|
antolojiyên wejeya kurdî de dîrokên wêjeya kurdî û pirtûkên din de jî bi vî nasnavî hatiye nivîsandin.
===Zaroktî û gihiştina wî===
Pîremêrd, zarokatiya xwe di bajarê Silêmaniyeyê de derbas dike. Çanda xwe ya zarokatî ji malbata xwe û zarokên Silêmaniyeyê digire. Di temenê 6-7 saliya xwe de dest bi xwendina Qurana pîroz dike û di demeke kin de diqedîne. Dû re derbazî medreseyên Kurdistanê dibe û dest bi jiyana medreseyê û xwendina wê dike. Him pirtûkên erebî û him jî pirtûkên farisî dixwîne. Her du zimanan jî hîn dibe. Ji bo qenctirîn hînbûna van her du zimanan, diçe cem Mele Mehemedê pêşrewê mizgefta Hemze Axa. Li wir domekeke dirêj radiweste û dixwîne. Him xwendina medreseyê diqedîne û him jî zimanê erebî û farisî qenc hîn dibe. Di ber xwendina xwe re gelek helbestên hozanên [[kurd]], [[ereb]] û [[faris]] jî di ber çavan re derbas dike û gelek rind hînî wêjeya wan jî dibe. Hindik jî be bi zimanê erebî û farisî jî helbest nivîsandine.
Pîremêrd, di dema feqîtiya xwe de, li gelek bajar û medreseyên Kurdistanê geriyaye. Kesên curbecur dîtine. Ji wan gelek ramanên cîhanê hîn bûye û ji seydayên têvel sey standiye. Ev stêrka li asîmanê wêjeya kurdî, dema dest bi xwendina medreseyê kiriye, di medrese û dîwanan de helbest jî dixwendin. Pêşî helbestên helbestkarên kurd yên bi nav û bang ên wekê [[Hacî Qadirê Koyî]], [[Nalî]], [[Mehwî]], şêx [[Reza Talebanî]] û [[Mewlewî]] dixwendin. Dû re hêdî hêdî bi aliyê sazandina helbestên kurdî ve diherike û di dema feqîtiya xwe de bi zaravayê [[soranî]] gelek helbest sazandine û nivîsandine. Dema di medrese û dîwanan de bi dengê xwe yê zelal helbestên xwe dixwendin, zewqekî guhertî dida guhdaran. Di ciwaniya xwe de nav û dengê wî belavî
Pîremêrd, di dema feqîtiya xwe de, li gelek bajar û medreseyên
Kurdistanê geriyaye. Kesên curbecur dîtine. Ji wan gelek ramanên cîhanê hîn
bûye û ji seydayên têvel sey standiye. Ev stêrka li asîmanê wêjeya kurdî,
dema dest bi xwendina medreseyê kiriye, di medrese û dîwanan de helbest jî
dixwendin. Pêşî helbestên helbestkarên kurd yên bi nav û bang ên wekê Hacî
Qadirê Koyî, Nalî, Mehwî, şêx Reza Talebanî û Mewlewî dixwendin. Dû re
hêdî hêdî bi aliyê sazandina helbestên kurdî ve diherike û di dema feqîtiya
xwe de bi zaravayê soranî gelek helbest sazandine û nivîsandine. Dema di
medrese û dîwanan de bi dengê xwe yê zelal helbestên xwe dixwendin,
zewqekî guhertî dida guhdaran. Di ciwaniya xwe de nav û dengê wî belavî
Kurdistanê dibe û di giraniya deverên Kurdistanê de tê nasîn.
