Wîkîpediya

Pangea

Pangea, parzemînekî mezinê yek perçeyê dinyayê bû ku di serdema paleozoyî ya paşîn û destpêka serdema mezozoyî de hebûye.[1] Parzemîna Pangeayê yek ji yekîneyên parzemîn ên berê ya Gondwana, Ewroamerîka û Sîbîryayê bû ku di dema karbonîferî de bi qasî 335 milyon sal berê kom bûye û bi qasî 200 milyon sal berê, di dawiya serdema triyasî û destpêka serdema jûrasî (jûrayî) de dest bi perçebûnê kiriye.[2] Berevajiya erdê niha û belavkirina erdê ya girseya parzemînê, Pangea li ser ekvatorê bû û ji aliyê superokyanûsên Panthalassa û Paleo-Tethys û piştre jî ji aliyê Okyanûsa Tethys ve hatibû dorpêçkirin. Pangea superparzemîna herî dawî ye ku hebûye û parzemîna yekem e ku parzemîn ji aliyê erdnasan ve ji nû ve awayê parzemînê hatiye derxistin.

Pangea
  • Superparzemîn
  • paleocontinent Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Anîmasyona pêvajoya perçebûna parzemîna Pangeayê.
Dema bidawîbûnê
  • 201 millennium b.z. Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

Nexşeya Parzemîna Pangeayê.
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêreBelge

Têgeha etîmolojîk biguhêre

 
Alfred Wegener j. 1924–1930
 
Nexşeya Cîhanê ya Pangea ku ji aliyê Alfred Wegener ve hatiye çêkirin ku têgeha xwe diyar bike.

Navê "Pangaea" ji panê yewnaniya kevn (πᾶν, "hemû, tev, tevayî") û Gaîa an Gaea (Γαῖα, "Dayika Erd, erd") hatiye wergirtin.[3] Têgeha ku parzemînan carekê girseyek bejahî ya hevgirtî pêk dianîn, bi delîlên piştrast, ji hêla Alfred Wegener, damezrînerê teoriya zanistî ya hilkişîna parzemînan ve, di weşana xwe ya sala 1912an de Die Entstehung der Kontinente (Çêbûna Parzemînan) de hatiye pêşbînîkirin.[4] Wî di hîpoteza xwe ya di sala 1915an de di pirtûka xwe ya bi navê Die Entstehung der Kontinente und Ozeane (Çêbûna parzemîn û okyanûsan) de berfireh kiriye ku tê de wî destnîşan kiriye berî ku parzemîn ji hev veqetin û bizivirin cihên xwe yên niha, hemî parzemîn superparzemînek hevgirtîbûn ku jê re Urkontinent hatiye gotin.

Navê Pangaea di çapa 1920an de Die Entstehung der Kontinente und Ozeane de derbas dibe lê dema ku Wegener superparzemîna kevnar wekî "Pangeaya Karbonîferî" binav dike tenê carekê derbas dibe.[5] Wegener forma almanîkirî "Pangäa" bikar anî lê navê nav wêjeya zanistî ya almanî û îngilîzî (bi rêzê di 1922 û 1926 de) bi forma latînîkirî "Pangäa" (ya yewnanî "Pangaia") bû, bi taybetî ji ber sempozyûmeke Komeleya Erdnasên Petrolê ya amerîkî di mijdara sala 1926an de.[6]

Wegener di destpêkê de pêşniyar dike ku perçebûna Pangea ji ber hêzên navendî yên ji zivirîna erdê ku bandorê li parzemînên bilind ên li erdê dike. Lêbelê, ev mekanîzma bi hêsanî hate xuya kirin ku ji hêla fizîkî ve nebawer bû ku dibe dereng bûna pejirandina hîpoteza Pangeayê. Arthur Holmes mekanîzmaya maqûltir a veguheztina mantoyê pêşniyar kir ku digel delîlên ku ji hêla nexşeya binê okyanûsê ya piştî Şerê Cîhanî yê Duyem ve hatiye peyda kirin, dibe sedema pêşveçûn û pejirandina teoriya tektonîkên plakaya.[7] Ev teorî ji bo hebûn û perçebûna Pangaea raveya ku niha bi gelemperî tê pejirandin, peyda dike.

Delîlên hebûnê biguhêre

 
Belavbûna fosîlan li seranserê parzemînan yek rêzek delîl e ku hebûna Pangaea destnîşan dike.

