Guhartoya 07:39, 23 tîrmeh 2019 biguhêre MikaelF (gotûbêj \| beşdarî) 74.939 guhartin BKurteya guhartinê tine ← Cudahiya kevntir		Guhartoya 10:15, 23 tîrmeh 2019 biguhêre betal bike Biyolojiyabikurdi (gotûbêj \| beşdarî) 2943 guhartin min hin çavkanî li gotarê zêde kir Cudahiya nûtir →
Rêz 1: ~~{{Bêçavkanî}}~~ '''Çewrî''' an jî '''Lîpîd''', '''Lîpîd''' terma ji zimanê yewnanî ji peyva ''lipos'', bi wateya "rûn", çê bûye. Peyva lîpîd ji bo hemû cure rûnên [[xane]] û şaneyan tê bikaranîn. [[Şima]], [[fosfolîpîd]], [[glîkolîpîd]], [[asîdên rûnê]], hin cureyên [[vîtamîn]] (A, D, E û K), [[karetenoîd]], [[steroîd]], [[kolesterol]], [[bez]] û [[rûn]] hemû di koma lîpîdan de tên bi navkirin. Lîpîd [[molekul]]a dijav e ([[hîdrofobî]]).▼ ▲'''Lîpîd''' terma ji zimanê yewnanî ji peyva ''lipos'', bi wateya "rûn", çê bûye. Peyva lîpîd ji bo hemû cure rûnên [[xane]] û şaneyan tê bikaranîn. [[Şima]], [[fosfolîpîd]]<ref name="Anatomy and physiology"/>, [[glîkolîpîd]], [[asîdên rûnê]], hin cureyên [[vîtamîn]] (A, D, E û K)<ref name=" Anatomy and physiology">Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J. S., & Wilson, K. J. (2014). Ross and Wilson anatomy & physiology in health and illness 12th ed.</ref> , [[karetenoîd]], [[steroîd]]<ref name="Anatomy and physiology"/>, [[kolesterol]]<ref name="Anatomy and physiology"/>, [[bez]] û [[rûn]] hemû di koma lîpîdan de tên bi navkirin. Lîpîd [[molekul]]a dijav e ([[hîdrofobî]]). == Rûn, fosfolîpîd, steroîd û kolesterol == Line 9 ⟶ 11: Rûn makromolekul in lê ne polîmer in. Pêkhateya molekula rûnê ji du cure molekûlan, ji glîserol(glîserîn) û asîdên rûne pêk te. Glîserol alkola sêkarbonî ye, li ser her karbonê koma hîdroksîlê heye. Hejmara karbonên di nav [[asîdên rûnê]] dibe ku ji 4 heta 2438 an be. Lê asîdên rûnê bi gelemperî ji zincîra 12 - 22 karbonan pêk tê<ref name="OpenStax, Biology"> OpenStax Biology. 2013. [http://cnx.org/content/col11448/latest] </ref>. Molekula rûnê ji çar beşan pêk tê. Yek glîserol û sê heb asîdên rûnê molekulek rûnê pêk tîne<ref name="OpenStax, Biology"/>. Rûn bi [[dehîdrasyon]]ê çê dibin. Navbera glîserol û asîden rûnê de bendên esterê ava dibe. Rûnê nivişk,bezê ~~rûnê~~goşt donê gulberojê,donê ~~don~~zeytê ~~û bezê goşt~~hwd, hemû rûn in, lê molekulên wan ne wekhev in. Pêkhateya hemû rûnan da glîserol yek cure ye. Lê gelek texlîdên asîdên rûne hene, loma sedema cure bûna rûn ne ji ber glîserolê, lê ji ber cureya asîda rûnê ye. Ne tenê hejmara karbonan, lê hejmara bendên di navbera karbonên asîdê jî cureya asîda rûnê diyar dike. ==== Asîda rûnê ya têrbûyî ==== Eger di navbera karbonên asîda rûnê de yek bendên kîmyayî hebe, ev asîda rûnê ya yekbendî wekî asîda rûnê têrbûyî tên binavkirin<ref name="OpenStax, Biology"/>. [[Wêne:Palmitic_acid_shorthand_formula.PNG\|thumb\|250px\|Asîda