Celadet Alî Bedirxan: Cudahiya di navbera guhartoyan de

▲Piştî şerê Bedirxaniyan dijberî [[Sultan Ebdilhemîdê Yekê|Sultan Ebdilhemîdî]], tevî malbata xwe ber bi [[Yemen|Yemenê]] hat surgûn kirin. Piştî ko tevgera rizgarîxwaza [[Tirk]] bi seroktiya [[Mistefa Kemal Atatirk|Mistefa Kemal Atatirkî]] bi serkeft, mafên Kurdan hatin berbendkirin, di vê demê da fermana bidarvekirina [[Emîn Alî Bedirxan]] û her sê lawên wî derket. Emîn û lawên xwe [[Sureya Bedirxan|Sureya]] çûn [[Misr|Misrê]], [[Kamûran Alî Bedirxan|Kamûran]] û Celadet jî çûn [[Almanya|Almanyayê]]. Wan li wir dest bi xwendina bilind kir. Celadetî xwendina bilind qedand û bawernameya doktoriya [[Hiqûq|Hiqûqê]] wergirt. Li sala [[1930]]ê, ew hat bajarê Şamê û dest bi xebata niştimanî kir. Di nav zebata [[Xoybûn|Xoybûnê]] da endamekê pêşeng bû, ew yek ji beşdar û alîkarên [[Serhildana Agirî]] bû.

▲Nifşa sêyem a Malbata Bedirxaniyan di serê sedsala 20ê da bi Celadet, [[Kamûran Elî Bedirxan|Kamûran]] û [[Rewşen Bedirxan]] ve destpêdike û xeleka vê malbata serhildêr bi van navan dawî dibe.

▲Bêguman di xeleka dawin a Bedirxaniyan da ''Celadet Bedirxan'' cîhê heri giring digre. Celadet Alî Bedirxan an jî bi navekê din Mîr Celadet li 26ê Nîsana sala 1893ê li Stenbolê hat jînê. Bavê wî siyasetmedar û rewşenbîrê navdar [[Emîn Alî Bedirxan]] e. Ew kurê [[Mîr Bedirxan]] e.

▲Li sala l922ê, dema Kemalîst hatin ser hukmî û Stenbol bidestxist, ji bo serokên Kurdan ko di nav wan da Bedirxanî jî hebûn, fermana mirinê derçû.

▲Li ser vê yekê, Celadet tevî birayên xwe Kamûran, [[Sefder Tewfîq]] û birazayê xwe [[Heqî]] ve li sala 1923ê berê xwe da Almanyayê û li wir dest bi xwendina li zaningehê kir.

▲Li sala 1925ê, dema li bakûrê Kurdistanê serildana [[Şêx Seîdê Pîran]] destpêkir, Celadet ji bo tevlîbûna serhildanê bi dizî hat Kurdistanê.

▲Lê heta ko ew giha welatî serhildan hatibû şikestin. Ew careka din bi alîkariya eşîrên koçer ji Kurdistanê derkevt û zivirî Almanyayê.

▲Di vê navberê da, brayê wî yê biçûk Sefder li Almanyayê ji ber nexweşiyê mir. Brayê wî yê din Tewfiq jî zivirî [[Tirkiyê]] û li wir bi zora Kemalistan paşnavê xwe kir Çinar û kevt xizmeta Tirkan. [[Vasif Çinar]] brazayê Mîr Bedirxanî jî di vê demê da ji alîyê Mistefa Kemalî ve wekî wezirê perwerdeyê hatibû wezîfedarkirin. Vasif Çinar ji malbata Bedirxanî hatiye derxistin.

▲Kamûran piştî hatina Celadetî li Almanyayê ma û doktoraya xwe ya hiqûqê dawî kir.

▲Mîr Celadet piştî kutakirina zankoma (=fakulteya) huqûqê bê ko doktoraya xwe temam bikit hat [[Qahîre]] ya Misrê. Bavê wî Emin Elî li ser doşega mirinê bû. Piştî mirina bavê xwe çû [[Beyrût|Beyrûtê]] û li wir bicîh bû.