Erdnîgariya parzemînên ku sînorê Okyanûsa Atlantîkê ye yekem delîl in ku hebûna Pangaea diyar dike. Bi lihevhatina diyar ya nêzîk a peravên Amerîkaya Bakur û Afrîkaya Başûr bi Ewropa û Afrîkayê re û bi dîtina nexşeya peravên re Pangea hatiye ferqirin. Yê pêşî ku pêşniyar kiriye ku ev parzemînan carekê bi hev re hatine girêdan û paşê ji hev veqetiyane dibe ku Abraham Ortelius di sala 1596 de be.[8]

Delîlên wekhevên ji bo Pangea di jeolojiya parzemînên cîran de têne dîtin ku di nav de meylên erdnasî yên di navbera peravên rojhilatê Amerîkaya Başûr û peravên rojavayê Afrîkayê de heye. Qeşaya polar a Serdema Karbonîferî dawiya başûrê Pangaea girtiye. Depoyên qeşayê, bi taybetî heya, depoyên heman temen û avaniyên li gelek parzemînên cihê yên dibe ku li parzemîna Pangea bi hev re bûne têne dîtin.[9] Berdewamiya zincîreyên çiyayan delîlên din peyda dike ku wek zincîra çiyayên Apalaşê ku ji başûrê rojhilatê Dewletên Yekbûyî heya Kaledonîdên Îrlenda, Brîtanya, Grînlenda û Skandînavyayê dirêj dibe.[10]

Delîlên fosîlan ên Pangeayê hebûna cureyên mîna û yeksan ên li parzemînên ku niha ji hev dûr in hene. Mînakî, fosîlên terapsîda Lystrosaurus li Afrîkaya Başûr, Hindistan û Antarktîkayê, li kêleka endamên flora Glossopteris ku parzemîn di rewşa xwe ya îro de bûna, belavbûna wê ji çembera polar heya ekvatorê dihatin dîtin. Bi heman awayî, xijendeyê ava şirîn Mesosaurus tenê li herêmên herêmî yên peravên Brezîlê û Rojavayê Afrîkayê hebûne.

Erdnas dikarin bi vekolîna rêgezên mîneralên magnetîkî yên di zinaran de tevgera lewheyên parzemînê diyar bikin. Dema ku zinar çêdibin, ew arasta magnetîkî ya Dinyayê diyar dikin ku nîşan dide ka polên li gorî zinaran kîjan alî ne; ev yek latî û arasteyan diyar dike. Cûdahiyên magnetîkî yên di navbera nimûneyên kevirên agirkuj ên niştecîh û navber ên ku temenê wan bi milyonan salan diguhere, ji ber têkeliya gerîdeya polar a magnetîkî (bi çerxa çend hezar salan) û hilkişîna parzemînan di nav mîlyonan salan de ye. Mirov dikare pêkhateya gerokê ya polar ku ji bo hemî nimûneyên hevdem yekane ye, jê bike, beşa ku hilkişîna parzemînê nîşan dide û dikare ji bo ji nû ve avakirina deşt û rêgezên parzemînê yên berê were bikar anîn.

Çêbûn biguhêre

 
Orojeniya Appalaçiyan

Pangea tenê superparzemîna herî dawî ye ku ji tomarên jeolojîk ji nû ve hatiye çêkirin. Çêbûna superparzemîn û perçebûna wan di dîroka Erdê de bi çerxayî ku tê dûbarekirin dertê holê.

Pîvandinên paleomagnetîkî ji erdnasan re dibe alîkar ku dirêjahî û rêgezên blokên parzemînî yên kevnar diyar bikin û teknîkên nûtir dibe ku alîkariya diyarkirina dirêjahiyê bikin. Paleontolojî dibe alîkar ku avhewayên kevnar were destnîşankirin, texmînên laşiyê ji pîvandinên paleomagnetîkî piştrast dike û belavkirina formên jiyanê yên kevnar nîşan dide ku blokên parzemînî di demên taybetî yên jeolojîk de nêzî hev bûne.[11] Lêbelê ji nû ve avakirina parzemînan berî Pangea, di nav de yên di vê beşê de, hinekî spekulatîv dimînin û ji nû ve avakirina cûda dê di hinek hûrguliyan de cûda bibin.[12]

Superparzemînên berê biguhêre

Çaremîn parzemîna dawîn, bi navê Columbia an Nuna, derdikeve ku di heyama 2,0-1,8 milyar sal berê de kom bûye.[13][14] Columbia/Nuna ji hev veqetiya û superparzemîna din Rodinia ji kombûn û kombûna perçeyên parzemînê pêk hat. Rodinia ji 1,3 milyar sal berê heta bi qasî 750 milyon sal berê dewam kir lê veavakirina wê ya rast û dîroka jeodnamîk bi qasî yên superparzemînên dawîn, Pannotia û Pangea, baş nayên fem kirin.[15]

