Dinya (gerstêrk)
Dinya[1] (bi îngilîzî: Earth; nîşan: .svg){kind=small}
), yek ji gerstêrkên pergala rojê ye ku piştê her du gerstêrkên Tîr û Gelawêjê gerstêrk a sêyem a nêzîkî rojê ye. Dinya, yekane heybera astronomîkî ye ku tê zanîn jiyanê dihewîne û piştgirya jiyanê dike. Di pergala rojê de gerstêrk a yekem e ku girseyên mezin ên avê diparêze. Rûyê Dinyayê bi giranî av e yan wekî qeşa avê ya li herêmên polar e. Bi piranî ji sedî 70,8 rûyê Dinyayê ji avê pêk tê û rûyê deryayê û bejahiyê bi giştî 510 milyon km2 ye. Ji çaran yekê serzemînê bejahî ye û ji çaran sisê rûyê Dinyayê ji deryayê pêk tê.[2] Temenê dinyayê 4,5 milyar sal e û ji sedî 29,2ê rûyê erdê ax e ku ji parzemîn û giravan pêk tê. Piraniya axê di nîvkada bejahiyê de ye. Dinya xwedî atmosferek heyî ya ku bi piranî ji nîtrojen û ji oksîjenê pêk tê.
.jpg) Dinya, ji Apollo 17ê ve | |||
| Taybetmendiya rêgehê | |||
| Rojdûrk | 152.097.701 km (1,0167103335 PA) | ||
|---|---|---|---|
| Rojnêzk | 147.098.074 km (0,9832898912 PA) | ||
| Hevrêzbûn bi erdê re | - roj | ||
| Taybetmendiya fizîkê | |||
| Nîveşkêla ekwatorê | 6 378,137 km | ||
| Nîveşkêla cemseran | 6 356,752 km | ||
| Dahatîbûn | 0,0033529 | ||
| Rûpîvan | 510.067.420 km2 | ||
| Qeware | 1,08321 × 1012 km3 | ||
| Bariste | 5,9736 × 1024 kg | ||
| Rakêşa rûxarî | 9,780 m/s2 | ||
| Gera li dora xwe | 0,99726949 roj (23st 56d 4,08s) | ||
| Hişkiya axa xwe | 5,515 × 103 kg/m3 | ||
| Têhna ser rûyê | kêm -89,2 °C |
nîvekî 15 °C |
zêde 57,8 °C |
| Taybetmendiya atmosferê | |||
| Pestoya atmosferê | 101.325 Pa | ||
| Elementên sereke | • Nîtrojen N2: % 78,08
| ||
Şert û mercên rûyê Dinyayê bi giranî ji hêla atmosferê ve ji hêla pêkhateyê erdê û sîrkulasyona erdê û bi sîrkulasyona Okyanûsê ve têne birêvebirin. Atmosfera Dinyayê, ji hîdrosfer û lîtosfer, hawîrdora ku li ser rûyê Dinyayê jiyanê dihewîne afirandiye û di heman demê ev atmosfer bi girîngî ji hêla erdê ve hatiye çêkirin. Wekî hilbera pergala avhewayê ya Erdê, avhewa materyalkirina dabeşkirina budceya enerjiya Dinyayê ye, ku li ser latên cihêreng newekhev û bi demsalê cuda tê wergirtin û ji cûdahiyên topografî û guheztinên atmosferê hesas e. Wek mînak zêdebûna gazên serayê yên atmosferê, ku dibe sedema bandorên mîna guherîna avhewa ya gerdûnî. Kêşiya Dinyayê bi tiştên din ên li fezayê re, nemaze Heyv, ku tenê peyka xwezayî ya herdemî ya Cîhanê ye, bi dûrahiya saniyeyek ronahiyê de bi qasî çaryeka firehiya Cîhanê heye.