Pîremêrd, di navbera salên 1882 û 1898'an de karmendiya hukumetê dike. Di sala 1882'an de li bajarê Silêmaniyê dibe katibê nifûsê û di sala 1886'an de dibe katibê sereke (başkatibê) mehkemê. Di sala 1895'an de li bajarê [[Kerbele]]yê dibe cîgirê dadgerê pirsyarî. Di sala 1898'an de digel şêx Seîdê bavê şêx Mehmud diçe Tirkiyeyê û ji wir jî bi hev re çûne hecê. Piştî
Pîremêrd, di navbera salên 1882 û 1898'an de karmendiya hukumetê dike.
edakirina ferza Xwedê car din difetile bajarê Silêmaniyê. Di sala 1891'ê de digel şêx Ehmedê Xaniqînê û helbestkar Wefayî diçine Tirkiyeyê. Li bajarê Stebolê rûdine. Piştê domekekê karbidestên Meclîsa Osmanî pê dihesin ku Pîremêrd gelek rind bi zimanê farisî dizane. Wî dikin endamê meclisa alî û ritba begîtiyê didinê. Domekekê vî karî pêk tîne û dû re diçe zankoya Stenbolê. Di peymangeha huquqê de qeyda xwe çêdike û dest diavêje xwendina bilind. Bi rewşeke serketî peymangeha xwe dixwîne û diqedîne.Piştî domekekê radiweste û dest bi sitaja parêzeriyê dike û dibe parêzerek qenc. Li bajarê Stenbolê nivîsxaneyekê vedike û parêzeriyê bi rewşeke têkûz dimeşîne. Di navberê re bi keçikek tirk re dizewice û dibe xwedî malavayî.
Di sala 1882'an de li bajarê Silêmaniyeyê dibe katibê nifûsê û di sala 1886'an
de dibe katibê sereke (başkatibê) mehkemê. Di sala 1895'an de li bajarê
===Komela Alîkarî û Pêşketina Kurd===
Kerbeleyê dibe cîgirê dadgerê pirsyarî. Di sala 1998'an de digel şêx Seîdê
Di sala 1908'an de ji aliyê rewşenbîrên kurd ve di binê serekiya Seyid Evdilqadir de cemiyeteke bi navê "Kürd Teavün ve Terakki Cemiyeti" (Komeleya Alîkarî û Pêşketina Kurd) li bajarê Stenbolê damezirandin û ji aliyê heman cemiyetê ve bi navê "Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi"
Bavê şêx Mehmud diçe Tirkiyeyê û ji wir jî bi hev re çûne hecê. Piştî
(Rojnameya Alîkar û Pêşketina Kurd) rojnameyek jî weşandin. Pîremêrd bi navê xwe yê hêmanî "Tewfîqê Silêmanî" di nav de cih girt û bû xwedî berpirsyarê weşana rojnameyê. Di heman demê de helbestên xwe jî di rojnameyê de diweşandin. Di helbesta ku di rojnameya pêşî de hatiye
edakirina ferza Xwedê car din difetile bajarê Silêmaniyeyê. Di sala 1891'ê de
digel şêx Ehmedê Xaniqînê û helbestkar Wefayî diçine Tirkiyeyê. Li bejarê
Stebolê rûdine. Piştê domekekê karbidestên Meclîsa Osmanî pê dihesin ku
Pîremêrd gelek rind bi zimanê farisî dizane. Wî dikin endamê meclisa alî û
ritba begîtiyê didinê. Domekekê vî karî pêk tîne û dû re diçe zankoya
Stenbolê. Di peymangeha huquqê de qeyda xwe çêdike û dest diavêje
xwendina bilind. Bi rewşeke serketî peymangeha xwe dixwîne û diqedîne.
Piştî domekekê radiweste û dest bi sitaja parêzeriyê dike û dibe parêzerek
qenc. Li bajarê Stenbolê nivîsxaneyekê vedike û parêzeriyê bi rewşeke têkûz
dimeşîne. Di navberê re bi keçikek tirk re dizewice û dibe xwedî malavayî.
Di sala 1908'an de ji aliyê rewşenbîrên kurd ve di binê serekiya Seyid
Evdilqadir de cemiyeteke bi navê "Kürd Teavün ve Terakki Cemiyeti"
(Komeleya Alîkarî û Pêşketina Kurd) li bajarê Stenbolê damezirandin û ji
aliyê heman cemiyetê ve bi navê "Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi"
(Rojnameya Alîkar û Pêşketina Kurd) rojnameyek jî weşandin. Pîremêrd bi
navê xwe yê hêmanî "Tewfîqê Silêmanî" di nav de cih girt û bû xwedî
berpirsyarê weeşana rojnameyê. Di heman demê de helbestên xwe jî di
rojnameyê de diweşandin. Di helbesta ku di rojnameya pêşî de hatiye
weşandin de wiha digot:
"Emro, ke rojî cejnî hemuman e ser be ser
Kurdîş legel gelan le çilexane hatine der
Sî sal bû roj û rojê be salê le ber diçû
Rêgî Terablusî be pêxwas degirte ber
Te'nyan deda le Kurd ke şeq'n, naben walî
Ta şeq bû qebrî kurd û şeqeşeqî hate der."
