Qers (parêzgeh)
Qers (bi tirkî: Kars) parêzgeheke Bakurê Kurdistanê ya di nav sînorên komara Tirkiyeyê de ye. Serbajarê parêzgehê Qers e. Nifûsa parêzgehê 281.077 e. 51,5% ji vê nifûsê li bajaran dijî (dawiya 2021). Rûbera parêzgehê 10.193 km2 ye.
| Parêzgeha Qersê Qers | |
| Koda parêzgehê: 36 | |
| |
| Nexşeya navçeyan | |
| |
| Kargêrî | |
| Welat | Bakurê Kurdistanê |
|---|---|
| Dûgel | Tirkiye |
| Serbajar | Qers |
| Demografî û erdnîgarî | |
| Gelhe (2009) | 306.536 kes |
| Rûerd | 9.442 km2 |
| Berbelavî | 32,47 kes/km2 |
| Binebeş | |
| Hejmara navçeyan | 8 navçe |
| Hejmara bajarokan | 10 bajarok |
| Hejmara gundan | 382 gund |
| Agahiyên din | |
| Dem | UTC+2 |
| Koda telefonê | (+90) 474 |
| Malper | www.kars.gov.tr |
Qers li bakurê rojhilatê welêt li ser sînorê Ermenîstanê ye û ji ber vê yekê herêmeke Transkafkasyayê ye jî. Parêzgehên cîran li bakur Erdêxan, li rojava Erzîrom, li başûr Agirî û Îdir in. Qers li rojhilatê bi Ermenîstanê re cîran e.
Dîrok
biguhêreJi Serdema Paleolîtîk heta Selçûqiyan
biguhêreLi gorî encama gelek vekolînên arkeolojîk de, dîroka axa parêzgeha Qersê vedigere serdema paleolîtîk, bi qasî du mîlyon sal berê. Li navçeya Sûsûzê li deşta Çemê Çilavuzê axînên destan ên vê serdemê hatin dîtin. Li deşta rojavayê Ağzıaçik Suyu û li bajarê Aniyê axînên destan û çîpên mezin hatin dîtin.
Bi taybetî di şikeftên Yazılıkayayê de tabloyên dîwêr ên ku hatine dîtin diyar dikin, ku li herêmê gel bi nêçîrê û berhevkirinê mijûl bûne. Di van tabloyan de fîgurên bizinên çiyayî, xezal û ker hatine xêzkirin.[1]
Parêzgeha ku di sedsala 9an BZ de di nav sînorên Mîrektiya Ûrartûyan de bû, di sedsala 7an BZ de ji aliyê Kimmerî û Îskîtiyan ve hat dagirkirin. Piştî vê sedsalê, herêm kete bin desthilatdariya Med û paşê Persan. Dû re, di sedsala 1mîn a BZ de desthilatdariya Tîgranên Ermenî berdewam kir. Herêm piştre kete bin desthilatdariya Împaratoriya Romayê û piştre; Kete destê Partan, Araks, Sasanî, Bîzans û Ereban.
