Wîkîpediya

Meksîk

welatekî li Amerîkaya Bakur
(Ji Xola Meksîkî ya Futbolê hat beralîkirin)

Meksîk (bi spanî: México, bilêvkirin: [ˈme.xi.ko] ( Guhdar bike), bi fermî Dewletên Yekbûyî yên Meksîkê (bi spanî: Estados Unidos Mexicanos, guhdar bikeⓘ), welatekî komara federal a Amerîkaya Bakur an Amerîkaya Navîn e. Sînorên Meksîkê ji aliyê bakur ve Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê; li başûr û rojava ji aliyê Okyanûsa Pasîfîk; li başûr ji aliyê Guatemala, Belîze û Deryaya Karîbê; û ji aliyê rojhilat Kendava Meksîk re cîran in. Roşana nêzî du milyon çargoşe kîlometre (li ser 760.000 sq mi),[8] Meksîk şeşemîn afirandina welatê li Amerîkayê ji aliyê herêma giştî û 13ê mezintirîn neteweya serbixwe di cîhanê de ye. Bi gelê texmînkirin yên li ser 120 milyon, ev yazdehmîn welatê gelê herî tîrbûnê û welatê spanî-dipeyivî dinyayê de ye, di dema girtinê ya duyemîn welatê herî tîrbûnê de li Amerîkaya Latîn e. Meksîk pêkanîna federasyonê ya ji 31 dewletan û navçeyên federal e, ku bi paytexta xwe ye û nifûsa bajarê herî mezin e.[9] Metrepolên din wek Guadalajara, Monterrey, Puebla, Toluca, Tijuana û León in.[10] Ji %60 nifûsa Meksîkê melez in, ji sedî 10 spî û yên di jî xwediyê axa Meksîkê ne.[11]

Dewletên Yekbûyî yên Meksîkê
Meksîk
Estados Unidos Mexicanos
Ala Mertal
Sirûd: Himno Nacional Mexicano
(bi kurdî: "Sirûda Neteweyî ya Meksîkê")
Şûnewarê Meksîk
Paytext
û bajarê mezin		Meksîko
19°26′Bk 99°08′Ra / 19.433°Bk 99.133°Ra / 19.433; -99.133
Zimanên fermî Netû li asta federal
Zimanên herêmî
Zimanê Neteweyî Spanî[b]
Demonîm Meksîkî
Rêveberî serokatiya federal a
komara destûrî[2]
 •  Serok Andrés Manuel López Obrador
 •  Serokê Senato Oscar Eduardo Ramírez Aguilar
 •  Serokê Cîgiran Dulce María Sauri Rianco
Pêşvebirî Kongre
 •  Meclîsa jorîn Senato
 •  Meclîsa jêrîn Menzela Cîgiran
Serxwebûn ji Spanyayê
 •  Îlankirin 16 îlon 1810[3] 
 •  Pejirandin 27ê îlon 1821 
 •  Naskirin 28 kanûna pêşîn 1836 
 •  Makezagona yekem 4 çiriya pêşîn 1824 
 •  Makezagona duyem 5 sibat 1857 
 •  Makezagona yekûn 5 sibat 1917 
Rûerd
 •  Giştî 1,972,550 km2 (13.)
 •  Av (%) 2.5
Gelhe
 •  2015 Texmînkirin 119,530,753[4] (10.)
 •  Tîrbûn 61/km2} (142.)
TBH (PHK) 2015 texmînkirin
 •  Giştî $2.224 trilyon[5] (11.)
TBH (nomînal) 2015 texmînkirin
 •  Giştî $1.283 trilyon (15.)
Gini (2014)48.2[6]
bilind
PPM (2014)Zêdebûn 0.756[7]
bilind · 74.
Dirav Peso (MXN)
Demjimêr Demjimêra li Meksîkê (UTC−8 heta −5)
 •  Havîn (DH) tê guhertin (UTC−7 heta −5)
Hatûçûna ajotinê rast
Koda telefonê +52
ISO 3166 MX
Înternet TLD .mx

Berî Kolombiyayî ya Meksîkî ji gelek şaristaniyên pêşketî wek Mezoamerîkan, wek Olmec, Toltec, Teotihuacan, Zapotec, Maya û Aztec berî têkiliya yekem bi Ewropiyan malê bû.[12] Di sala 1521an de, di Împaratoriya Spanî ve bi ser ketin û herêmê ji bingeha xwe ya li Meksîkî-Tenochtitlan, ku wekî Cîgirkeyitiya Spanyaya Nû bi rêve kirin hatiye dagirkirin. Sê sedsalan paşan, ku piştî naskirina ev xaka Meksîkê ya di sala 1821an de, piştî koloniya Şerê Serxwebûna Meksîkê bû. Dema koza serxwebûnê ji aliyê aboriya nearamî û gelek guhertinên siyasî yên naskirî bû, veguhestin. Şerê Meksîkî-Amerîkî (1846-48) ya li herêmî yên sînor ên bakurê berfireh kirin, yek ji sisyan ji erdê xwe, ji bo Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê vekişî bû.[13][14][15] Şerê Pastry, Şerê Franko-Meksîkî, yek şerê navxweyî, du împaratorî û dîktatoriya malê ya sedsala 19an de qewimiye.[16] Dîktatoriya Şoreşa Meksîkê ya di sala 1910an de, ku bi pêşketina Makezagona 1917an de û derketina holê ya sîstema siyasî ya niha li sertaca welat xistin.[17][18]

