sînorê Rusya-Ûkrayna û hem jî ji Baregeha Leşkerî ya Rûsyayê li Rostov-on-Don pir nêzîktir bû. Di şûna wê de biryara êrîşa li ser Slovianskê piştî ku koma Girkîn sînor derbas kir hat dayîn, qaşo ji ber hebûna komeke mezin a çalakvanên alîgirên Rûsyayê amade ne ku piştgiriyê bidin doza xwe ya li bajêr. Piştgiriya leşkerî û aborî ji bo komê ji aliyê Sergey Aksyonov û Konstantin Malofeev ve hat dayîn. Novaya Gazeta rewş wiha kurt kir "Grûpeke çeteyên ne amade ne, ku hemû herêm vediguherin xwîngermekê" û destnîşan kir ku Rûsya "wê berpirsiyariya exlaqî û siyasî di ber kuştiyên xwe yên sivîlan heta beşdarên wê neyên derxistin pêşberî dadgehê" hilbigire.

Di bersiva berfirehbûna aloziyan de, Serokê Ûkraynayê bi wekaleta Oleksandr Turchynov, soza destpêkirina "Operasyona Antî-Teror" (ATO) li dijî tevgerên cudaxwazên li Oblasta Donetskê da. Wezîrê Karên Hundir Arsen Avakov di 9'ê nîsanê de gotibû ku aloziyên li Oblasta Donetskê wê di nava 48 saetan de bi muzakereyan an jî bi bikaranîna hêzê bên çareserkirin. Serok Oleksandr Turchynov mersûmek îmze kir ji bo vegerandina avahiya RSA ya Donetskê û danîna wê "di bin parastina dewletê de", û efû pêşkêşî xwepêşanderan kir ku ew çekên xwe deynin.