Li gorî yek ji nûavakirinê, dema Rodinia perçe dibe, dibe sê perçe.[16] Bi van perçebûnan superparzemîna Proto-Laurasia, superparzemîna Proto-Gondwana û Kratona Kongo ya piçûk derdive holê. Parzemîn ên Proto-Laurasia û Proto-Gondwana bi Okyanûsa Proto-Tethys ji hev vediqetin. Piştre Proto-Laurasia perçe dibe û parzemînên Laurentia, Sîbîrya û Baltîka dertên holê. Piştre Baltîka ber bi rojhilatê Laurentia ve û Sîbîrya jî ber bi bakurê rojhilatê Laurentia ve ji hev dûr dikevin. Bi vê parçebûnê re du okyanûsên nû, Okyanûsa Iapetus û Okyanûsa Paleoasian têne afirandin. Piraniya girseyên jorîn dîsa li hev kom bûn û superparzemîna Pannotia-ya bi relatîvî ya kurt-jiyan ava kirin. Ev superparzemîn gelek erd li nêzî potan dihewand û li nêzî ekvatorê, tenê xelekek piçûk a girseyên polar bi hev ve girêdide. Pannotia heta 540 salan, nêzîkê destpêka serdema kambrî dewam kir û piştre re ji hev veqetiya ku Parzemîna Laurentia, Baltîka û superparzemîna başûr Gondwana derket holê.[17]

Çêbûna Ewroamerîka (Laurussia) biguhêre

Di serdema Cambrian de, parzemîna Laurentia ku paşê dibe Amerîkaya Bakur, li ser ekvatorê rûniştibû ku ji aliyê sê okyanûsên sinor ên ku aliyê li bakur û rojava ve Okyanûsa Pantalasî (panthalassî), li başûr Okyanûsa Iapetus û li rojhilat ve ji aliyê Okyanûsa Khanty hatibû dorpêç kirin. Di serdema ordovîkî ya destpêkê de, li dora 480 salan de mîkro parzemîna Avalonia - erdek ku perçeyên ku dibe rojhilatê Newfoundland, başûrê Giravên Brîtanya û beşên Belçîka, Bakurê Fransa, Nova Skotiya, New England, Îberya Başûr û bakurê rojavayê Afrîkayê vedihewîne, ji Gondwana veqetiya û dest bi rêwîtiya xwe yê yê ber bi Laurentia ve dest pê kir. Baltîka, Laurentia û Avalonia hemî di dawiya serdema ordovîkî de hatin cem hev û erdek bi navê Ewroamerîka yan Laurussia ava kirin û Okyanûsa Iapetusê girtin. Lihevketina perçeyên jî dibe sedema çêbûna çiyayên Apalaşê yên bakur. Sîbîrya nêzîkî Ewroamerîka, bi Okyanûsa Khanty ve di navbera her du parzemînan de rûniştibû. Dema ku ev hemî diqewimin, Gondwana hêdî hêdî ber bi Pola Başûr ve çû. Ev gava yekem a damezrandina Pangea bû.[18]

Lihevketina Gondwana bi Ewroamerîkayê re biguhêre

Pêngava duyem a di avakirina Pangea de lihevketina Gondwana bi Ewroamerîka re bû. Di nîvê Silurian de, 430 sal, Baltîka berê bi Laurentia re li hev ketibûn ku Ewroamerîkayê çêdike, bûyereke ku jê re Orjeniya Kaledoniyayê dihate gotin, ava kir. Avalonia hêj bi Laurentia re li hev neketibû lê gava ku Avalonia ber bi Laurentia ve diçû, rêya deryayê ya di navbera wan de ku bermayiyek ji Okyanûsa Iapetus bû, hêdî hêdî kêm dibû. Di vê navberê de, Başûrê Ewropayê ji Gondwana veqetiya û dest bi tevgera ber bi Ewroamerîkayê li seranserê Okyanûsa Rheicê kir. Ev herdu perçe li başûrê Baltîka li Devonian li hev ketin.[19]

Di dawiya Silurian de, Annamia û Çîna Başûr ji Gondwana veqetiyan û dest bi çûyîna ber bi bakur ve kirin, Okyanûsa Proto-Tethys bi nêzîkbûnên ber bi hev ve piçûk kirin û Okyanûsa Paleo-Tethys ya nû li başûrê xwe derxistin holê. Di Serdema Devonian de, Gondwana ber bi Ewroamerîkayê ve diçe û dibe sedema çêbûna Okyanûsa Rheic a piçûk. Di Serdema Karbonîferê ya Destpêkê de bakurê rojavayê Afrîkayê bi peravên başûr-rojhilatê Ewroamerîkayê ve girêdayî, dibe sedemên çêbûna beşên başûr a Çiyayên Apalaşê, Çiyayên Meseta û Çiyayên Mauritanide ku ev yek wekê bûyera ku Orojeniya Varîskî hatiye binavkirin. Dema ku beşa rojhilatê Gondwana (Hindistan, Antarktîka û Awistralya) ji ekvatorê ber bi Pola Başûr ve diçe, Amerîkaya Başûr ber bi bakur ve ber bi başûrê Ewroamerîkayê ve çû. Bakur û Başûrê Çînê li ser parzemînên serbixwe bûn. Mîkro parzemîna Qazaxistanê bi Sîbîryayê re li hev ketibûn. (Sîbîrya bi milyonan salan parzemînek cihê bû ji ber deformasyona superparzemîn Pannotia di Karbonîfera Navîn de bû.)[20]

