Eyaleta Diyarbekirê

Eyaleta Diyarbekirê (bi osmanî: ایالت دیاربكر; Eyālet-i Diyār-i Bekr) parêzgeha herî mezin a Împeratoriya Osmanî bû ku di sala 1515an de hatiye damezrandin. Navenda eyaletê, Diyarbekir e . Ew rasterast di bin destê Împeratoriya Osmanî de dihat birêvebirin.

Dîroka wî

Xanedaniya Safewiyan li Diyarbekira paytexta împaratoriya Tirk a Akkoyunluyan desthilatdar bû. Di 23'ê Tebaxa 1514'an de di şerê Çaldiranê de Împaratoriya Osmanî desthilatdariya Sefewî têk bir. Ustacılı Muhammed Han ê ku li Diyarbekirê hukum dikir, dema ku li dijî hêzên Împaratoriya Osmanî şer dikir jiyana xwe ji dest da. Li ser vê yekê gel rabûn ser piyan û xwestin bikevin nava Împeratoriya Osmanî. Xelkê ji Mewlana Îdrîs-î Bitlîsî alîkarî xwest, da ku Împeratoriya Osmanî li ser van daxwazan agahdar bike. Siltanê Osmanî yê wê serdemê Yavuz Sultan Selîm, Mewlana Îdrîs-î Bitlîsî, ku ew ji rewşê agahdar kiribû, bi vî karî peywirdar kir. Li ser vê yekê şahê Sefewî Şah Îsmaîl tedbîrên pêwîst girt. Wî birayê Ustacılı Muhammed Han, Karahan, bi Durmuş Bey Mîrê Rihayê re, ji bo dorpêçkirina Amedê û vegerandina Diyarbekirê erkdar kir . Li Mêrdîn, Hesenkêf û Erganiyê jî bi hêzên Safewiyan re tevlî hêzên Karahan û Durmuş Bey dibe. Bi vî awayî hêza Karahan giha 5 hezar kesî. Leşkerê Karahan salekê Diyarbekir dorpêç kir. Gelê Amedê li dijî artêşa Karahan şer kir. Leşkerên Osmanî yên di bin fermandariya Bıyıkli Mehmet Paşa de hatin Amedê û dorpêç rakirin. Artêşa Karahan vekişiya Mêrdînê. Di 10'ê Îlona 1515'an de artêşa Împaratoriya Osmanî derbasî Diyarbekirê bû. Eyaleta Diyar-Bekr di 4'ê Mijdara 1515'an de hatiye damezrandin. ^[1] Bıyıkli Mehmet Paşa waliyê wilayetê yê ewil bû. ^[2]

Di sala 1847'an de li wîlayetê serhildana Bedirxan Bey dest pê kir. Di sala 1867'an de piştî pejirandina Rêziknameya Wîlayetên Teşkil-i Wilayeta Diyar-î Bekr hat betalkirin û li şûna wê Eyaleta Diyar-Bekr hat avakirin.

Sancaqê eyaletê

Sancaqên parêzgehê ji 1515 heta 1526
Sancaxa Diyarbekirê, Sancaxa Mêrdînê, Sancaxa Sincarê, Sancaxa Birecikê, Sancaxa Ruhayê, Sancaxa Sêweregê, Sancaxa Cermikê, Sancaxa Erxenîyê, Sancaxa Xarpêtê, Sancaxa Erebgirê, Sancaxa Kiğıyê, Sancaxa Çemişkezekê ^[3]
Sancaqên parêzgehê ji 1526 heta 1560
Sancaxa Diyarbekirê, Sancaxa Mêrdînê, Sancaxa Sincarê, Sancaxa Ruhayê, Sancaxa Sêweregê, Sancaxa Cermikê, Sancaxa Erxenîyê, Sancaxa Xarpêtê, Sancaxa Erebgirê, Sancaxa Azarpêrtê, Sancaxa Çemişkezekê, Sancaxa Mûsilê, Sancaxa Hitê, Sancaxa Deyrê, Sancaxa Rahbeyê, Sancaxa Aneyê^[3]
Sancaqên parêzgeha piştî 1560
Sancaxa Diyarbekirê, Sancaxa Sincarê, Sancaxa Ruhayê, Sancaxa Sêweregê, Sancaxa Cermikê, Sancaxa Erxenîyê, Sancaxa Xarpêtê, Sancaxa Erebgirê, Sancaxa Kiğıyê, Sancaxa Çemişkezekê, Sancaxa Mûsilê, Sancaxa Deyrê, Sancaxa Rahbeyê, Sancaxa Aneyê ^[3]