Pîremêrd, di sala 1909'an de dibe qaymeqamê Colemergê û di sala
- Borekeyî (Sefîzade), Sidîq; Mêjûyî Wêjeyî Kurdî, Tebrêz 1951
- Kürd Mearif ve Terakki Gazetesi, Stenbol 1908
- Jîn, Silêmanî 1934 - 1950
************************************************************
PÎREMÊRD
Navê Pîremêrd ê rasteqînî Tewfîq e. Tewfîq ango Pîremerd lawêMehmûd Axa û neviyê Hemza Axa ye. Pîremêrd sala 1867an libajarê Silêmaniyê hatiye cîhanê. Malbata wî nave wî tewfîq daniye. Piştî ku ferza hecê kiriye nave wî bûye Hecî Tewfîq lê nasnavê wî bûye Pîremêr û Pîremêrd. Ev nasnav li şûna nave wî yê resen bûne nave wî yê ku di jiyana wî de cih girtine û ji aliyê gel ve jî hatiye pejirandin. Di hemû antolojî, pirtûk û nivîsan de jî bi navên Pîremêr û Pîremêrd tê nasîn.
Pîremêrd jiyana xwe ya zaroktî li bajarê Silêmaniyê derbas dike. Çanda xwe ya zaroktî ji malbat xwe û zarokên Silêmaniyê digire. Di temenê 6-7 saliya xwe de, dest bi xwendina Quranê dike. Di demeke kin de Quranê diqedîne. Piştî qedandina Quranê derbasî medreseyên Kurdistanê dibe. Dest bi xwendina li medreseyan dike. Him pirtûkên erebî û him jî yên farisî dixwîne. Her du zimanan jî hîn dibe. Ji bo ku bêhtir hînî van herdu zimanan bibe, diçe mizgefta Hemza Axa cem Mele Mihemedê Pêşrewê. Li wira jî demekê dimîne û dersan digire. Him xwendina medreseyê diqedîne û him jî xweşiktir hînî erebî û farisî dibe. Di ber xwendina xwe re gelek helbestvanên kurd, ereb û faris jî di ber çavan re derbas dike. Her wiha hînî wêjeya wan jî dibe. Hindik jî be bi zimanê erebî û farisî jî helbest nivîsîne.
Pîremêrd di dema feqîtya xwe de, li gelek medrese û bajarên Kurdistanê geriyaye. Kesên cur bi cur dîtine. Ji wan hînî gelek ramanên cîhanê bûye. Ji gelek seydayan sey standiye. Pîremêrd dema ku dest bi xwendina xwe kiriye, di heman demê de di medrese û dîwanan de dest bi xwendina helbestan jî kiriye. Demên pêşî helbestên bi kurdî yên Şêx Riza Talebanî, Hacî Qadirê Koyî, Nalî, Şarezorî û Mehwî dixwendin. Piştî demekê ew bixwe dest bi hûnandina helbestê dike û bi zaravayê soranî, helbestên delal dinivîse. Dema ku di medrese û dîwanan de helbestê xwe dixwendin, hesten guhdarên xwe di Hilda pîleya herî bilind. Hê di ciwaniya xwe de nav û dengê wî belav dibe û li piraniya Kurdistanê tê nasîn.
