Pergala Rojê

Pergala Rojê yan jî Rojbend, pergalakeye ku ji rojê û exterên li dor wê pêk tê. Serekîtirîn parçê ya pergala rojê Roj e ku 98,6% ji bariste ya wê pergalê pêktîne û rakêş a wê her tişt di xulgeh a xwe radigre. Pergala rojê ji cîsmên ku rasterast li dora Rojê dizivirin, yên herî mezin çar girse yên gaz û qeşayê û çar gerstêrkên bejayî ne, li pey wê hejmareke nenas ji gerstêrkên dwarf û bêhejmar cismên Sîstema Rojê ne. Pergala Rojê 4.6 mîlyar sal berê ji hilweşîna gravîtîkî ya ewrek molekular a mezin a navstêrkî ava bûye.

Çar gerstêrkên mezin ên pergala derve bi giranî ji gerstêrk ên bejahî girtirin. Du gerstêrkên herî mezin, Jupîter û Saturn, gerstêrkên mezin ên gazê ne ku bi giranî ji hîdrojen û helyûmê pêk tên; 2ê yên din, Ûranûd û Neptûn, girseyî yên mezin ên qeşayê ne ku bi piranî ji maddeyên ku li gorî hîdrojen û helyûmê xalên helînê yên kêm in pêk tên ku ji av, amonyak û metanan pêk tên. Heşt rêgehên dorveger ku jê re ekliptîk tê gotin li nêzî rêgeha Dinyayê ne. Di pergala Rojê de tiştên biçûktir jî hene. Kembera asteroîdê ya ku di navbera valahiya Mars û Jupîterê de ye. Ev cîsmên vir ji kevir, metal û ji qeşayê pêk tên. Li derveyî gerda Neptûnê kembera Kuiper û dîska belavbûyî ne ku hêjmara tiştên ku bi piranî ji qeşa û keviran pêk tên û ji derveyî wan jî hêjmara adenoidan a ku nû hatine keşfkirin hene. Di nav van cîsman de hinek tişt bi qasî ku di bin gravîteya xwe de hatine dorpeç kirin û bi vî rengî di bin hinek pênaseyan de bibin gerstêrk, mezin in. Her çend nîqaşek berbiçav heye ku dê çend tiştên weha hebin.^[1]

Vedîtin û lêgerîn

Di pirraniya dîrokê de, mirovahiyê têgeha Sîstema Rojê nas nekiriye û hêj jî bi awayekî aram fam nekiriye. Piraniya mirovan heya Serdema Navîn a Dereng – Ronesansê bawer dikirin ku Erd li navenda gerdûnê rawestayî ye û bi awayekî kategorî ji tiştên xwedayî an ethereal ên ku di ezman re diçûn cûda ye. Her çend fîlozofê Yewnanî Aristarchusê Samosî li ser ji nû vesazkirina helîosentrîk a gerdûnê texmîn kiribe jî, Nicolaus Copernicus yekem bû ku ji hêla matematîkî ve pergalek helîosentrîk a pêşbînîker pêşxistibû.^[2] Di sedsala 17an de Galileo keşf kir ku roj bi lekeyên rojê hatine nîşankirin û li rêgeha Jupiter çar satelaytan wî hene. Christiaan Huygens li pey vedîtinên Galileo, satelaytên Saturn Tîtan û xuyabûna xelekên Saturn keşf kir.^[3] Li dora sala 1677an de Edmond Halley li ser Rojê rêwîtiyek Merkûrê dît û wî pê derxist ka çawa çavdêrîyên parallaxa rojê ya gerstêrkekê (bi awayekî îdealtir bikaranîna veguhastina Venusê) dikare ji bo trîgonometrîkî dûrahîyên di navbera Erd, Venus û Rojê de bê tesbît kirin.^[4]

Di sala 1705an de Halley da zanîn ku dîtinên dûbare yên kometek ji heman mejiyê bûn. Her 75-76 salan carekê bi rêkûpêk vedigerin. Her çend ev yek di sedsala 1emîn de ji hêla Seneca ve di derbarê kometan de hate teorîze kirin jî ev yekem delîl e ku ji xeynî gerstêrkan cismên din jî li dora rojê dizivire. Dora sala 1704an de cara pêşîn bi îngilîzî peyva " Pergala Rojê " derket.^[5] Di sala 1838an de Friedrich Bessel parallaxeke stêrkî bi awayekî serkeftî pîvand, guhertineke berbiçav di pozîsyona stêrka ku ji hêla tevgera erdê ve li dora rojê hat afirandin, ku yekem delîla rasterast, ceribandî ya heliocentrismê peyda dike. Pêşveçûnên di stêrnasiya çavdêriyê de û karanîna keştiyên fezayê yên bêserûber ji wî demê ve vekolînek berfireh li ser cîsmên din ên ku li dora rojê dizivirin daye destpêkirin.^[6]

Awayî û kompozîsyon

Hemû gerstêrkên Sîstema Rojê gelekî nêzî ekliptîkê ne. Dema ku gerstêrk nêzî rojê bin, ew qas zûtir gerstêrkên hundurîn li milê çepê digerin hemî gerstêrk li milê çepê dizivirin lê Neptûn li milê rastê dizivire.