Orojeniya Varîskî dibe sedema bilindahiya Çiyayên Pangean ên Navendî yên ku bi pîvana Himalayayên nûjen re hevber bûn. Digel ku Pangea ku niha ji Pola Başûr li seranserê ekvatorê û berbi Nîvkada Bakur ve dirêj dibe ji xeynî herêmek herdem şil yekser li dora çiyayên navendî, hewayek megamonsonî ya dijwar hate damezrandin.[21]

Çêbûna Laurasyayê biguhêre

Qazaxistana Rojava di serdema karbonîferî ya Dereng de bi Baltîka re li hev dikeve, Okyanûsa Ûral di navbera wan de û rojava Proto-Tethys di nav wan de girt (Orojeniya Ûralî) û dibe sedema çêbûna çiyayên Uralê û dibe sedema çêbûna superparzemîna Laurasyayê. Ev jî pêkhatina dawî ya damezrandina Pangaea bû. Di vê navberê de, Amerîkaya Başûr bi başûrê Laurentiya re li hev ketibû, Okyanûsa Rheic girtibû û Orjeniya Varîskî bi avakirina beşa herî başûr a çiyayên Apalaşî û Çiyayên Ouachita re temam kiribû. Di vê demê de, Gondwana li nêzîkî Pola Başûr e û cemedên li Antarktîka, Hindistan, Awistralya, Başûrê Afrîka û Amerîkaya Başûr çêbûn. Bloka Çînê ya Bakur di serdema jûrasî de bi Sîbîryayê re li hev ket, Okyanûsa Proto-Tethys bi tevahî hate girtin.

Di destpêka serdema permî de, Plakeya Kîmmeriya ji Gondwana veqetiya û ber bi Laurasya ve diçe, bi vî rengî Okyanûsa Paleo-Tethys hatiye girtin lê di dawiya wê ya başûr de okyanûsek nû, Okyanûsa Tethys derdikeve holê. Di serdema triyasî de, Pangea hinek zivirî û Plakeya Kîmerî hêj jî li seranserê Paleo-Tethysa bi awayekî hêdî diçû heya serdema jûrasî ya navîn. Di dawiya serdema triyasî de, Paleo-Tethys ji aliyê rojava ve ber bi rojhilat ve girtî bû ku Orojenyiya Kîmerî pêk aniye.

Jiyana li Pangea biguhêre

 
Dicroidium zuberi, nebatek serdema destpêka triasîk a ji Pangea (li Arjentîna îro)
 
Çar herêmên florîstîk ên cîhanê li ser sînorê permî-karbonîferî, 300 mîlyon sal berê

Pangea ji kombûna 335 mîlyon sal berê (serdema karbonîferî ya destpêkê) heta perçebûna 175 mîlyon sal berê (serdema jûrasî ya navîn) 160 milyon sal wekî superparzemînek (parzemîna gewre) hebûna xwe parastiye.[22] Di vê navberê de, jiyan di derbarê pêşketinê de pêşketinên girîng rû dide. Di deryayên serdema karbonîferî ya destpêkê de mecanên qirmiçî, brakiopod, bryozoans, segmasî û yekem masiyên bi hestî serdest bûn. Li jiyana li ser bejahiyê ji hêla daristanên lîkopsîdan ên ku kêzik û artropodên din û tetrapodên pêşîn lê dijiyan, serdest bû.[23] Dema ku Pangea dest bi perçebûnê dike, di serdema jûrasî ya navîn de, derya bi ajalên wekê molûsk (bi taybetî amonît), îktiyoz, segmasî û vatoz û yekem masiyên bi hestî yên bi per tîrêje hebûn, di jiyana li ser bejahiyê de jî ji hêla daristanên sikad û darên bi gozek ku di nav wan de populasyona dînezoran geş dibe û yekem memikvanên rastîn tê de xuya dibe, serdest bûn.[24]

Pêşveçûyîna jiyanê di vê demê de şert û mercên ku ji hêla civakên Pangea ve hatiye afirandin nîşan dide. Yekbûna piraniya parzemîna parzemînê di yek bejahiyê de berfirehiya peravên deryayê kêm dike. Zêdebûna erozyona ji qalika parzemînê ya bilindkirî girîngiya hawîrdorên lehiyê û deltayê li gorî hawîrdorên deryayî yên nezik zêde dike.[25] Meyla zuwabûna zû herî zêde li rojavayê Pangea ku bû navendek geşepêdan û belavbûna erdnîgarî ya amniotan diyar bû.