Ev ax di sedsala 11an de dîsa ketine bin desthilatdariya Bîzansiyan û piştre Xanedaniya Selçûqiyan û Gurciyan. Herêma ku di navbera Selçûqiyên Anatoliyê û Gurciyan de guherî, di sala 1239an de di bin desthilatdariya Mongolan de bû û piştre jî di bin desthilatdariya Îlxaniyan, Dewleta Kevana Zêrîn, Karakoyunlu, Tîmûr û dîsa Karakoyunlu, Akkoyunlu û Safewiyan de bû.[2]
Serdema Împaratoriya Osmanî
biguhêreHerêma Qersê di sala 1534an de ji aliyê Silêman Şah ve girêdayî Împaratoriya Osmaniyan bû. Qers heta sedsala 19an gelek caran rastî êrîşa Rûs û Îranê hat. Herêma ku di vê sedsalê de di navbera Rûs û Osmaniyan de guherî, di sala 1877an de ji aliyê Rûsan ve hat girtin. Qersê ku cara ewil piştî Şoreşa Bolşevîkan di sala 1917an de ketibû destê ermeniyan û di 7ê nîsana 1918an de hat rizgarkirin, bi Peymana Brest-Litovskê ji osmaniyan re hat hiştin. Piştî Agirbesta Mudrosê, Îngilîzan Qers, navenda Hikûmeta Demkî ya Kafkasyaya Başûr-rojavayê, girtin. Îngilîzan Qers ji Ermenî û Gurciyan re hiştin û ji wir vekişiyan.[2]
Di dema têkoşîna netewî ya tirk de Qers
biguhêreQersê ku piştî vekişîna Îngilîzan ket destê Ermenîstanê, di 30ê cotmeha 1920an de di dema Şerê rizgariya tirkan de ket destê tirkan. Qers bi Peymana Moskova û Qersê ya ku di sala 1921ê de hat îmzekirin, gihîşte sînorên xwe yên îro, û piştî ragihandina komara Tirkiyeyê bû parêzgeh.[2]
Asîmîlasyon û tirkkirin
biguhêreJi bo karên asîmlasyonê û tirkkirina bakurê Kurdistanê[3], di hezîrana 1927an de qanûna 1164 hat derxistin, ku destûr da avakirina Mufetîşên Giştî (Umumi Müffetişlik, UM).[4] Bi vî havî Qers di bin rewşa awarte de bi qanûna leşkerî dihat birêvebirin. Mufetîşên Giştî parêzgehên Sêrtê, Colemêrg, Wan, Mêrdîn, Bedlîs, Riha, Elezîz, Diyarbekir, Erzîrom, Qers, Erzîngan, Agirî, Xarpêt, Dêrsim û Bîngol di nav xwe de digirt. Di sala 1952an de di dema hikûmeta Partiya Demokrat de Mufetîşeyên Giştî hatin hilweşandin. Ketina parêzgehê heta sala 1965an ji biyaniyan re qedexe bû.
Erdnîgarî
biguhêreParêzgeh xwediyê çend çiyayên bi bilindahiya 3000 m ye. Deştên berfireh (51%) û çiya (38%) piraniya herêmê digirin. Tenê 11% ya parêzgehê zevî ye. Çemên herî girîng Aras, Qers Çayî û çemê sînorî yê Açûrcanê ne. Golên girîng Çıldır Gölü û Aygır Gölü ne. Nêzîkî sêyeka nifûsê li navenda parêzgehê dijîn, ku di heman demê de bajarê herî mezin e.
Avhewa parzemînî ye û germahiya demsalê ya zexm lê heye. Di zivistanê de -40 °C û havînê +35 °C mimkun e. Barana salane dora 500 mm e. Nebatên xwezayî yên li Qersê deşt in.
Navçeyên Qersê
biguhêre8 navçe, 9 şaredarî, 57 taxên van şaredariyan û 381 gund li parêzgehê hene.
Gelhenasî
biguhêre| Sal | 1965 | 1970 | 1975 | 1980 | 1985 | 1990 | 2000 | 2007 | 2009 | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Gelhe | 606.313 | 660.018 | 707.398 | 700.238 | 722.431 | 662.155 | 325.016 | 312.205 | 306.536 | |||||||||||||||
| Çavkanî: tuik | ||||||||||||||||||||||||
Çavkanî
biguhêre- ^ [https://web.archive.org/web/20081005174629/http://kars.gov.tr/kars_toncesi.html "TC. Kars Valili�i"]. web.archive.org. 5 çiriya pêşîn 2008. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 5 çiriya pêşîn 2008. Roja gihiştinê 6 gulan 2024.
{{cite web}}: di|sernav=de di cihê 16 de replacement character heye (alîkarî)CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk) - ^ a b c [https://web.archive.org/web/20140203225013/http://www.kars.gov.tr/kars_tarihce.html "TC. Kars Valili�i"]. web.archive.org. 3 sibat 2014. Ji orîjînalê di 3 sibat 2014 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 6 gulan 2024.
{{cite web}}: di|sernav=de di cihê 16 de replacement character heye (alîkarî) - ^ Üngör, U. U. (2009). "Young Turk social engineering : mass violence and the nation state in eastern Turkey, 1913-1950" (PDF). University of Amsterdam - UvA-DARE (Digital Academic Repository). Roja gihiştinê 20 gulan 2024.
- ^ Alkan, Mehmet Ö. (2019). "T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ - İYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI" (PDF). Istanbul.edu.tr. Roja gihiştinê 20 gulan 2024.