▲Di van rojan da, li Sûrîyê û Beyrûtê gelek rewşenbîrên Kurd civiyabûn. Kemalîstan pistî serildana Şêx Seîdî careka din berê xwe dabû rewsenbîrên Kurdan. Yên ko ji ber kêra wan filitîbûn, berê xwe dabûn [[binxet|binxetê]].

▲Celadet piştî ko hatî Beyrûtê kevt nav tevgera welatparêzên Kurd. Di vê navberê da, hewldanên damezirandina rêxistineka neteweyî jî destpêkiribû.

▲Piştî tevlîbûna Celadetî, li 5ê Îlona sala 1927ê li [[Lubnan|Lubnanê]] li bajarê [[Bêhemdûn|Bêhemdûnê]] kongreya damezrandina Xoybûnê pêkanî. Di nav damezrênerên Xoybûnê da ji bilî Celadetî rewşenbîrên wekî [[Dr. Nurî Dêrsimî]], [[Qedrî Can]], [[Dr. Nuredîn Zaza]], [[Memdûh Selîm Wanlî]], [[Hemze Bêgê Muksî]], [[Ekrem Cemîl Paşa|Ekrem]] û [[Qedrî Cemîl Paşa]] û serekên herêmî ên wekî [[Haco Axa]], [[Emînê Perîxanê]], [[Mistefa Şahin Begê Berazî]], [[Bedredinê Hebizbinî]] û gelekên din jî hebûn.

▲Yek ji biryarên Xoybûnê ew bû ko ew ji bo piştgiriya serhildana Araratê li herêma sinorê binxetê têkevin nav hewldanên leşkerî.

▲Bi vê armancê Celadet tevî Haco Axaî û [[Resûl Axayê Miheme]] li herêma [[Tor (cihnasî)|Torê]] tevî suwarên Kurd êriş birin ser qereqolên Tirkan.

▲Lê ji ber ko ew negehiştin armancên xwe, Celadetî berê xwe da [[Çiyayê Araratê]] û tevî serhildêrên [[Serhed|Serhedê]] bû. Li dûmahîyê, ev serhildan jî têkçû û wî tevî [[Ihsan Nurî Paşa|Ihsan Nûrî Paşayî]] xwe avêt [[Îran|Îranê]].

▲Li [[Tehran|Tehranê]] Şahê Îranê [[Mehmed Reza Pehlevî]] xwest wî bi hin bertîlan ji tevgera Kurdan dûr bikit û li devereka cîhanê jê ra qonsolosiya Îranê pêşniyaz kir. Ji ber ko Celadetî ew daxwaza Şahî qebûl nekir, ew her wê demê ji Iranê hat derxistin. Piştî Îranê, Celadet demekê li [[Başûrê Kurdistanê]] û li [[Bexda|Bexdayê]] ma. Lê [[Inglîz]]an nexwest ew li [[Îraq|Îraqê]] bimînit û rê li wî tengkir. Ew careka din jî bi neçarî zivirî [[Sûrîyê]] û li [[Kurdistana rojava]] xebata xwe meşand.

▲Li wir tevî endamên malbata Cemil paşayan, Hemzeyê Miksî û Haco Axaî bi navê [[Civata Alikariya Kurdên Belengaz]] komeleyek damezirand. Armanca wan ew bû alikariya Kurdên ko ji bakûr revîbûn bikin. Sûrîyê wê demê di bin dagira [[Fransa|Fransayê]] da bû û têkhiliyên Fransî û Kemalîstan baş bûn. Ji ber zixtên Tirkan, Fransiyan jî nedixwest ew li Kurdistanê bimînit. Li Tebaxa sala 1930ê tevî rewşenbîr û serhêldêrên Kurd ên din bi zorê li Şamê hat bicîhkirin.