KronolojîBiguherîne
Avabûna DinyayêBiguherîne
Materyalên herî kevn ên ku di pergala Rojê de hatine dîtin (4.5682+0.00020−0.0004) berî 4 milyar salan e. Di 4.54±0,04 sal de, Erdê seretayî ava bûye. Gerstêrkên di pergala rojê de, bi rojê re çêbûne û geş bûne. Di teorîyê de ewrekî tozê bi hilweşîna gravîtasyonel qebarek ji ewrekî molekulî dabeş dike û dest bi vegerînê dike. Ewrê tozê, di dîsk a stêrkî de diherike û paşê gerstêrk ji wê dîskê bi rojê re mezin dibin. Ewrê tozê, toz ên qeşayê û toz ên axê (tevî nuklîd ên seretayî) dihewîne. Li gorî teoriya ewrê tozê, gerstêrk ên ku ji girseyan hatine çêkirin, tê pêşbînîkirin ku Dinyaya seretayî di vana 70ê û 100 mîlyon salan de hatiye avakirin.[3]
Tê pêşbînîkirin ku temenê Heyvê 4,5 milyar sal e.[4] Hîpoteza sereke ev e ku ew ji ber berhevkirina ji maddeya ku ji Dinyayê derketiye, piştî ku heyberek bi mezinahiya Marsê ku bi qasî ji sedî 10 ji girseya Dinyayê, bi navê Theia, bi Erdê re li hev ketiye û Heyv avabûye.[5] Bi derbeke zexm li erdê ket û hinek ji girseya wê bi erdê re bû yek.[6] Di navbera 4.1 û 3.8 milyar sal de, gelek bandorên asteroîdê yên di dema Bombardimana Giran a Dereng de bûne sedema guhertinên girîng li hawîrdora mezin a rûyê Heyvê û Cîhanê.[7]
Dîroka jeolojîkBiguherîne
| Pêkhate | Formîl | Kompozîsyon | |
|---|---|---|---|
| Bejahî | Okyanûs | ||
| Sîlîkon dîoksîd | SiO2 | 60,2% | 48,6% |
| Alemînyom oksîd | Al2O3 | 15,2% | 16,5% |
| Kalsium oksîd | CaO | 5,5% | 12,3% |
| Magnezyûm oksîd | MgO | 3,1% | 6,8% |
| Hesin (II) oksîd | FeO | 3,8% | 6,2% |
| Sodium oksîd | Na2O | 3,0% | 2,6% |
| Kalîyum oksîd | K2O | 2,8% | 0,4% |
| Hesin (III) oksîd | Fe2O3 | 2,5% | 2,3% |
| Hewa (molekul) | H2O | 1,4% | 1,1% |
| Karbon dîoksîd | CO2 | 1,2% | 1,4% |
| Tîtanyum dîoksîd | TiO2 | 0,7% | 1,4% |
| Fosfor pentoksîd | P2O5 | 0,2% | 0,3% |
| Giştî | 99,6% | 99,9% | |
Atmosfera Erdê û okyanûsan bi çalakiya volkanîk û derketina gazê çêbûne. Dukela avê ya ji van çavkaniyan ku ji okyanûsan çêdibe, bi av û qeşa ji asteroîd, protoplanet û kometan tê zêdekirin.[8] Di vê modelê de, dema ku roj nû çêdibe tenê ji sedî 70 ronahiya wî ya heyî hebû û di vê kêmasî ya germahiya rojê de gazên serayê yên atmosferê okyanûsan ji cemidandinê parastiye. Di serdema 3.5 milyar sala dema ku qada manyetîk a cîhanê hate avakirin û ev avakirina qada manyetîk a cîhanê dibe sedem ku atmosfer ji ber bayê rojê ji holê ranebe.[9]
Dema ku tebeqeya derve ya zirav a Erdê sar dibe qalika yekem a zexm a erdê tê avakirin ku tê texmîn kirin ku di pêkhateya wî mafîk (ku ji hêla magnezyum û hesin ve dewlemend e) e. Navenda parzemînê ya yekem ku di pêkhateya wê de felektir bû, ji helîna qismî ya vê qaşilê mafîkê ve pêk dihat. Yekemîn qalikê parzemîna ku kompozîsyona wî bêhtir felsîk e ku ev bi helandina parçeyî ya mafîkê pêk hatîye. Hebûna gewherên mîneralê zirkonê yên serdema Hadean di zinarên niştecîh ên Eoarchean de destnîşan dike ku bi kêmî ve hinek qalikên felsîk di destpêka 4.4 milyar sal de, tenê 140 milyon sal piştî çêbûna Dinyayê hebûne.[10] Mezinbûnek berbiçav a heta roja îro ku ji hêla radyometrîk dîroka parzemînî ya gerdûnî ve tê piştgirî kirin û pêşveçûna zû ya di asta kontinental de di dema Arçiyan de, avakirina kelûpelên parzemînî yên ku niha hene ku ji hêla delîlên îzotomîk ve ji hefnium in zircons û neodymium di zinarên sedimentary rocks de têne piştgirî kirin.[11]