palmîtoleî,asîda rûnê ya terbûyî ye]] ==== Asîda rûnê ya netêrbûyî ==== [[Wêne:Oleic acid shorthand formula.PNG\|thumb\|250px\|Asîda oleî yek ji asîdên rûnê yên netêrbûyî ye]] Hin asîdên rûnê di navbera hin karbonên xwe de cotbendên kîmyayî li xwe digirin, ev asîdan wekî asîdên rûnê yên netêrbûyî bi nav dibin<ref name="OpenStax, Biology"/>. Hejmara cotbendên asîdên rûnê di pêkhateya hemû asîdê rûnan da ne yeksan e. Dibe ku di asîde rûnê de yek cotbend, di yeka din da pirtir(herî zêde heşt) cotbend hebe. Asîdîn rûnê yên ku yek cot bend dihundirîne wekî asîdên rûnê yên yekîtêrnebûyî ,ên pirtir cotbend dihundirînin jî wekî asîdên rûnê yên çendeyîternebûyî tên navkirin. Line 39 ⟶ 41: ==== Rûnê têrbûyî ==== [[Wêne:Butter (2755794243).jpg\|thumb\|250px\| Rûnê nivişk,rûnê têrbûyî ye.]] Bez~~, don~~, rûnê nivişk û margarîn rûnê têrbûyî ne. Hemû karbonên asîdên rûnê bi têra xwe bi hîdojenan ve girêdayî ne. Êdî tu derfet tuneye ku hîdrojenên nû bi karbonên asîdên rûnê ve bi bendên kîmyayî bên girêdanê. Ango asîdên rûnê ji hîdrojenê têr bûne. Bi gelemperî rûnên têrbûyî di xane û şaneyên ajalan de tê çêkirin. Van rûnan di germahiya odeyê de( 20-25°C) req in<ref name="Human biology">Sylvia S. Mader, D., & Windelspecht, M. (2015). Biology (12th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education. </ref>. Ango asta xala helîna rûnên têrbûyî li gor rûnên netêrbûyî zêde ye. ==== Rûnê netêrbûyî ==== [[Wêne:Many types of Oils.jpg\|thumb\|250px\|Rûnên netêrbûyî]] Bi gelemperî rûnê riwekan û ên masiyan rûnên netêrbûyî ne. Hemû karbonên asîdên rûnê hîn bi têra xwe bi hîdojenan ve negirêdayî ne. Rûnên netêrbûyî di germahiya odeyê de( 20-25°C) avî (şilemenî) ne<ref name="Human biology"/>. Asta xala helîna rûnên netêrbûyî li gor rûnên têrbûyî kêm e. ==== Margarîn ==== Line 52 ⟶ 54: === Fosfolîpîd === [[wêne:Fosfolipide_ku.svg\|thumb\|200px\|Fosfolîpîd]] Beşa sereke ya parzûna xane û [[lebatok]]an e<ref name="Human biology"/>. Bi gelemperî molekula fosfolîpîdê ligel glîserolê ji du asîda rûne û ji koma fosfatê pêk tê<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/>. Di be ku koma fosfatê bi alkolek nîtrojenî girêdayî be.(alkola ethanolamîn, alkola kolin, hwd). === Steroîd === Steroîd di xane û şaneyên karok, riwek û ajalan da tê çêkirin. Steroîd ji celeba ~~lîpîdan~~çewrî(lîpîd) eye. Steroîd dijav in û di nav avê de nabihujin Bi binyatî streroîd naşibê ~~lîpîdan~~çewriyan. Ji ber ku steroîd ne ji asîdên rûne û glîserolê, lê ji çar xelekê bi hev ve zeliqî pêk tê<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/>. Vîtamîna D, hormona aldesteronê,[[hormon]]a testesteronê, hormona estrojenê ,hormona kortîzolê, hormona progesteronê û zerav hemû steroîd in<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology">OpenStax, Anatomy & Physiology, OpenStax ,2013 [https://openstax.org/details/books/anatomy-and-physiology]</ref>. ~~Kolesterol steroîda herî navdar e. Vîtamîna D, hormona aldesteronê,[[hormon]]a testesteronê, hormona estrojenê ,hormona kortîzolê, hormona progesteronê û zefran (zerav) hemû steroîd in.