Zuwanê zazakî

Ziwanê Zazayan, xelq ko zêdeyêri werte dê Mezrabotana Corin di, gilorek (çember) da Xoresan-Mutki Diyarbakır-Sêwreg-Gerger-Zara-Beyburti miyan di kopende runişyaye wo, ziwanê înan... cêvetiş dê çendan gore, no xelq ko kî eslê ci Dimlî (yan zî Dumilî) yo, no name wo Zaza bı fekan dê xelqan dê embıryanan a (!), zuwan dê cı dı zêde biyayen da herf da "z" sera deyawo ci. Rastayi ya na cêvetış mineqeşe wazena. Ze kı ninan rê vanê Zazay, ne ya piya, nê vêşêri xwo name dê Dımli ya anê ver. (Dersımıji xwo rê vanê "Kırmanc", Piranızi zi xwo rê vanê "Kird".)

Dımıli hım zew xelqi hım zuwanê cı ifade kena. Fıkro pêt o yo kı dawelatê Dımıliyan Dêlam o (yan zi Deylam / Daylam). Texminan ser, namewo Dımıli zi "Dêlam" ra yeno. Dêlam, veraroz dê Dengız dê Azeri dı zu mıntiqeyê da koyına kı tede Dêlami -zew zuwanê do zey Dımli- qısey bena, wuza wo. Texmina, zew koço kı wuza ra werısto ver dawo rozaway, şiyo u çend cayan dê Mezrabotana Corın dı komi rona wo. Nê komi Dımliyê ê dê na roz ê. Naqor, êyê kı nê koçi pey dı mendê ê zi Goran-Hewrami u zewbina komên zuwanan dê bıni yê.

Age Meyer Benedictsen, eserê xwo "Les Dilects D'Awraman et de Pawa, Qopınhaq 1971, rıper 3-6" dı, mıntiqe da Hewramani dı tetqiq kerden u geyrayen da xwo sera vano kı; gore dê fonoloji, morfoloji (vırastenzanayi) u zuwanrêznayi da cı, Hewrami u Zazaki pê ra nêzdi dudu zuwani yê. Dabeste dê berrızyayen da mıletperwerin nêzdi ameyena zuwanan ewro rasti ya nê fıkıri arda werte. Nay sera, zew şeno mantıq po bero kı, Zazaki u Gorani dudu zuwani yê rêçe ra pê gırêdeyayeyê.

Coxrafiyeyê Zazayan dê ewroyıni dı xelqo tewr kıhano kı zaneyeno na dawelat dı ronışyaye biyo "Hurri" yê. Hurri cana ra ameyê dawelat dê Zazayan, Mezrabotana Corın. Cawo tewr verêno kı nê Hurriyan cı ra vıziyayê, nay sera zêde vinaway estê. Nê vinaway pêro kı arêdeyenê pêser, na rastani yena werte; nê Hurriyên kı rêçe ra zu qewmê da İrani yê, dawelatê ninan Koyan dê Qafi dı rozawa dê Gol da Areli, miyabên dê Dêlami u Agıri dı ca yê dı biyo. Vera peyni da serran dê III hezaran V.İ dı, wexto kı rastê çax dê vılabiyayen da Eqadan yeno, no çax dı Hurriyan ray berda Mezrabotan da Cori ser, zor da wo xetan dê xelqan dê Hititan, Mituniyan, Eqadan, Asuriyan u Babilan kerdê, wext bı wext zi kewtê bındestê cı; rıziyayen da sukduwel da Katmuxi (suka Semsuri u çoşmeyê cı), dıma zi, serr da 713 V.İ dı, rıziyayen da Meliddu (Meletiya Kıhan) sera sahnewo siyasi dê terixi ra abıryayê. No terix ra tepiya, Hurriyan, duwelên kı Mezrabotana Corın dı roneyayê, inan miyan dı zuwanê xwo, mitolojiyê xwo, ew eddet u vinayiya xwo po berdo.

Vanê kı, Hurri nêresaybiyê kultur (kare) dê nusten; qandê coy, terix dê medeniyeti dê nê xelqn dê embıryanan; zey Hititan, Eqadan, Babilan, Asuriyan u Mitaniyan miyan dı, din dê cı, ew zuwan, mitoloji, eddet u vinayi da cı sero serpoşên muhimi ameyê werte.