Temenê DinyayêBiguherîne
Temenê Dinyayê rasterast bi temenê zinaran nayê pîvandin. Ji ber ku kevirên herî kevn ên naskirî jî ji kevirên kevnar ên ku îro li ser rûyê Dinyayê nemane, çêbûne. Kevintirîn kevirên ku heta niha hatine dîtin li rojavayê Gronlandê hatine dîtin û temenê wan 4.1 milyar sal in. Rêbaza herî baş a ku îro ji bo hesabkirina temenê Dinyayê heye, veguhertina hêmanên radyoaktîv ji bo hêmanên din e ku di encama nîvcobûna wan de ye. Bo nimûne, hêmana radyoaktîv ûranyumê du celeb atoman hene, wek ûranyumê-238 û ûranyumê-235 e. Ev her du atoman di pêvajoyek pir hêdî de vediguherin atomên zirîçê. Bi veguherîna ûranyuma-238, ku ji îzotopa dinê ya ûranyumê hinekî girantir e, îzotopeke siviktir a serpê, zirîç-206, çêdibe û bi veguherîna ûranyuma-234, îzotekek sivik, zirîç-207 çêdibe. Rêjeya veguhertina ûranyuma 235ê bo serpê şeş qat ji rêjeya veguhertina ûranyuma 238ê zûtir e. Ji ber van sedeman, rêjeya atomên zirîç-206 û zirîç-207 di zinarek di bin lêkolînê de li gorî temenê kevir diguhere. Cûdahiya di navbera mîneralek serpê de ku tê texmînkirin ku herî kevn e û strukturên îzotopên lîberê yên ku îro li okyanûsan pêk tê tenê bi dirêjahiya 4,5 mîlyar salî ya di navbera çêbûna van her du nimûneyan de têne ravekirin. Ev serdema 4,5 milyar sal wekî temenê Dinyayê tê qebûlkirin.
Destpêka jiyanê û pêşveçûnBiguherîne
4 mîlyar sal berê reaksiyonên kîmyewî bûne sedema molekulên yekem ên xwe-zêdekirinê. Pîştî 0.5 mîlyar salan, bavê hevpar ê dawî yê hemî jiyana heyî derketiye holê.[12] Pêşveçûna fotosentezê hişt ku enerjiya rojê rasterast ji hêla formên jiyanê ve were berhev kirin. Di encamê de oksîjena molekular (O2) ku li atmosferê kom dibe û ji ber têkiliya bi tîrêjên rojê yên ultraviolet re, di atmosfera jorîn de tebeqeya ozonê ya parastinê (O3) çêkir.[13] Tevlihevbûna şaneyên piçûk di nav şaneyên mezin de bû sedema pêşkeftina şaneyên tevlihev ên bi navê okaryotê. Organîzmayên rastîn ên pir-hucreyî yên di nava koloniyan de hatin avakirin, her ku çû pispor bûn. Bi helandina tîrêjên ultraviyole zerardarî ji hêla tebeqeya ozonê, jiyanê rûyê erdê kolonîze kir.[14] Di nav delîlên destpêkê yên fosîl ên jiyanê de fosîlên mat ên mîkrobiyal hene ku li Rojavayê Awûstralyayê kevirên xîzê yên 3.48 mîlyar salî hatine dîtin.[15] Grafîta bîyojen ku di zinarên metasedîmenter ên 3.7 mîlyar salî ne li Rojavayê Gronlandê hatine dîtin û bermahiyên madeyên biyotîk ên li zinarên 4.1 mîlyar salî yên li Rojavayê Awûstralyayê hatine dîtin.[16] Delîlên rasterast ên destpêkê yên jiyana li ser rûyê erdê di zinarên Awustralya yên 3.45 mîlyar salî de hene ku fosîlên mîkroorganîzmayan nîşan didin.[17]