Parçeya sereke ya Sîstema rojê stêrkek rêza sereke ya G2 ye ku ji sedî 99.86 ji girseya naskirî ya pergalê dihewîne û bi gravîtasyonê serdestiya wê dike. Çar gerstêrkên herî mezin ên li dora Rojê, gerstêrkên mezin ji sedî 99 girseya heyî pêk tînin. Bi hev re tenê Jupiter û Saturn ji 90% zêdetir mezinahiya girseya sîstema rojê pêk tînin. Girseya mayî yên Sîstema Rojê (di nav de çar gerstêrkên bejayî, gerstêrkên dwarf, heyv, asteroîd û komet) bi hev re ji sedî 0.002 ji girseya giştî ya Pergala Rojê kêmtir in.

Piraniya heyberên mezin ên ku li dora Rojê dizivirin ku bi navê ekliptîkê tê zanîn li nêzikî rêgeha Dinyayê ne. Gerstêrk gelekî nêzî ecliptîkinê ne, di heman demê da komet û heyberên kembera Kuiper ê bi gelemperî di enîyên wê yên pir mezintir da ne.^[7] Di encama pêkhatina Sîstema Rojê de, gerstêrk û piraniya tiştên din li dora Rojê di heman alî de dizivirin ku Roj dizivire berevajiyê saetê ye, wekî ku li jor li ser qutba bakurê Dinyayê tê dîtin.^[8] Îstisna hene wek Haley's Comet ku piraniya heyvên mezin li dora gerstêrkên xwe di vî alî pêşdeçûyî de dizivirin (ku Triton îstîsna paşverû ya herî mezin e) û pir girseyê mezin di heman alî de dizivirînin (ku Venus îstîsnayek paşverû ya berbiçav e). Piraniya gerstêrkên Sîstema Rojê xwediyê pergalên wan ên duyemîn in ku ji hêla gerstêrkên ku jê re peykên xwezayî, an heyv têne gotin, li dora wan digerin. 2 ji wan, Tîtan û Ganîmed, ji gerstêrka Merkurê mezintir in.

Struktura giştî ya herêmên nexşandî yên Sîstema Rojê ji Rojê, çar gerstêrkên hindir ên piçûk ku ji aliyê kemberek bi piranî asteroîdên kevirî ve hatine dorpêç kirin û çar gerstêrkên mezin ên ku ji hêla kembera Kuiperê ya bi piranî tiştên qeşayî ve hatine dorpêç kirin pêk tê. Astronom carinan bi awayekî nefermî vê avanî yê li herêmên cuda dabeş dikin. Sîstema Rojê ya hundir çar gerstêrkên bejayî û kembera asteroîdê dihewîne. Pergala Rojê ya derve ji asteroîdan wêdetir e, di nav de çar gerstêrkên mezin de ne.^[9] Ji dema vedîtina kembera Kuiper, beşên herî derve yên Sîstema Rojê wekî herêmek cihê ku ji tiştên li derveyî Neptûn pêk tê têne hesibandin.^[10]

Afirandin û pêşveçûn

Dîskek protoplanetarî

Sîstema Rojê beriya niha bi 4.568 mîlyar salî ji hilweşîna giraniyê ya herêmekê di nava ewrekî mezin ê molekuler de ava bûye. Ev ewrê destpêkê îhtîmal e ku bi firehbûna çend salên ronahiyê be û jî çend stêrkan zêde bûye.^[11] Mîna ku ji ewrên molekularî diyar e, ev yek bi piranî ji hîdrojenê, hinek helyûm û mîqdarên piçûktir hêmanên giran ên ku ji hêla stêrkên nifşên berê ve hatine hev kirin, pêk hatiye. ^[12] Gava ku herêma ku dê bibe Pergala Rojê, ku wekî nebulaya pêş-rojê tê zanîn, hilweşiya û parastina leza goşeyê bû sedem ku ew zûtir bizivire. Navenda ku piraniya girseyê lê kom dibû ji dîska derdorê germtir bû.^[11] Dema ku nebula lihevhatî zûtir dizivire, wê dest pê kir ku di dîskên protogerstêrkî yên bi qantira 200 AU (30 mîlyar km) û li navendê protostêrkek germ û qalind bi hev ve dibe. Gerstêrkên ku ji berhevbûna ji vê dîskê çêbûne ku tê de toz û gaz bi gravîtasyonê balê dikişînin ser hev, li hev dicivin cîsmên mezin pêk anîn. Dibe ku di destpêka Sîstema Rojê de bi sedan protoplanet hebûn, lê belê bi hev ketin an jî xera bûn, gerstêrkên dwarf û cîsmên biçûk ên mayî hiştin.^[13]