Zewna xelqo kıhano kı welat dê Zazayan, Mezrabotana Corın dı rona wo Sıkitiyê. Nı Sıkitiyên kı suwari biyayen da xwo ya yenê zanayen, kultur u huneri ser zêde po şibiyê ew xelqê do zêde cengawer biyê. Sıkiti rêçe ra qewmê da Hınd-Ewropa yê, ew ninan miyabên dê serran dê III u II hezaran V.İ. dı, çoşme dê Gol dê Erali dı emmır kerdo; pey dê serran dê III hezaran V.İ dı, nê wuza ra vıziyayê, şiyê u deştan dê Urısiyeyê verarozi u koyan dê Qafan dı ca da wo xwo.No coxrafiye, na roz da ma dı Osetiya ya. Xwora, Oseti zi kokê cı Sıkiti yê.Dıma Sıkitiyan welatê xwo kerdo hera, sevcêr biyê, şiyê Mezrabotana Corın, wuza dı rona wo, ew pıra, pıra duwela xwo heta Yehuda po berda.

Gorê dê vinayi da çendan, Zazaki him ra, çıhar şiveyan dê Kurdi ra zew zuwan o; Zazaki, Kurmanci, Sorani, Gorani. Çendna kesi vanê kı, kom da zuwanan dê İraniya pil miyan dı Zazaki zew zuwanê do ca wo. Axıri, seni kı bıbo u pobıberiyo, ew çiyo nêzanayewo kı cıya esto pêro bıvıziyo werte.

Kom biyayen da zuwanan sera, a koma zuwanana kı Zazaki bıxwo zi ilaqedar kena, ay sera qenêbo çend vinaway bıdeyê fayde keno.

Çıme wo tewr kıhano kı abırnayen da şiweyan dê Kurdi ser zaneyeno Şerefnameyê Şerefxani yo. Şerefxan komanê Kurdan u zuwananê cı wuna rêzayneno; Kurmanc, Kelhor, Lor, u Gor. Şerefname dı bahsê Zazayan u ê dê cı Zazaki qet nêkeno.

Oskar Mann, Zuwan dê Kurdi sera têgeyrayen da xwo gore, Kurdi, ze "Kurmanciya rojxilati, ê peyaroji ew ê veraroji" cê ra abırneno, ew Zazaki zi ze şiweyên dê Gorani gêno desta.

Dr. Mac Kenzie, meqale da xwo ya "Kürt dilinin kökeni" ya kı serr da 1961 i dı Pêserok da Zuwani dı çap biya, ay dı Kurdi dudu hetan ser abırneno; "kurmanciya Corın, Kurmanciya Cêrın". Ey Gorani ze zuwanê do xwoseri qebul kerdo. Ey eser dê xwo yo "The Dialect of Awraman (Hawramani-Luhan)" dı Gorani ze qolê do Farısiya kıhan gurota dest.

Eserê xwo yo "Grammar of Kurmandji, or Kurdish Language, 1913" dı Ely Bannister Soane, şiweyên Zuwan dê Kurdi, him ser, xe "Kurmanci ya Corın, Kurmanci ya Cêrın" gurotê dest, ew Zazaki u Gorani ninan ra abırnayê. Dr.Tewfıq Wehbi zi zey Soane, eyni vinayi sero yo.

Sosyolox (komzanyar) Ziya Gökalp, o yo kı esslê xwo Kurdo labırê Tırkperwerin kerdena ame wo zanayen, ey tetqiq dê xwo yo "Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler, Komal Yayınları, 1975" dı "Kurmanc, Zaza, Soran ew Lor" pêro ze zuwnên Kurdi gurotê desta, ew Zazaki u Gorani ra zi ze "zuwanên pê nêzdi" bahs kerdo.

Aleaddin Seccadi, esrê xwo yo "destur u Ferhengi Zuwan ê Kurdi, Erbi u Farısi" dı Kurdi him da dudu şiweyan ser abırneno; Şiweyê Bahdinani (Botan) u şiweyê Sorani (Mukri).

Dr. Kemal Fuad, şiweyanê Kurdi him ser wuna rêzayneno; "Kurdiya Rozxeleti ê Rozaway, ê Verarozi, ew ê dê Goran-Zazayan".