Di dema Neoproterozoîk da, ji 1000î heta 541ê milyon salê, dibe ku piranîya cîhanê bi qeşayê hatibe nixumandin. Ev hîpotez wek "Erda Berfê" tê bi nav kirin û ji ber ku beriya teqîna Cambrîan bû. Dema ku jiyana pirzimanî di tevliheviyê de pir zêde bû, rastî eleqeyeke taybet tê. Piştî teqîna Cambrian ya 535 milyon salî, bi kêmî ve pênc wendakirinên girseyî yên mezin û gelek girseyî yên piçûk hene.[18] Ji xeynî bûyera wendabûna Holosenê ya heyî ya herî dawî, 66 milyon sal berê dema ku barîna asteroîda bû sedema tunebûna Dînezoran û kêzikên din ên mezin. Hinek ajalên piçûk ên mîna kêzik, ajalên bi memik û hinek celeb ên çûkan ku bûne dewamî ya jîyana îro xwe ji vî serdema barîna asteroîda parastine.[19]
Taybetiya fizikîBiguherîne
AwaBiguherîne
Ji ber formasyonên topografîk ên li ser rûyê erdê û tevgera wê ya eksantrîk a li dora eksenê, geometrîyeke wî ya yekreng tineye. Bi awayeke Geoibs e lê rûbara wê ya li ekvatorê ji rûbara polar mezintir e. Pîvana navîna çapa Dinyayê 12.742 kîlomêtre ye. Ji ber ku zivirandina Dinyayê ya li dora eksenê dibe sedem ku ekvator hinekî ber bi derve ve biçe, qada ekvatorê 43 kîlomêtre ji çapa ku pola bi hev ve girê dide dirêj tir e. Xala herî bilindî û nîzm çiyayê Everestê (8.848 m li ser asta deryayê) û Xendeka Marianayê (10.924 mêtre di binê deryayê de) ye. Bi vî rengî, Dinya li gorî elipsoidek îdeal xwedî toleransek 0.17% ye.
Biguherîne
 Erd ji naverok berbi exosphere veqetiyaye. Nîşe: ne bi pîvan e. | ||
|---|---|---|
| Kurî km |
Tebeqeyên pêkhate | Tîrbûn g/cm3 |
| 0–60 | Lîtosfer | — |
| 0–35 | Qalik | 2.2–2.9 |
| 35–660 | Mantoya jorîn | 3.4–4.4 |
| 660–2890 | Mantoya jêrîn | 3.4–5.6 |
| 100–700 | Astenosfer | — |
| 2890–5100 | Navika derve | 9.9–12.2 |
| 5100–6378 | Navika hundir | 12.8–13.1 |
Hundirê Dinyayê jî mîna gerstêrkên din ên bejayî ji aliyê taybetiyên xwe yên kîmyayî ve li qatan hatiye dabeşkirin. Tebeqeya derve ji hêla kîmyewî ve qaşeyek zexm a silîkatî ya cihêreng e ku di binê mantelek zexm a pir zirav de ye. Qalik bi veqetandina Mohorovičić ji mantoyê tê veqetandin. Qalindahiya qalikê ji 6 kîlomêtreyê û di binê okyanûsan de heta 30-50 km ye. Ev pîvan ji bo parzemînan diguhere. Qalik û serma, hişk, jora mantoya jorîn bi awayekî kolektîv wekî lîtosfer tê zanîn, di nav plakayên tektonîkî yên serbixwe de tên veqetandin.[20]
Hemî agahdarî di derbarê strukturên hundurîn ên cîhanê de ji lêkolîna erdhejan û ji ceribandinên li ser materyalên ku tê texmîn kirin di hundirê Dinyayê de hene hatine bidestxistin. Li ser bingeha hebûna volkanan û pîvandina herikîna germê ya li ser rûyê qalikê erdê, em dizanin ku hundurê cîhanê pir germ e. Her ku kûrtir dibin qalikê erdê, germahiya zinaran serê kîlometreyekê 30 °C bilind dibe. Bi vî rengî zinarên ku ji qatên herî jêrîn ên qalikê de ne vediguherin zinarek sotandî.