Ji ber germahiya wanê bilind, bi tenê metal û sîlîkat karîn di sîstema Rojê ya hundirîn a germ a nêzî Rojê de bi awayekî zexm hebûna xwe biparêzin. Di dawiyê de wan cîsman, gerstêrkên zinarîn wekî Merkûr, Venûs, Cihan û Marsê afirandiye. Ji ber ku hêmanên metalîkan tenê perçeyek pir piçûk a nebulaya rojê pêk dianîn, gerstêrkên bejayî nekarîn pir mezin bibûn. Gerstêrkên mezin wekî Jupiter, Saturn, Uranus û Neptun ji xeta cemedê wêdetir ava bûne. Xala di navbera gerstêrkên Mars û Jupiterê de, ku tê de maddeyek têra xwe sar e têde pêkhateyên qeşayê yên guhezbar hişk man. Qeşayên ku van gerstêrkan çêkirin ji metal û silîkatên ku gerstêrkên hundirîn ên bejayî pêk tînin pirtir bûn. Ew têra girseyek mezin bûn ku atmosferên mezin ên hîdrojen û helyûmê, hêmanên herî sivik û pir zêde, bigirin. Bermayiyên ku qet nebûne gerstêrk li herêmên wekî kembera asteroîd, kembera Kuiper û ewrê Oortê kom bibûn.^[13] Modela Nice ravekirinek e ji bo afirandina van herêman û çawa gerstêrkên derve dikaribûn di pozîsyonên cihê de çêbibin û bi rêgezên cihêreng ên gravîtasyonê koçî gerstêrkên xwe yên niha bikin.^[14]

Roj

Rêgeha gerstêrkan li dora Rojê

Roj stêrka Sîstema Rojê ye û heta niha pêkhateya herî gir e sîstemê ye. Girseya mezin danûstendinek navxweyî ya têra xwe bilind peyda dike da ku li ber reaksiyonên nukleerî yên germî bisekinin. Reaksiyonên nukleer ên germî dibin sedem ku enerjiyek mezin çêbibe. Piraniya vê enerjiyê bi awayê pêlên elektromagnetîk di awayê ronahiya xuyayî de diçe qada navstêrkan. Roj stêrkeke zer e ku ji cureyê dwarfê ye. Lêbelê ew stêrkek navîn û ronahiyek li gorî stêrên din e. Stêrk di diyagrama Hertsprun-Russell de li gor germahiya rûberê xwe û ronahîbûna wan têne dabeşkirin. Di bingeh de, stêrka germtir û geştir e. Stêrên ku bi vê modelê ve girêdayî ne milê sereke ava dikin. Roj di nîvê milê sereke de ye. Stêrên ku ji Rojê geştir û germtir in kêm in, stêrên ku ji rojê kêmtir germ û geştir in, pirtir in.^[15]

Roj stêrkeke rêza sereke ya cureya G2 ye. Stêrkên rêza serekeyî ne germtir ronîtir in. Stêrkên ku ji rojê geştir û germtir kêm in. Stêrên bi giranî hûrtir û sartir ên wekî dwarfên sor têne zanîn, ji sedî 85 stêrkên Riya Şîrî pêk tînin.^[16] Roj di rojên dawî yên çêbûna gerdûnê de çêbûye. Ji stêrkên kevn hêmanên wî girantir in. Di navokên stêrkên kevnar û teqemenî de hêmanên ji hîdrojen û helyûmê girantir çêbûne. Dema ku stêrên ku di qonaxa yekem de hebûn kêmtir metal in. Di stêrên paşîn de zêdetir metal hene. Rastiya ku rêjeya metalên di Rojê de ji ya stêrkên kevnar zêdetir e, tê fikirîn ku di çêbûna gerstêrkên pergala rojê de rolek lîstiye. Tevlihevkirina metalên ku ji ber çêbûna rojê li pey xwe hiştibûn hişt ku gerstêrkan çêbibin.^[17]

Agahiyên teknîk

Agahîyên Teknîk ê Pergala Rojê
Gerstêrk	Giranî, (m)	Nîveşkêl, (m)	Vedor, (m)	Dûrahî ji rojê, (m)
Tîr (Merkur)	${3,18*10^{23}}$	${2,43*10^{6}}$	${7,60*10^{6}}$	${5,79*10^{10}}$
Gelawêj (Venus)	${4,88*10^{24}}$	${6,06*10^{6}}$	${1,94*10^{7}}$	${1,08*10^{11}}$
Erd (Dinya)	${5,98*10^{24}}$	${6,37*10^{6}}$	${3,16*10^{7}}$	${1,5*10^{11}}$
Behram (Mars)	${6,42*10^{23}}$	${3,37*10^{6}}$	${5,94*10^{7}}$	${2,28*10^{11}}$
Berçîs (Jupîter)	${1,90*10^{27}}$	${6,99*10^{6}}$	${3,74*10^{8}}$	${7,78*10^{11}}$
Keywan (Saturn)	${5,68*10^{26}}$	${5,85*10^{6}}$	${9,35*10^{8}}$	${1,43*10^{12}}$
Ûranûs	${8,68*10^{25}}$	${2,33*10^{6}}$	${2,64*10^{9}}$	${2,87*10^{12}}$
Neptûn	${1,03*10^{26}}$	${2,21*10^{6}}$	${5,22*10^{9}}$	${4,5*10^{12}}$
Pluton	${1,4*10^{22}}$	${1,5*10^{6}}$	${7,82*10^{9}}$	${5,91*10^{12}}$