Pîremêrd di navbera salên 1882 û 1898an de, karmendiya hikûmetê dike. Di sala 1882an de, li bajarê Silêmaniyê dibe katibê nifûsê û di sala 1885an de, dibe katibê sereke yê dadgehê. Sala 1886an jî li bajarê Kerbelayê, dibe cîgirê dadgerê pirsiyariyê. Di sala 1898an de, ligel Şêx Seîd ê bavê Şêx Mehmûd diçe Tirkiyeyê û ji wira jî bi hev re diçin hecê. Piştî hecê, carekî din vedigere bajarê Silêmaniyê. Di sala 1891ê de, bi Şêx Ehmedê Xaniqînî û helbestvan Wefayî re diçe Tirkiyeyê. Li bajarê Stenbolê cîwar dibê. Piştî demekê karbidestên Osmanî agahdar dibin ku Pîremêrd, xweş bi farisî dizane. Wî dikin endamê meclisa Osmanî û ritbeya begîtiyê didinê. Demekê vî karî pêktîne û dû re diçe zankoya Stenbolê. Di peymangeha hiqûqê de qeyda xwe çêdike. Dest bı xwendina bilind dike. Bi awayek serkeftî zankoyê diqedîne. Piştî demekê dest bi staja parêzeriyê dike. Dibe parêzerek baş, kargeheke parêzeriyê li stenbolê vedike û dest bi peywirê dike. Di ve navberê re bi keçeke tirk re dizewice û dibe xwedî mal.
Di sala 1908an de, ji aliyê rewşenbîrên kurd ve, di bin serokatiya Seyid Evdilqadir de cemiyeteke bi navê “Kurd Teavun ve Terakkî Cemiyetî” Ango Komeleya Alîkarî û Pêşketina Kurd, li bajarê Stenbolê dadimezrînin. Ji aliyê heman cemiyetê ve bi navê “Kurd Teavun ve Terakki Gazetesî” ango Rojnameya Alîkarî û Pêşketina Kurd, rojnameyek tê weşandin. Pîremêrd bi navê xwe yê resen, bi navê Tewfîq Silêmanî di nava vê rojnameyê de cih digire û dibe berpirsiyarê weşana rojnameyê. Di heman demê de helbestên xwe jî di vê rojnameyê de dide weşandin.
Pîremêrd di hiojmara yekem ya vê rojnameyê de vê helbestê dide weşandin û wiha dibêje:
Emro ke rojî cejnî hemuman e ser be ser
Kurdîş legel gelan le çilexane hatine der
Sî sal bû roj û rojê be salê le ber diçû
Rojûy heram bû xêrî le ber şer dabû be şer
Merbû û tabiî Mem û Zîn bûn le rêge da
Gurg û çeqel le çêqelî Bekirî Mergewer beter
Mîller ne deng û rengî xelîfeyî debî û debist
Mazlûm ne hedî bû be şîkat degî bête der
Alem ke bûbûwe xizmî xezûrê sepanî şêx
Kurd destî girt bo nobeyê nekewte ber
Herçî ke bîtwaye emin kirdim ew dem e
Rêgî Terablûsî be pêxwas degirte ber
Tenyan deda le kurd ke şeqn naben walî
Ta şeq bû qebrî kurd û şeqeşeqî hate der
Pîremerd di sala 1909an de dibe qaymeqamê Colemêrgê. Di sala 1912an de jî dibe muteserifê bajarê tirk Amasyayê. Paşê ew jina xwe û du lawên xwe li Tirkiyeyê dihêle û vedigere Silêmaniyê.
Wê demê rojnameya Jîn di bin serokatiya Hiseyn Nazim de derdiket. Hiseyn Nazim serperiştiya rojnameya Jîn dispêre Pîremêrd. Di sala 1934an de Hiseyn Nazim diçe ser dilovaniya xwe û Pîremêrd dibe rêveberê rojnameya Jîn. Di heman salê de çapxaneyekê kirê dike. Rojnameyê li vê çapxanê derdixe. Dû re navbera Pîremêrd û xwediyê çapxanê xera dibe. Radibe çapxaneyeke din kirê dike. Heta sal 1950an ku koça dawî dike jî vê rojnameyê diweşîne. Herwiha di warê rojnamegeriya kurdî de Pîremêrd bi weşana rojnameya Jîn, karekî pîroz kiriye.