Tevgera parzemînanBiguherîne
Teoriya tektonîkên plakaya dide nîşan ku parzemînên li ser rûyê erdê bi rêjeya çend santîmetre di salê de digerin. Tê payîn ku di pêşerojê de ev yek bidome dibe sedema parzemînên ku bihegijên tenişta hev. 2 faktor dibin sedem ku parzemîn hilkişe: hilberîna enerjiyê di nav gerstêrkê de û hebûna hîdrosphere. Hilberîna germê ya ji hêla pêvajoyên radyojenîk ve têr dike ku di 1.1 mîlyar salên pêş de veguheztina mantoyê û binketina parzemîna rawestîne. Îro parzemînên Amerîkaya Bakur û Başûr ber bi rojava ve diçin û ji Afrîka û Ewropayê dûr dikevin.[21]
Rêgeh û vegerBiguherîne
RêgehBiguherîne
Dinya di 365.2564 rojên Cîhanê yan jî saleke gerstêrkî, bi dûrahiya navînî bi qasî 150 milyon kîlomêtre li durê Rojê di rêgeha xwe de tevdigere. Her ku di 12e saetan carekê tav an jî heyv xuya dibe, bi tevgera ku li dorpêça Rojê ber bi rojhilat ve pêk tê. Ji ber vê tevgerê, bi navînî 24 saet lazim e - rojek tavê - ji bo ku Dinya li dora eksena xwe zivirînek tam temam bike ku Roj vegere merîdyenê.[22] Leza Erdê ya li dorpêça rojê bi navînî nêzîkî 29.78 km/s te. Heyv û Erd di her 27,32 rojan li dora stêrkên paşerojê li dora barsentrek hevpar dizivirin. Dema ku bi geroka hevpar a pergala Erd-Heyvê ya li dora Rojê re were berhev kirin, heyama meha synodîk, ji meha din heta meha nû, 29.53 roj e. Ji pola bakur a ezmanî tê dîtin ku tevgera Dinya, Heyv û zivirîna wan a asîmanî hemû li berevajiya demjimêrê ne. Ji xalekî polar ên bakur ên Dinyayê tê dîtin ku Dinya li dorpêça rojê li aliyekê berevajiyê saetê tevdigere.[22][23]
Dorvegera DinyayêBiguherîne
Her dem ku Dinyayê di tevgerê deye, du celeb ên tevgerê hene. Tevgera yekem li dora eksena xwe pêk tîne û tevgera duyem ji rojava ber bi rojhilat ve li ser rêgeh xwe ya li dorpêça rojê digere, pêk tîne. Vegera li dora eksena xwe di 23 saet, 56 deqe, 4,098903691 saniyan de temam dike.[24] Duyemîn tevgera Dinyayê bi tevgera li dorpêça dora rojê ye. Dinya di 365 roj, 5 saet, 48 deqeyan, 9 saniye, 763.545,6 mîkrosaniyeyan de li dora Rojê ku di dorbereke elîptîkî ya pir berfireh de digere, pêk tîne.[24] Ev her du tevgerên Dinyayê yên li dor eksa xwe û li dora Rojê dibin sedema du bûyerên girîng. Zivirîna wê li dora eksena xwe, şev û roj, û gerandina wê ya li dora Rojê bi meyla 23 pile û 27 deqe demsalan diafirîne û lihevhatina demsalan misoger dike.
Mijarên têkildarBiguherîne
ÇavkanîBiguherîne
- ↑ Abdurrahman Önen (2008). Ferhenga erdnîgariyê. Doz, Stembol.
- ↑ Abdurrahman Önen (2008). Ferhenga Erdnîgariyê. Doz, Stembol.
- ↑ Righter, K.; Schonbachler, M. (2018-05-01). "Ag Isotopic Evolution of the Mantle During Accretion: New Constraints from Pd and Ag Metal-Silicate Partitioning". 2084: 4034.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help) - ↑ Tartèse, Romain; Anand, Mahesh; Gattacceca, Jérôme; Joy, Katherine H.; Mortimer, James I.; Pernet-Fisher, John F.; Russell, Sara; Snape, Joshua F.; Weiss, Benjamin P. (2019-12-02). "Constraining the Evolutionary History of the Moon and the Inner Solar System: A Case for New Returned Lunar Samples". Space Science Reviews (in îngilîzî). 215 (8): 54. doi:10.1007/s11214-019-0622-x. ISSN 1572-9672.