Çolên komirê bi gelemperî li herêmên herdem şil ên nêzîkî ekvatorê çêdibin. Civakên Pangea herêma lihevhatina navtropîkal hilweşand û hewayek mûsonê ya tund çêkir ku rabûna komirê daxist asta herî nizm a 300 mîlyon salên dawî. Di dema Permian de, barkirina komirê bi giranî li mîkroparzemînên Çînê yên bakur û başûr ku di nav çend deverên qalika parzemînê de ne ku bi Pangea re nebûn.[26] Pir rengiya avhewa li herêmên navînên Pangea de di şêwazên mezinbûna hestî yên pareiasaurs û şêwazên mezinbûnê yên li daristanên gymnospermê de têne xuya kirin.[27]

Tê pêşbînî kirin ku nebûna astengên okyanûsê alîgiriya kozmopolîtîzmê kiriye, ku tê de celebên serketî digihîjin belavkirina erdnîgarî ya berfireh. Kozmopolîtîzm jî ji hêla windabûna girseyî ve hate rêve kirin, di nav de bûyera windabûna Permian-Triassic, ya herî giran di tomarên fosîlan de û her wiha bûyera windabûna serdema triyasî-jûrasî ve tê birêvekirin. Ev bûyerên ha dibe sedema faunaya karesatê ku cihêrengiyek piçûk û kozmopolîtîzma bilind nîşan dide, di nav de Lystrosaurus ku piştî bûyera windabûna serdema permî-triyasî de li her quncikek Pangeayê belav dibe.[28] Ji aliyê din ve, delîl hene ku gelek celebên Pangaean bi navgînek erdnîgariyek bi sinor, tevî nebûna astengên erdnîgarî de bi navberên biçûk de bi kom bûne. Dibe ku ev ji ber guheztinên bihêz ên avhewayê û demsalê ve ku ji hêla hewaya giran a mûsonê ve hatiye hilberandin pêk hatiye.[29] Mînak, pteridospermên sar-adapted (rabatên tovên destpêkê) yên Gondwana ji belavbûna li seranserê Pangea ji hêla avhewa ekvatorî ve hatine asteng kirin û pteridospermên bakur li ser Gondwana di dema triyasî bi dawî bûne.[30]

Windabûnên girseyî biguhêre

Dibe ku tektonîk û erdnîgariya Pangea bûyera windabûna Permian-Triassêkê yan jî weidabûnên din xirabtir kiribe. Mînak, qada kêmbûyî ya hawîrdorên refika parzemînê dibe ku bûye sedema tunebûna cûreyên deryayî û dibe ku nehêştiye ev cûre xwe biparêzin.[31] Lêbelê tu delîlek ji bo bandorek cûrbicûrên herêmê di beşên nûtirîn û çêtir ên tomarên erdnasî de nehatiye dîtin.[32] Ihtimaleke din ev e ku kêmbûna belavbûna binê deryayê ya ku bi çêbûna Pangaea ve girêdayî ye û di encamê de sarbûn û daketina qalika okyanûsê, dibe ku hejmara giravên ku dikaribû ji cureyên deryayî re bibe penageh kêm kiribe. Dibe ku cihêrengiya cureyan jixwe beriya bûyerên wendabûna girseyî kêm bûye ji ber tevlihevbûna celeban dema ku parzemînên berê yên cihê bûne yek. Lê delîlên xurt hene ku astengiyên avhewa berdewam dikin civakên ekolojîk ên li deverên cûda yên Pangea ji hev veqetandiye. Teqînên Kemînên Emeishan dibe ku başûrê Çînê, yek ji çend deverên parzemînî yên ku bi Pangaea re nehatine yek kirin, wekî refugium ji holê rakiribe.[33]

Perçebûn û ji hev dûrketin biguhêre

 
Bi demê re perçebûna Parzemîna Pangaeayê.

Perçebûna Pangaeayê sê di qonaxên sereke de pêk hatiye.

Vekirina Atlantîkê biguhêre

Okyanûsa Atlantîkê bi yekrengî venebû û vekirin li bakurê navendî ya Atlantîk dest pê kir. Parçebûna yekem a Pangea ji bo dema Ladiniana dereng (230 sal) bi belavbûna destpêkê li vekirina navendî ya Atlantîkê hatiye pêşniyar kirin. Dûv re vekirin (rifting) bi peravê rojhilatê Amerîkaya Bakur, peravê bakurê rojavayê Afrîkayê û Atlasa Bilind, Saharan û Tûnisê berdewam kir.[34]