Mihemed Resûl Hawar di pirtûka xwe de, li ser Pîremêrd ê nemir radiweste û pesnê wî dide. Mihemed Resûl Hawar di vê pirtûka ku sala 1970yî li Bexdayê çapkirî de, jiyana Pîremêrd bi awayek berfireh li ber çavan radixe. Mihemed Resûl, Pîremêrd tenê wek helbestvan, weşanker û nivîskar nabîne. Di asta Viktor Hugo û Tolstoy de dibîne û pêşkêşî xwendevana dike.
Dema ku em li xebatên Pîremerd dinihêrin, em dibînin bê çima weke Tolstoyê kurdan hatiye bi navkirin. Lewra bi nivîsên folklorîk û bi çîrokên ku bûyerên dîrokî rojaneyî kirine wî ev nav heq kiriye.
Pîremêrd bi piralîbûna xwe jî baleke mezin dikişîne. Gelek rexnegir wî di warê xebatên wî de weke pêşevanekî dibînin. Pîremêrd, çîrok, şano û helbest nivîsîne û rojnamevanî jî kiriye. Çîroknivîsên dema Pîremerd rewşa ku tê de bûn di çîrokên xwe de dianîn zimên. Lê Pîremêrd, destanên kurdî bi wateyeke folklorîk nivîsîn û kirin çîrok. Vê rewşa Pîremêrd ku destanên kurdî bi şîroveyek nû kirin çîrok, rê li ber nivîskarên kurd ên din jî vekir.
Elaedîn Secadî û Rehîmê Qazî du nivîskarên kurd in ku weke Pîremêrd tevgeriyane û bi heman wateyê çîrok nivîsîne.
Pîremêrd dî çîrokên xwe de, armanceke sincî, polîtîk û pedagojîk da ber xwe û nirxên neteweyî jî di çîrokên xwe de hûnandin. Her wiha cudabûn û nûjenîtiya xwe jî li ber çavan rahêxist. Ji aliyê din ve, Pîremêrd bi wergerandina klasîkên cîhanê, rê li ber romana kurdî jî vekiriye.
Pîremêrd di çîrokên xwe de, dîrok û folklor bi hev re xebitandine û nirxên civaka kurd ên çandî, derêxistine pêş. Pîremêrd çîrokên xwe bi zimanekî zelal û fêmbar nivîsîne. Ji du çîrokên dîrokî ku nivîsîn, di Dawazde Siwarey Merîwan de, 12 siwarên kurd ên Mîrîtiya Baban ku sala 1770an artêşa Ecem têkbirin vedibêje. Ev destana kurd ku weke pexşanê hatibû nivîsîn, Pîremêrd bi awayek hemdem ji nûve nivîsiye. Di vê çîroka xwe de ji taybetmendiyên fermandarê Faris bi berfirehî diaxive. Ji aliyê din ve li ser girîngiya yekîtiya kurdan jî radiweste û tîne zimên ku dema yekîtî pêkwere, tiştek namîne ku bi serkeftin neqede. Herwiha duwazdeh suwarên kurd mînak dide û serkeftina wan a li hember artêşa Farisan weke çespîna vê yekê nîşan dide.
Çîroka wî ya din Memû Zîn a Ehmedê Xanî ye. Ev çîrok herî bêtir dişibe piyesekê. Di vê çîrokê de pirsgirêka jinê vedibêje. Di vê çîrokê de, pirsiyariya kesayetî tê kirin. Pîremêrd ev destana dîrokî girtiye dest û girêdanek di navbera dema bûrî û dema niha de pêkaniye.
Wergêrên Pîremêrd ên bi vî rengî, salên 1940, 41 û 42an di kovara Gelawêj de hatine weşandin
Di heman demê de Pîremêrd, bi helbestên xwe kurd û Kurdistan vejandiye. Bi van peywendiyan pêş ve diçe û wiha dibêje: “Pîremêrd, der barê evîn û evîndarî, hezkirin û xwezayê de, der barê neteweyên bindest, nemaze neteweya kurd û Kurdistanê, rizgariya gelê bindest, nemaze gelê kurd û yên mîna wan de, gelek helbest û berhem mivîsandine, pêşkêşî gelê cîhanê kirine.