Waliyên eyaletê

Dewletmendên ku ji roja damezrandina komarê heta ragihandina komarê wek walîtî kar kîrîne ewîn ^[4] ^[5] ^[6] :

Bıyıklı Mehmed Paşa 1515-1521
Hüsrev Paşa 1522-1528
Fil Yakup Paşa 1528-1530
Uzun Süleyman Paşa 1530-1532
İbrahim Paşa 1532-1534
Hadım Ali Paşa 1534-1537
Sofu Hadım Ali Paşa 1537-1540
Damat Rüstem Paşa 1540-1543
Bali Paşa 1543-1546
Tokatlızâde Mehmed Paşa 1546-1548
Ayas Paşa 1548-1551
Çerkes İskender Paşa 1551-1564
Halhallı Behram Paşa 1564-1567
Hüsrev Paşa 1567-1570
Vezirzâde Hasan Paşa 1570-1572
Bodur Hüseyin Paşa 1572-1573
Özdemiroğlu Osman Paşa 1573-1575
Derviş Paşa 1575-1577
Sağır Behram Paşa 1577-1579
Hadım Mehmed Paşa 1579-1580
İbrahim Paşa 1580-1581
Yusuf Sinan Paşa 1581-1582
Hüsrev Paşa 1582-1583
Şehid Mehmed Paşa 1583-1585
Cafer Paşa 1585-1586
Koca Mehmed Paşa 1586-1589
Yusuf Sinan Paşa 1589-1590
Deli İbrahim Paşa 1590-1592
Saatçı Hasan Paşa 1592-1593
Deli İbrahim Paşa 1593-1594
Mehmed Paşa 1594
Hadım Osman Paşa 1594
Mehmed Paşa 1594-1595
Ferhad Paşa 1595
Murad Paşa 1595-1601
Hadım Hüsrev Paşa 1601-1602
Sofu İbrahim Paşa 1602-1603
Ketenci Ömer Paşa 1603-1604
Koca Osman Paşa 1604-1605
Çağalazâde Mahmud Paşa 1605-1606
Zincirkıran Ali Paşa 1606
Nasuh Paşa 1606-1611
Zülfükar Paşa 1611-1612
Mustafa Paşa 1612-1614
Muallimzâde Mehmed Paşa 1614
Tekeli Mehmed Paşa 1614-1615
Dilaver Paşa 1615-1618
Mustafa Paşa 1618
Dilaver Paşa 1618
Kemankeş Ali Paşa 1618-1619
Dilaver Paşa 1619
Süleyman Paşa 1621-1623
Hafız Ahmed Paşa 1623-1624
Deli Murad Paşa 1624-1626
Koca Hüsrev Paşa 1626-1627
Gürcü Mehmed Paşa 1627-1628
Halıcızâde Mustafa Paşa 1628-1629
Halil Paşa 1629-1631
Tayyar Mehmed Paşa 1631
Murtaza Paşa 1631-1633
Tayyar Paşa 1633-1638
Koca Derviş Mehmed Paşa 1638-1639
Melek Ahmed Paşa 1639-1640
Maksud Paşa 1640-1641
Koca Derviş Mehmed Paşa 1641-1644
Kara Mustafa Paşa 1644
Tarhuncu Ahmed Paşa 1645-1646
Telli Mustafa Paşa 1646
Tarhuncu Ahmed Paşa 1646-1647
Çavuşzade Mehmed Paşa 1647-1648
Mısırlı Mustafa Paşa 1648-1649
Çağırğan Mehmed Paşa 1649
Saçbağı Mehmed Paşa 1649-1650
Kara Mustafa Paşa 1650-1651
Haydarzade Mustafa Paşa 1651-1652
Mısırlı Mustafa Paşa 1652-1653
Bostancı Mehmed Paşa 1653-1654
Gürcü Cafer Paşa 1654-1655
Şatır Kara Mustafa Paşa 1655
Tayyarzâde Ahmed Paşa 1655-1656
Silahdar Ahmed Paşa 1656
Abaza Hasan Paşa 1656-1657
Tayyarzâde Ahmed Paşa 1657-1658
Silahdar Osman Paşa 1658-1660
Mîrahûr Mustafa Paşa 1660-1661
Silahdar Kenan Paşa 1661
Kethüda Mehmed Paşa 1661-1662
Defterdar Hacı Hüseyin Paşa 1662-1663
Çuhadar Hasan 1663-1667
Yeniçeri Ağası Kenan Paşa 1667-1668
Hacı Mehmed Paşa 1668-1671