- ↑ "Controversial Moon Origin Theory Rewrites History : Discovery News". web.archive.org. 2010-01-09. Archived from the original on 2010-01-09. Retrieved 2022-01-07.
{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) - ↑ Canup, Robin M.; Asphaug, Erik (2001-08-01). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412: 708–712. ISSN 0028-0836.
- ↑ Encyclopedia of astrobiology. Muriel Garguad, R. Amils. Berlin: Springer. 2011. ISBN 978-3-642-11274-4. OCLC 745005742.
{{cite book}}: CS1 maint: others (link) - ↑ Morbidelli, A.; Chambers, J.; Lunine, J. I.; Petit, J. M.; Robert, F.; Valsecchi, G. B.; Cyr, K. E. (2000). "Source regions and timescales for the delivery of water to the Earth". Meteoritics & Planetary Science (in îngilîzî). 35 (6): 1309–1320. doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x. ISSN 1945-5100.
- ↑ Rochester, University of. "Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere". phys.org (in îngilîzî). Retrieved 2022-01-07.
- ↑ Harrison, T. M.; Blichert-Toft, J.; Müller, W.; Albarede, F.; Holden, P.; Mojzsis, S. J. (2005-12-23). "Heterogeneous Hadean Hafnium: Evidence of Continental Crust at 4.4 to 4.5 Ga". Science (in îngilîzî). doi:10.1126/science.1117926.
- ↑ Armstrong, R. L. (1991-12-01). "The persistent myth of crustal growth". Australian Journal of Earth Sciences. 38: 613–630. doi:10.1080/08120099108727995.
- ↑ Doolittle, W. Ford (2000-02-01). "Uprooting the Tree of Life". Scientific American. 282: 90–95. doi:10.1038/scientificamerican0200-90. ISSN 0036-8733.
- ↑ Zimmer, Carl (2013-10-03). "The Mystery of Earth's Oxygen". The New York Times (in American English). Retrieved 2022-01-08.
- ↑ "NASA - Early Life on Land". www.nasa.gov (in îngilîzî). Retrieved 2022-01-08.
- ↑ Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (2013-12-01). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology. 13 (12): 1103–1124. doi:10.1089/ast.2013.1030. ISSN 1531-1074. PMC 3870916. PMID 24205812.
{{cite journal}}: CS1 maint: PMC format (link) - ↑ "Excite News - Hints of life on what was thought to be desolate early Earth". web.archive.org. 2016-08-18. Archived from the original on 2016-08-18. Retrieved 2022-01-08.
{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) - ↑ "Oldest fossils ever found show life on Earth began before 3.5 billion years ago". news.wisc.edu (in American English). Retrieved 2022-01-08.
- ↑ Raup, D.; Sepkoski, J. (1982). "Mass Extinctions in the Marine Fossil Record". Science. doi:10.1126/science.215.4539.1501.
- ↑ "Gould: The Evolution of Life on the Earth". brembs.net. Retrieved 2022-01-08.
- ↑ Society, National Geographic (2015-05-20). "lithosphere". National Geographic Society (in îngilîzî). Retrieved 2022-01-07.
- ↑ Murphy, J. Brendan; Nance, R. Damian; Cawood, Peter A. (2009-06-01). "Contrasting modes of supercontinent formation and the conundrum of Pangea". Gondwana Research. Special Issue: Supercontinent Dynamics (in îngilîzî). 15 (3): 408–420. doi:10.1016/j.gr.2008.09.005. ISSN 1342-937X.
- ↑ a b "Earth Fact Sheet". nssdc.gsfc.nasa.gov. Retrieved 2022-01-12.
- ↑ "Moon Fact Sheet". nssdc.gsfc.nasa.gov. Retrieved 2022-01-12.
- ↑ a b "USEFUL CONSTANTS". hpiers.obspm.fr. Retrieved 2022-01-07.