Qonaxek din di Jurasîka Destpêk-Navîn de dest pê kir (nêzîkî 175 sal), dema ku Pangea dest pê kir ji Okyanûsa Tethys li rojhilat berbi Okyanûsa Pasîfîk a li rojava veqetiya. Pevçûna ku di navbera Amerîkaya Bakur û Afrîkayê de pêk hat, gelek şikestinên têkçûyî pêk anî. Şikestineke jî di okyanûsa nû de, Okyanûsa Atlantîk a Bakur de rû da.[35]

Dema ku Laurasia dest bi zivirandina li gorî demjimêran kir û ber bi bakur ve bi Amerîkaya Bakur ber bi bakur û Ewrasya ber bi başûr ve çû Atlantîka Başûr heta Kretaceousê venebû. Tevgera Laurasia ya li milê saetê dibe sedema girtina Okyanûsa Tethys û firehbûna "Sinus Borealis", ku piştre dibe Okyanûsa Arktîkê. Di vê navberê de, li aliyê din ê Afrîkayê û li kêlekên cîran ên Afrîkaya Rojhilat, Antarktîka û Madagaskarê, şikestinên nû çêdibûn ku bibe sedema pêkhatina Okyanûsa Hindî ya başûrê rojava ku dê di Krîtasayê de vebe.

Veqetandina Gondwana biguhêre

Dema ku axa Gondwana li gelek parzemînan (Afrîka, Amerîkaya Başûr, Hindistan, Antarktîka û Avusturalya) veqetiyan, qonaxa duyem a mezin di perçebûna Pangea de di Serdema Krîtasî ya Destpêkê de (150–140 sal) dest pê kir. Binavbûna li Tethyan Trench dibe ku bûye sedem ku Afrîka, Hindistan û Awistralya ber bi bakur ve biçin û bûye sedema vekirina "Okyanûsa Hindî ya Başûr". Di Serdema Cretaceousê de, Atlantîka, Amerîkaya Başûr û Afrîkaya îro, di dawiyê de ji rojhilatê Gondwana (Antarktîka, Hindistan û Awistiralya) veqetiyan. Dema ku Amerîkaya Başûr dest pê kir ku ber bi rojava ve ji Afrîkayê dûr bikeve, di Krîtaya Navîn de, Gondwana perçe dibe ku Okyanûsa Atlantîka Başûr veke. Atlantîka Başûr bi yekcarî pêş neket lê di wê demê de ji başûr ber bi bakur ve diçû.

Her weha, di heman demê de, Madagascar û Hindistanê dest pê kir ku ji Antarktîka veqetin û ber bi bakur ve çûn û bûne sedema vekirina Okyanûsa Hindî. Madagaskar û Hindistan 100–90 sal ji hevdû di Krîta Dereng de veqetiyan. Dema ku Madagaskar rawestiya û Deşta Afrîkî da sekinandin, Hindistan her sal bi 15 santîmetre ber bi bakur ve ber bi Ewrasyayê ve diçû (bi rekorek tektonîkî ya plakayê), girtina rojhilatê Okyanûsa Tethîsê pêk anî. Zelanda Nû, Kaledonya Nû û yên din ên Zelandya dest bi veqetîna ji Awistralya kirin, ber bi rojhilat ve ber bi Pasîfîkê ve çûn û Deryaya Koral û Deryaya Tasman çêkirin.

Vekirina Deryaya Norwêcê û perçebûna Awistiralya û Antarktîkayê biguhêre

Qonaxa sêyem a mezin û dawîn a perçebûna Pangea di destpêka Cenozoic de (ji Paleocene heta Oligocene) pêk hatiye. Dema ku Laurasia perçe bû ku Amerîkaya Bakur/Greenlanda (ku jê re Laurentia jî tê gotin) dema ku ji Ewrasyayê xilas dibe Deryaya Norwêcê (60-55 sal) çêdike. Okyanûsa Atlantîk û Hindî berbelavbûna xwe domandin û Okyanûsa Tethysê girtin.

Di vê navberê de, Awistiralya ji Antarktîkayê veqetiya û mîna ku Hindistanê ji 40 mîlyon sal berê zêdetir kiribû bi lez ber bi bakur ve çû. Awistralya niha li ser rêya lihevketina bi rojhilata Asyayê re ye. Hem Awistralya û hem jî Hindistan niha salê bi 5-6 santîmetre bakurê rojhilatê diçin. Antarktîka ji damezrandina Pangea û vir ve nêzîkî 280 sal li Pola Başûr bûye. Hindistan dest pê kir ku bi Asyayê re de dest pê kir, Orojeniya Himalayan ava kir û her weha di dawiyê de Deryaya Tethys girt û ev lihevketin di roja îro de jî didome. Deşta Afrîkî dest bi guherandina bergehê (hêl) kir, ji rojava ber bi bakurêrojava ber bi Ewropayê ve û Amerîkaya Başûr dest pê kir ku ber bi bakur ve biçe wê ji Antarktîkayê veqetîne û yekem car rê da gera okyanûsê ya temam li dora Antarktîkayê. Ev tevger digel kêmbûna tansiyona karbondîoksîtê ya atmosferê re dibe sedema sarbûna bilez a Antarktîkayê û hişt ku cemed çêbibin.[36] Ev cemed di dawiyê de di nav befrên qeşayê yên bi kîlometre qalind de ku îro têne dîtin li hev kom bû. Bûyerên din ên girîng di dema Senozoyîk de pêk hatin ku di nav de vekirina Kendava Kalîforniyayê, bilindbûna Çiyayê Alperan û çêbûna Deryaya Japonê heye.