Çuhadar Hasan Paşa 1671-1673
Şatır Mehmed Paşa 1673-1674
Kaplan Mustafa Paşa 1674-1676
Damad Hüseyin Paşa 1676-1677
Defterdar Hüseyin Paşa 1677
Kaplan Mustafa Paşa 1677-1678
Kemankeş Mahmud Paşa 1678-1681
Kara Mehmed Paşa 1682-1683
Osman Paşa 1683
Düdüklü İbrahim Paşa 1683-1684
Köprülü Damadı Abaza Siyavuş Paşa 1684-1686
Damad Hüseyin Paşa 1686-1687
Müfettiş Cafer Paşa 1687-1688
Silahdar Ömer Paşa 1688
Osman Paşazâde Ahmed Paşa 1688-1689
Kemankeş Ahmed Paşa 1689-1690
Merzifonlu Çalık Hacı Ali Paşa 1690-1691
Şahin Mehmed Paşa 1691-1693
Kalaylı Koz Ahmed Paşa 1693
Halil Paşa 1693
Merzifonlu Çalık Hacı Ali Paşa 1693
Hacı Osman Paşa 1693
İsmail Paşa 1693
Darendeli Ahmed Paşa 1693-1694
Kavanoz Ahmed Paşa 1694-1695
Şahin Mehmed Paşa 1695
Topal Hüseyin Paşa 1695-1696
Taltaban Mustafa Paşa 1696-1697
İbrahim Paşa 1697
Tosun Mehmed Paşa 1697-1698
Çelebi Yusuf Paşa 1698-1699
Bıyıklı Mehmed Paşa 1699-1701
Topal Yusuf Paşa 1701-1703
İbrahim Paşa 1703
Hasan Paşa 1703
Çelebi Yusuf Paşa 1703
Hasan Paşa 1703-1705
Palabıyık Yusuf Paşa 1705-1706
İbrahim Paşa 1706-1707
Receb Paşa 1707-1710
Maktulzade Ali Paşa 1710-1713
Şehla İbrahim Paşa 1713-1715
Kara Mustafa Paşa 1715-1716
Receb Paşa 1716-1718
Köprülüzâde Abdullah Paşa 1718-1720
Küçük Osman Paşa 1720
Arif Ahmed Paşa 1720-1725
Receb Paşa 1725-1726
Silahdar Mehmed Paşa 1725-1726
Kürd İbrahim Paşa 1726-1728
Hacı Mustafa Paşa 1728-1729
Hekimoğlu Ali Paşa 1729-1730
Kara Mustafa Paşa 1730-1733
Silahdar Damat Mehmed Paşa 1733
Kara Mustafa Paşa 1733-1734
Gürcü İsmail Paşa 1734-1735
Sarı Mustafa Paşa 1735
Silahdar Firarî Mustafa Paşa 1735-1736
Genç Ali Paşa 1736
Silahdar Mehmed Paşa 1736-1737
Abdi Paşazade Ali Paşa 1737-1738
Tuz Mehmed Paşa 1738-1739
Mehmed Memiş Paşa 1739-1740
Çeteci Abdullah Paşa 1740-1741
Kethüda Hüseyin Paşa 1741-1742
Güleç Ali Paşa 1742
Abdipaşazâde Ali Paşa 1742-1744
Kazıkçı Hüseyin Paşa 1744
Çeteci Abdullah Paşa 1744-1746
Puladzâde Çelik Mehmed Paşa 1746-1747
Ahmed Paşa 1747
Seyyid Hasan Paşa 1747-1748
Yahya Paşa 1748-1749
Çeteci Abdullah Paşa 1749-1750
İbrahim Paşa 1750-1751
Çeteci Abdullah Paşa 1751-1752
Şehsuvarzade Mustafa Paşa 1752-1753
İbrahim Paşa 1753-1754
İbrahim Paşa 1754-1757
Seyyid Abdullah Paşa 1757-1758
Numan Paşa 1758-1759
Abdullah Paşa 1759
Çeteci Abdullah Paşa 1759-1760
Feyzullah Paşa 1760-1761
Ağazâde Mustafa Paşa 1761-1763
Sarı Abdurrahman Paşa 1763-1764
Ali Paşa 1766-1767
Hüseyin Paşa 1767-1768
Abdülcelilzâde Emin Paşa 1768-1770
Bostancı Ahmed Paşa 1770-1771
Moldovancı Ali Paşa 1771
Hazinedar Ali Paşa 1771-1773
Osman Paşa 1773