Eserê xwo "Zımanê Kurdi, Dabestbuni Coqrafyayiy Dialektakaniy" dı, Fuad Hemmê Xurşid, zuwanê Kurdi ze "Kurmanciya peyarozi, Kurmanciya Werteyın, Kurmanciya Verarozi ew Sorani" rêzayneno, ew Zazaki zi ze şiweyê do bıniyo ê dê Gorani gêno dest.

Mehmed Emin Hewremani, esrê xwo yo "Zari Zıman ê Kurdi ve Terazu yi Beravis da" dı, Kurdi ze "Kurmanciya Corın (Bahdini), Kurmanciya Werteyın (Sorani), ew kurmanciya Cêrın (Gorani)" gêno desta, ew Zazaki, Hewramani, Lori u Bacelani zi Gorani Miyan dı vineno.

Zuwanzanyar-nuskar Malmisanıj, Kurdi panz şiweyan dê essli sera Abırneno; Zazaki, Kurmanci Sorani Gorani (Hewrami), ew zewbin şiweyên bıniyen kı Kurdistanê Verarozi dı Qısey benê, ê.

Ebubekir Pamukçu, Têgeyrayox u Zuwanzanyarê Zuwan dê Zazaki, nuskar; o yo kı vêşêri Zazaki sero xebıtyayen da xwo ya vıziyawo ver (zaneyeno), ey Zazaki u Kurmanci cê ra ca gurotê desta, ew diqet anto pêmaneyen da Zazaki u Gorani / Hewrami ser. Ebubekir Pamukçu wekerden da Zuwanzanyani da (lingwistik) Zazaki sero teniya nê, ê rêçan dê terix dê cı sero zi gurweya wo. Ey tetqiq u têgeyrayena xwo na mesıla ser, zêdeyêri Stoqholm dı; veror pêserok da Ayre dı, dıma zi heta Heziran 1992 kı vetê, ay dı dêbı mıneqeşi ver.

Têgeyrayox-Nuskar Minorsky, Kurdan miyand dı hehsê zew unsurê do İrani keno kı, na qewmêda Kurdi niya (Koma Goran-Zaza).

Têgeyrayoxo Êrmeni Garo Sasuni, kıtabê xwo yo "Kürt Ulusal Hareketleri ve Ermeni-Kürt İlişkileri" dı vano kı, çendı kı rêçê Kurdan u Zazayan qewma İrani da pil ra emewo zi, nê Zazayên kı xwo Kurdi hesıbınenê, esslê ninan çaxan dê tewr veri ra zuna qewmê ra yeno.

Anci, na roz da ma dı, zêde têgeyrayaxi, nuskari u zuwanzanyarên kı kare (kultur) u zuwan dê Zazayan sero xebıtiyenê, na mesıla da ca biyayen u pê dı biyayen da Zazaki sero xwo vısto mıneqeşi miyan. Rastiya cı, na mesıla sero hendlıxe qeyam qılaynayen zi icab nêkena. Hele kı, no deme dê zanyani (ilim) u teknoloji dı, wuni aseno kı, zu mıneqeşeyê da ewnayın hendlıxe mahnedêr (mahndayır) niya. Ma kı vazım "Zazaki xwo ser zew zuwan o, ew Zazay xwo ser zu mılet a" na peyniya dınyay nêbena. O yo kı, wa merdım bışo çıman dê aqıli ya bewniyo ew hewlin sero bıfıkıriyo...Peyniya xwo, veranverê terixi nê xelqi piya ameyê ew ninan zew coxrefiye dı emmır kerdo; mucedeleyê ninan amewo pêser; nê xelqan pêrın zi eyni derdi antê u zey pê eyni kêf a şabiyê; kılmane, ninan miyan dı bırabestiyê da rasti peyda biya. Essas, çi yo kı lazım o bıvırazyo o yo kı hırg zuwan zemın dê serbesti sero xwo miyan dı qimet bıdeyo cı u pobıberyo. Serbest nêbiyayena cı "asimilasyon" a. Rasti a ya kı, Zazaki zi zuwanê do ê zew xelq dê gırdi yo; zey hırg zuwan dê dınyay layıqê hurmeti yo ew cı ser têgeyrayen u xebıtiyayen heq keno.

Binêre: Xanepel

Girêdanên derve biguhêre

Zon u Zagon
Enstituyê Zazaki ^{Girêdana arşîvê 2012-11-11 li ser Wayback Machine}