▲Xebatên siyasî ên bêencam û dorpêçana dewletên serdest berê Celadetî dabû rêyeka din. Rewşa herêmê jî êdî destnedida ko Kurd ji bo hevkariyê dewleteka alîgir bibînin an jî serhildaneka neteweyî birêbixin. Hin sedemên din jî ko Celadet her bi rewşekea nû ve tandabûn, rewşa navxweyî a Kurdan bû. Di nav Kurdan da xwendin û nivisandin û karê rewşenbirî gelek kêm bû. Li dûmahiyê, ew gehişt bû wê qenaetê ko ji bo şiyarkirina Kurdan dive karê rewşenbîrî bikit û biryara xwe da.

▲Li rojên sirgûniya Şamê Celadetî dest bi karê zimanzanî û afirandina alfûbêyeka Kurdî kir. Celadet ji bilî Kurdî bi zimanên Tirki, Erebî, Farsî, Frensî, Rûsî, Yûnanî, Almanî û Ingîlîzî dizanibû. Li gor fikra Celadetî, ew li encama muqayeseya gelek ziman û elfûbêyan gehişt hindê ko alfabeya Latînî dikaribû berî li nivîsîna Kurdî vebikit. Ji xwe ew ji sala 1919ê ve xwedî vê baweriyê bû û li Almanyayê li ser [[etîmolojî|etîmolojiyê]] jî xebitîbû.

▲Helbet, ji bo pêkanîna raman û îdealên xwe kovarek ji wî ra lazim bû. Li sala 1931ê ji dewleta Fransî destûr girt ko li Sûrîyê kovarekê derbixit.

▲Useyma jî niha tevî malbata xwe li Misrê, li Qahireyê ye.

▲Bi destpêka [[Şerê Cîhanî yê Duyê|Şerê Cîhanî]] zextên siyasî ên li ser rewşenbîrên Kurd li Sûrîyê careka din destpêkir. Dewleta Frensî di nav salên 1943ê û 46ê da zorrûniştina li Şamê li ser Celadetî ferzkir. Qedexe bû ko ew ji Şamê derbikevit. Ev zorrûniştina li Şamê ji alîyê rejîma Sûrîyê ve jî heta 1948ê hat domandin. Piştî destpêka Şerê Cîhanî yê Duyê Celadetî dest bi karên rojnamevanîyê kir û li sala 1942ê li Şamê [[Kovara Ronahî]] weşand.

▲Pênc hijmarên Ronahîyê ên pêşîn li ser nûçeyên Şerê cîhanî bûn. Di demên paşîn da jî êdi Ronahî kovareka xwerû Kurdî bû û bi nivîsên li ser ziman, wêje û çanda Kurd hatibû xemilandin. Piştî ko li sala 1943ê Hawar hat sekinandin jî, Mîr Celadetî giranî da ser Ronahiyê.

▲Hingê brayê wî, Kamûran, jî li Lubnanê kovareka Kurdî-Frensî bi navê ''[[Roja Nû]]'' derdixist. Serpêhatiya_kovara Ronahî jî heta sala 1945ê ajot.

▲Mîr Celadet di jiyana xwe ya rewşenbîrî da ji bilî xebatên kovarderxistinê gelek kitêb jî nivîsînç Herwiha, ji bilî kovarên ko wî derdixistin, di gelek kovarên Kurdî û yên zimanên din da jî nivîsiye. Ji ber tengasiyên aborî, Mîr Celadetî li sala 1950ê li gundê Hecanê, ko nêzî Şamê bû, dest bi karê zîraetê kir. Ji bo debara malbata xwe, ew mecbûr mabû karekî wiha bikit.

▲Herçind e gelek hevalên wî yên dewlemend hebûn û wan dixwest alîkariya wî bikin jî, wî alîkarî qebûl nedikir. Li Gundê Hecanê ji bo avdana pembûyê araziyên ko diajot bîreka mezin kola. Di nameyên ko ji malbata xwe ra dinivisîn navê wê bîrê danîbû ''[[Bîra Qederê]]''.

▲Mîr Celadet li 15'ê Tîrmeha sala 1951ê li gundê Hêcanê nêzîkî Şamê çû ser dilovaniya Xwedê û laşê wî li kêleka bapîrê wî, Mîr Bedirxanî, li Goristana Şêx [[Mewlana Xalid]]ê [[Nexşbendî]] li taxa Kurdan li Şamê hat veşartin.