Ispanakçı Mustafa Paşa 1773-1774
Abdullah Paşa 1774-1776
Abdi Paşa 1776
Hazinedar Şahin Ali Paşa 1776-1777
Adullah Paşa 1777-1778
Kemahlı Halil Paşa 1778-1779
Ahmed İzzed Paşa 1779
Osmanpaşazâde Mehmed Paşa 1779-1780
Hasan Paşa 1780
Mehmed Paşa 1780
Osman Paşa 1780-1781
Kiki Abdi Paşa 1781-1784
Nasuh Paşa 1784-1784
Azimzade Abdullah Paşa 1784-1785
Miktad Paşa 1785-1786
Kiki Abdi Paşa 1786-1786
Yeğen Hacı Mehmed Paşa 1786-1786
Safranbolulu İzzet Mehmed Paşa 1786-1787
Ebubekir Paşa 1787-1788
Firuz Paşa 1788
Abdi Paşa 1788-1789
Süleyman Paşa 1789-1791
Ferhat Paşa 1791-1792
Kör Yusuf Ziyaettin Paşa 1792-1794
Hasan Paşa 1794-1795
Ebubekir Paşa 1796-1796
Ali Paşa 1796-1798
Salih Paşa 1798-1798
Silahdar Hacı İbrahim Paşa 1798-1799
Adim(Azimzade)Abdullah Paşa 1799-1800
Şeyhzade İbrahim Paşa 1800
Çorumlu Hüseyin Paşa 1800-1801
Osman Paşa 1801
Tayyarzade Mahmud Paşa 1801
Zühdü İsmail Paşa 1801-1802
Mehmed Paşa 1802-1804
Kösepaşazade Veliyüddün Paşa 1804-1805
Hüsrev Mehmed Paşa 1805
Hasan Paşa 1805
Hacı İbrahim Paşa 1805-1805
Katarağasızade Mehmed Paşa 1805-1806
Abdi Paşa 1806
Murad Paşa 1806-1807
Mehmed Şerif Paşa 1808-1809
Şeyhzade İbrahim Paşa 1809-1813
Emin Paşa 1813-1815
Süleyman Paşa 1815-1815
Kalender Paşa 1815-1816
Pehlivan İbrahim Paşa 1816-1816
Moralı Hacı Ebubekir Paşa 1816-1817
Abidin Paşa 1817-1818
Maraşlı Ali Paşa 1818-1819
Behram Paşa 1819-1819
Seyyid Ahmed Paşa 1819-1820
Gevranlızade Ali Paşa 1820
Hafız Ali Paşa 1820-1821
Hacı Alâeddin Paşa 1821-1822
Mehmed Emin Rauf Paşa 1822
Gevranlızade Mehmed Paşa 1822-1823
Hüseyin Paşa 1823-1824
Salih Paşa 1824-1826
Ebu'l-bûd Mehmed Emin Paşa 1826
Salih Paşa 1826-1829
Yahya Paşa 1829-1831
Ali Rıza Paşa 1831-1832
Çötelizade Hacı İbrahim Paşa 1832
Çötelizade İshak Paşa 1832-1834
Mehmed Reşid Paşa 1834-1836
Hafız Paşa 1837-1839
Mehmed Sadullah Paşa Mayıs 1839-Temmuz] 1840
Mehmed Vecîhî Paşa Ekim 1841-Ağustos 1842
Payaslı İsmail Paşa Ağustos 1842-Eylül 1845
Çırpanlı Abdülkerim Nadir Paşa Şubat 1851
Nasuhzade Mehmed Hamdi Paşa Eylül 1853-Ocak 1855
Hatunoğlu Kurt İsmail Hakkı Paşa Nisan 1868-Ekim 1875
Ahmed Tevfik Paşa Ekim 1875-Nisan 1877
Abdurrahman Nureddin Paşa Nisan]] 1877-Şubat 1879
Mehmed İzzet Paşa Şubat 1879-Nisan 1882
Hasan Samih Paşa Nisan 1882-Mayıs 1886
Ahmed Aziz Paşa Mayıs-Aralık 1886
Selim Sırrı Paşa Nisan 1888-Mart 1889
Selim Sırrı Paşa Temmuz 1891-Ekim 1895
Enis Paşa Ekim 1895-Kasım 1896
Mehmed Atâ Bey Ocak-Nisan 1906
Mustafa Nuri Bey Mayıs 1906-Ağustos 1906
Mahmud Arif Paşa Aralık 1907-Ağustos 1908
Şevket Bey Nisan 1918-Ocak 1919
Mustafa Neyyir Bey Ocak-Haziran 1919