Meksîk ji pazdehmîn afirandina TBH nomînal e û yazdehmîn afirandina ji aliyê parîteya hêza kirînê ye. Aboriya binkategorî bi tundî ji bo hevalbendên xwe Peymana Bazirganiya Azad a Amerîkaya Bakur (NAFTA), bi taybetî li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ve girêdayî ye. Meksîk cara yekem endamê Amerîkaya Latîn ya tev di sala 1994an de Rêxistina Aborî ya Hevkarî û Pêşxistinê (OECD) ye.[19] Ev jî weke welatekî asta-navîn ji aliyê Banka Cîhanê û welatekî nû ji pîşesaziya ji aliyê çend analîstên nepenî bû. Ji aliyê sala 2050an de, Meksîk dikarin bibin pêncemîn an heftemîn aborî ya cîhanê.[20] Li welatê navborî ve hem hêzekî herêmî û hêzekî navîn, û gelek caran wek hêzekî gerdûnî ji holê diyarkirin. Ji ber ku çanda dewlemend û di dîroka xwe de, Meksîk di rêza yekem de li Amerîkayê heftemîn di cîhanê de ji aliyê hejmarek ji Malperên Mîrateyên Cîhanê yên UNESCO ye. Di sala 2015an de, ew 9emîn welatê herî serdana di dinyayê de bi 32.1 milyon kesên nûhatî wek navnetewî bû. Meksîk endamê Neteweyên Yekbûyî, Rêxistina Bazirganiya Cîhanê, di G8+5, di G20,[21] di Hevparkirina Tewafiqî û bi awayekî çavdêrên ji sala 2014an de Rêxistina Navneteweyî ya Frankofonîayê bûye hatiye dîtin.[22]

Dewletên Federal ên Meksîkê

biguhêre

Meksîk ji 31 dewletên federal û ji herêmek taybet a federal pêk tê :

 

Çavkanî

biguhêre
  1. ^ "Catálogo de las lenguas indígenas nacionales: Variantes lingüísticas de México con sus autodenominaciones y referencias geoestadísticas". Inali.gob.mx. Roja gihiştinê 18 tîrmeh 2014.
  2. ^ "Political Constitution of the United Mexican States, title 2, article 40" (PDF). MX Q: SCJN. Ji orîjînalê (PDF) di 11 gulan 2011 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 14 tebax 2010.
  3. ^ Rafaela Castro (2000). Chicano Folklore: A Guide to the Folktales, Traditions, Rituals and Religious Practices of Mexican Americans. Oxford University Press. r. 83. ISBN 978-0-19-514639-4.
  4. ^ "Principales resultados de la Encuesta Intercensal 2015 Estados Unidos Mexicanos" (PDF). INEGI. rr. 1, 77. Ji orîjînalê (PDF) di 10 kanûna pêşîn 2015 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 9 kanûna pêşîn 2015.
  5. ^ "Mexico". International Monetary Fund. Roja gihiştinê 25 nîsan 2015.
  6. ^ "Gini Index". World Bank. Roja gihiştinê 9 çiriya paşîn 2016.
  7. ^ "Table 2: Trends in the Human Development Index, 1990–2014" (PDF). United Nations Development Programme. Ji orîjînalê di 22 adar 2017 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2015.
  8. ^ "Censo de Población y Vivienda 2020". www.inegi.org.mx. Roja gihiştinê 7 adar 2023.
  9. ^ "Mexico | History, Map, Flag, Population, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 7 adar 2023.
  10. ^ "Metropolitan Areas (Mexico): Metropolitan Areas - Population Statistics, Charts and Map". www.citypopulation.de. Roja gihiştinê 7 adar 2023.
  11. ^ study.com https://study.com/learn/lesson/mexican-ethnic-groups-racial-demographics.html. Roja gihiştinê 7 adar 2023. {{cite web}}: |title= kêm an vala ye (alîkarî)
  12. ^ "Mexico - History | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 7 adar 2023.
  13. ^ "Mexican-American War". public1.nhhcaws.local (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 7 adar 2023.[girêdan daimî miriye]
  14. ^ "The Mexican American War | American Experience | PBS". www.pbs.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 7 adar 2023.
  15. ^ "The Mexican-American war in a nutshell - National Constitution Center". National Constitution Center – constitutioncenter.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 7 adar 2023.
  16. ^ "Mexican-American War | Significance, Battles, Results, Timeline, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 7 adar 2023.
  17. ^ "Mexico - The Mexican Revolution and its aftermath, 1910–40 | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 7 adar 2023.
  18. ^ Branch, H. N.; Rowe, L. S. (1917). "The Mexican Constitution of 1917 Compared with The Constitution of 1857". The Annals of the American Academy of Political and Social Science. 71: i–116. ISSN 0002-7162.
  19. ^ "What Was the Mexican Peso Crisis? Causes, Recovery, and History". Investopedia (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 7 adar 2023.
  20. ^ "Population Pyramids of the World from 1950 to 2100". PopulationPyramid.net (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 7 adar 2023.[girêdan daimî miriye]
  21. ^ Sustainability (IDOS), German Institute of Development and. "The G20 summit in Mexico: nothing but declarations of intent?". www.idos-research.de (bi almanî). Roja gihiştinê 7 adar 2023.
  22. ^ Group, Oxford Business (6 hezîran 2014). The Report: Mexico 2014 (bi îngilîzî). Oxford Business Group. ISBN 978-1-910068-06-9. {{cite book}}: |pêşnav= sernavekî giştî bi kar tîne (alîkarî)

Girêdanên derve

biguhêre
  Li Wikimedia Commons medyayên di warê Meksîk de hene.


Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Meksîk&oldid=1699094" hatiye standin.