~~ Piraniya kolesterolê di [[kezeb]]a mirovan da çê dibe,lê hemû xaneyên ajalan dikare kolesrerolê çê bike<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology"/>. Di pekhateya parzûna xaneyên ajalan ,li gel fosfolîpîdan kolesterol jî cih digire<ref name="Human biology"/>. Her wisa kolesterol pêşengiya hemû steroîdan dike. Herikbariya parzûna xaneyê ji ber kolesterolê ye. Kolesterol parzûnê bi hevre digre û zexm dike.%20 ê lîpîdên parzûne ji kolesterolê pêk tê === Erk û kêrhatiyên ~~lîpîdan~~çewriyan === ~~Adanên~~Xurekên zêde wekî ~~lîpîd~~çewrî tên enbar kirin. Dema pêdiviya xaneyê bi enerjiya [[ATP]] çê be, berê pêşîn [[karbohîdrad]], paşê ~~lîpîdên~~çewriyên enbarkirî wekî çavkaniya enerji ya demdirêjî tên bi kar anîn. Enerjî herî zêde ji ~~rûn~~çewrî tê bi dest xistin<ref name="Human biology"/>. Enerjiya ji gramek ~~rûn~~çewrî derdikeve, ji ya gramek karbohîdratan du caran zêdetir e. Heman %40ê parzûna xaneyê ji ~~lîpîdan~~fosfolîpîdan pêk te. ~~Lîpîd~~Fosfilîpîd delînbariya parzûna xaneyê ~~rast~~rêk ~~dike~~dixe. ~~Lîpîd~~Çewrî ji boy hin vîtamînan erka enbariyê dike. Ji ber ku vîtamînên A,D,E û K di nav ~~lîpîdan~~çewrî de dibihuje, ev vîtamînan bi hêsanî derbasê nav xane û şaneyan dibe û tê enbarkirin. Hin aksonên damarexane (xaneyên damarî) bi kalana miyelînê hatiye pêçandî, miyelîn gelek lîpîd dihundirîne û elektirîka li ser aksonê îzole dike. ~~Lipîd~~Çewrî(bez) li bin çermê ajalan de tov dibe û rê nade ku serma têda derbas be, ajalên wek hirç û balinayên okyanusê ,bi saya tebeqaya qalind a donên binçerm, xwe ji serma û seqema zivistanê diparêzin. Hormonên ku ji lîpîd çêbûyî ne, birêvebirina metabolîzmaya xaneyê de kar dikin. ~~Lîpîd~~Bez wekî mîna balîfek, lebatên laşê dorpêç dike û li hember darbeyên ji havirdorê, re nade ku derb li lebatan bikeve. Lebatên wekî [[rûvî]] û [[gûrçik]] wisa tên parastin. Mirov ne tenê ji boy enerjiya rûnê, lê ji boy tehma rûnê jî nav xwarinan de ~~lipîd~~çewrî bi kar tîne. Goşt, savar, birinc, maqarne û hwd. bê rûn bêtehm in. Şima cureyek ~~lîpîd~~çewrî eye. [[Mêşhingiv]] hêk berdidin çavikên şimayê û çêjikên xwe tê da xwedî dikin. Her wisa hingiv jî di nav çavikên şimayê de tê berhevkirin. Balindeyên avê, wekî qaklîbaz û werdek ji ~~toşpiyên~~rijênên rûnê yên binçerm, rûn avzê dikin û pûrtên xwe bi vî rûnê, rûn dikin, bi vê awayê di nav avê de zuha dimînin. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == *[[https://www.khanacademy.org/science/biology/macromolecules/lipids/a/lipids]]

Lîpîd: Cudahiya di navbera guhartoyan de