Çavkanî

^ Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği ^{Girêdana arşîvê 2004-12-23 li ser Wayback Machine} (Türkçe).
^ Kentin Tarihi ^{Girêdana arşîvê 2007-08-28 li ser Wayback Machine} (Türkçe). Diyarbakır İl Kültür ve Turizm Bakanlığı.
^ ^a ^b ^c Yılmaz Öztuna "Başlangıcından zamanımıza kadar Büyük Türkiye tarihi" cilt 13, sf. 279, Ötüken Yayınevi (1977).
^ "Osmanlı Hakimiyeti Süresince Diyarbakır Eyaleti Valileri (1516-1838), İbrahim Yılmazçelik, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cit:10, Sayı:1, Sayfa:233-287,Elazığ, 2000" (PDF). Ji orîjînalê (PDF) di 4 adar 2016 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 17 çiriya pêşîn 2013.
^ Son Dönem Osmanlı Erkan ve Ricali (1839 - 1922) Prosopografik Rehber, Sinan Kuneralp, ISIS Press, İstanbul, ISBN 9784281181, 1999
^ "İlimizde Görev Yapan Valiler, Diyarbakır Valiliği Web sitesi". Ji orîjînalê di 18 çiriya pêşîn 2013 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 17 çiriya pêşîn 2013.

[Diyâr-ı_Bekr-1-1] Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği ^{Girêdana arşîvê 2004-12-23 li ser Wayback Machine} (Türkçe).

[Diyâr-ı_Bekr-3-2] Kentin Tarihi ^{Girêdana arşîvê 2007-08-28 li ser Wayback Machine} (Türkçe). Diyarbakır İl Kültür ve Turizm Bakanlığı.

[Diyâr-ı_Bekr-4-3] Yılmaz Öztuna "Başlangıcından zamanımıza kadar Büyük Türkiye tarihi" cilt 13, sf. 279, Ötüken Yayınevi (1977).

[4] "Osmanlı Hakimiyeti Süresince Diyarbakır Eyaleti Valileri (1516-1838), İbrahim Yılmazçelik, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cit:10, Sayı:1, Sayfa:233-287,Elazığ, 2000" (PDF). Ji orîjînalê (PDF) di 4 adar 2016 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 17 çiriya pêşîn 2013.

[5] Son Dönem Osmanlı Erkan ve Ricali (1839 - 1922) Prosopografik Rehber, Sinan Kuneralp, ISIS Press, İstanbul, ISBN 9784281181, 1999

[6] "İlimizde Görev Yapan Valiler, Diyarbakır Valiliği Web sitesi". Ji orîjînalê di 18 çiriya pêşîn 2013 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 17 çiriya pêşîn 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]