Guherîna avhewaya piştî Pangea biguhêre

Bi perçebûna Pangaeayê re mîqdarên mezin ên karbondîoksîtê ji şikestinên parzemînê derketin. Vê yekê Zêdebûna CO2 ya Mezozoîkê hilberand ku dibe sedema zêdekirin a avhewa pir germ a di Serdema Krîtaya Destpêkê de.[37] Di heman demê de vebûna Okyanûsa Tethysê jî dibe sedema germbûna avhewayê. Çiyayên okyanûsa navîn ên pir bi tevger ên ku bi perçebûna Pangea ve girêdayî ne, asta deryayê di tomarên jeolojîk de herî zêde bilind kirin û piraniya parzemînan xistiye binê avê.[38]

Berfirehbûna qadên avhewa yên nerm ên ku bi perçebûna Pangeayê re dewam dike dibe ku bûye sedema cihêrengbûna riwekên kulîlkdar.[39]

Çavkanî biguhêre

  1. ^ "Pangea | Definition, Map, History, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 13 adar 2023.
  2. ^ Rogers, John J. W. (2004). Continents and supercontinents. M. Santosh. New York: Oxford University Press. ISBN 1-4237-2050-4. OCLC 61341472.
  3. ^ "pangaea | Etymology, origin and meaning of pangaea by etymonline". www.etymonline.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 13 adar 2023.
  4. ^ Wegener, Alfred (1920). Die Entstehung der Kontinente und Ozeane. Die Wissenschaft. Sammlung von Einzeldarstellungen aus den Gebieten der Naturwissenschaft und der Technik.Bd. 66. Braunschweig: F. Vieweg.
  5. ^ Wegener, Alfred (1920). Die Entstehung der Kontinente und Ozeane. Die Wissenschaft. Sammlung von Einzeldarstellungen aus den Gebieten der Naturwissenschaft und der Technik.Bd. 66. Braunschweig: F. Vieweg.
  6. ^ "Digizeitschriften". www.digizeitschriften.de. Roja gihiştinê 13 adar 2023.
  7. ^ Holmes, A. (1931). "XVIII. Radioactivity and Earth Movements". Transactions of the Glasgow Geological Society (bi îngilîzî).
  8. ^ Philip., Kearey, (2009). Global Tectonics. John Wiley & Sons, Ltd. ISBN 978-1-4443-0322-3. OCLC 781264956.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  9. ^ Murck, Barbara Winifred (1999). Study guide to accompany Geology today: understanding our planet, Barbara W. Murck, Brian J. Skinner. Barbara Winifred Murck. New York: J. Wiley. ISBN 0-471-32323-3. OCLC 42791003.
  10. ^ Merali, Zeeya (2009). Visualizing earth science. Brian J. Skinner, Alan H. Strahler, National Geographic Society. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons. ISBN 978-0-471-74705-5. OCLC 226361765.
  11. ^ "Jêdera academic.cup.comê". academic.oup.com. doi:10.1093/sysbio/syu042. Roja gihiştinê 14 adar 2023.
  12. ^ Torsvik, Trond H. (2017). Earth history and palaeogeography. L. R. M. Cocks. Cambridge, United Kingdom. ISBN 978-1-107-10532-4. OCLC 968155663.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (lînk)
  13. ^ Zhao, Guochun; Cawood, Peter A; Wilde, Simon A; Sun, Min (1 çiriya paşîn 2002). "Review of global 2.1–1.8 Ga orogens: implications for a pre-Rodinia supercontinent". Earth-Science Reviews (bi îngilîzî). 59 (1): 125–162. doi:10.1016/S0012-8252(02)00073-9. ISSN 0012-8252.
  14. ^ Романюк, Т. В.; Кузнецов, Н. Б.; Белоусова, Е. А.; Горожанин, В. М.; Горожанина, Е. Н. (21 adar 2018). "ПАЛЕОТЕКТОНИЧЕСКИЕ И ПАЛЕОГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ОБСТАНОВКИ НАКОПЛЕНИЯ НИЖНЕРИФЕЙСКОЙ АЙСКОЙ СВИТЫ БАШКИРСКОГО ПОДНЯТИЯ (ЮЖНЫЙ УРАЛ) НА ОСНОВЕ ИЗУЧЕНИЯ ДЕТРИТОВЫХ ЦИРКОНОВ МЕТОДОМ «TERRANECHRONE®»". Геодинамика и тектонофизика (bi rûsî). 9 (1): 1–37. doi:10.5800/GT-2018-9-1-0335. ISSN 2078-502X.