Pîremêrd, weke giraniya helbestvan û wêjevanê kurd, bi awayek zêde behsa spehîtî û rindiya xwezayê dike.
Emê niha cih bidin helbesteke Pîremêrd a ku li ser Newrozê nivîsiye:
Eva roja sala taze ye Newroz hatiye
Cejna kevnê kurd e bi xweşî hatiye
Çend sal e gula hîvya mebest bû heta par
Her xûna lawan bû gula ava nû bihar
Wî rengê sore bû ke asoyê bilindî kurd
Mizgîna beyanê bo gele dûr û nêzîk bîr
Ewroz bû agrekî weha xiste nav cergewe
Lawan bi eşq diçûn pêşber pir mergewe
Wa roj hilat ji bedena berza welatewe
Xûna şehîd e rengê şefeq şewq vedatewe
Heta niha li tarîxa milet da rû nede
Qelxana gulê sîngê keçikan be hilnede
Bo şehîdê weten naxwaze şîwen û girîn
Ew namirin wa li dilê miletan de dijîn
Pîremêrd li ser demsalan jî helbest nivîsîne. Çawa tê zanîn ku demsal jî perçeyek ji xwezayê ne. Jixwe xweza bi demsalan tê holê. Helbestvanê me li ser demsala havînê wiha dibêje:
Wa beyanê gizînga tavê derket
Nema şevem bi tîrêja rojê serket
Xunçe gul xwe xuyan kir li dara
Bibalê jî şewra xwe kir nav gulzara
Lale tara ye li ber berê çiyan
Hênika can e bayê leylexan
Dema êvarê sîbera baxan
Xweş e bo yarê bayê ser şeher
Ev tîrana gul û milê can e
Bê te cem min jîna zîndan e
Cejn û şaya min hergav girîn e
Ez û bilbil cote zar û hejar
Hînî hesra me gulala dewrim
Wa jî daxa te bê wefa bimrim
Çaverêya min ke wa têm ser qebrê
Bi hêwa te zindî bibim du carê
Pîremêrd demsala biharê hildide dest û bi barana meha avrêlê dinimîne. Bi rewşa helbestên xwe dabaş ji barîna barana avrêlê dike. Bi wê baranê gul û gulzar çawa direwikin. Kelijandina dilê bengiyan, bi gewherê nîşan dide û bi rewşeke zanistî vê yekê li ber çavan radixe. Herwiha bi vî rengî vê helbesta jêr pêşkêşî me dike:
Barana nîsanê bû mirwarî
Bi rehmê li ser me dibarî
Zanistî bi wê hinegê kêm bû
Mîna gewher di nav sef de winda bû
Xwedî erfan ji neslê xweş
Zanistî li gêjgêjî kir xelas
Zanîtî û zanistî Xwedê bimin bînin
Belkî bêkesan bişev bixwînin
Xwendin şevê dike biroj
Perdetarîkê dike bi laş
Pîremêrd di felsefeya xwe de destnîşan dike ku ew mafê ji mêr û lawan re hatiye nasîn, divê ji keç û jinan re jî bê nasîn. Da em jî bi aliyê cîhaneke wekhevî ve bimeşin û ji wan kevneperestiyên gemar rizgar bibin. Pîremêrd pêşî gazî keçan dike ku weke lawan, ew jî di dibistanan de bixwînin. Ji wê kemna reş bifilitin ku bikaribin mafê xwe bistînin û biparêzin. Ji bo gihîştina vê yekê, bi vê rewşa jêrîn bang li keçan dike û wiha dibêje:
Ey keçikno werin mektebê
Hûn teskînê dilê me ne
Zîneta bax û ba û terîqê ne
Rewneqa destê gul im
Teze em tê gehîştin
Dayika qenc xwendewar
Mesela we têne meydan
Qewmekê pê bêye kar
Jin şirîka jîna mêr e
Nek tenê xerêqa bar û dêr e
Terbiyeta mêjik û mindal e
Bo weten bêwijdan helal e
Pîremêrd li ser folklora kurdî gelek lêkolîn kirine. Ew weke pêşevanê helbestvaniya kurdî ya nûjên jî tê hesibandin.
==Hinek xebatên Pîremêrd==
| 