  15. ^ Li, Z. X.; Bogdanova, S. V.; Collins, A. S.; Davidson, A.; De Waele, B.; Ernst, R. E.; Fitzsimons, I. C. W.; Fuck, R. A.; Gladkochub, D. P. (5 kanûna paşîn 2008). "Assembly, configuration, and break-up history of Rodinia: A synthesis". Precambrian Research. Testing the Rodinia Hypothesis: Records in its Building Blocks (bi îngilîzî). 160 (1): 179–210. doi:10.1016/j.precamres.2007.04.021. ISSN 0301-9268.
  16. ^ Torsvik, Trond H. (30 gulan 2003). "The Rodinia Jigsaw Puzzle". Science (bi îngilîzî). 300 (5624): 1379–1381. doi:10.1126/science.1083469. ISSN 0036-8075.
  17. ^ Nance, R. Damian; Murphy, J. Brendan (1 kanûna paşîn 2019). "Supercontinents and the case for Pannotia". Geological Society of London Special Publications. 470: 65–86. doi:10.1144/SP470.5.
  18. ^ Wells, Stanley (28 çiriya paşîn 1999). Shakespeare Survey. Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-05329-7.
  19. ^ Torsvik, Trond H.; Cocks, L. Robin M. Preface. Cambridge: Cambridge University Press. rr. ix–ix.
  20. ^ Torsvik, Trond H.; Cocks, L. Robin M. Preface. Cambridge: Cambridge University Press. rr. ix–ix.
  21. ^ Otto-Bliesner, Bette L. (15 îlon 1993). "Tropical mountains and coal formation: A climate model study of the Westphalian (306 MA)". Geophysical Research Letters (bi îngilîzî). 20 (18): 1947–1950. doi:10.1029/93GL02235.
  22. ^ Rogers, John J. W. (2004). Continents and supercontinents. M. Santosh. New York: Oxford University Press. ISBN 1-4237-2050-4. OCLC 61341472.
  23. ^ "Life of the Carboniferous". ucmp.berkeley.edu. Roja gihiştinê 16 adar 2023.
  24. ^ "Life of the Jurassic Period". ucmp.berkeley.edu. Roja gihiştinê 16 adar 2023.
  25. ^ "Life of the Carboniferous". ucmp.berkeley.edu. Roja gihiştinê 16 adar 2023.
  26. ^ Ziegler, Alfred; Eshel, Gidon; Rees, P. McALLISTER; Rothfus, Thomas; Rowley, David; Sunderlin, David (2003). "Tracing the tropics across land and sea: Permian to present". Lethaia (bi îngilîzî). 36 (3): 227–254. doi:10.1080/00241160310004657.
  27. ^ Looy, Cindy V.; Ranks, Stephanie L.; Chaney, Dan S.; Sanchez, Sophie; Steyer, Jean-Sébastien; Smith, Roger M. H.; Sidor, Christian A.; Myers, Timothy S.; Ide, Oumarou (1 hezîran 2016). "Biological and physical evidence for extreme seasonality in central Permian Pangea". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology (bi îngilîzî). 451: 210–226. doi:10.1016/j.palaeo.2016.02.016. ISSN 0031-0182.
  28. ^ Sahney, Sarda; Benton, Michael J (7 nîsan 2008). "Recovery from the most profound mass extinction of all time". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 275 (1636): 759–765. doi:10.1098/rspb.2007.1370. ISSN 0962-8452. PMC 2596898. PMID 18198148.
  29. ^ Button, David J.; Lloyd, Graeme T.; Ezcurra, Martín D.; Butler, Richard J. (10 çiriya pêşîn 2017). "Mass extinctions drove increased global faunal cosmopolitanism on the supercontinent Pangaea". Nature Communications. 8: 733. doi:10.1038/s41467-017-00827-7. ISSN 2041-1723. PMC 5635108. PMID 29018290.
  30. ^ Overbeck, Franz; Rohde, Erwin (31 kanûna pêşîn 1990). "Franz Overbeck - Erwin Rohde, Briefwechsel". Briefwechsel. doi:10.1515/9783110878219.
  31. ^ Simberloff, Daniel S. (1974). "Permo-Triassic Extinctions: Effects of Area on Biotic Equilibrium". The Journal of Geology (bi îngilîzî). 82 (2): 267–274. doi:10.1086/627962. ISSN 0022-1376.
  32. ^ Overbeck, Franz; Rohde, Erwin (31 kanûna pêşîn 1990). "Franz Overbeck - Erwin Rohde, Briefwechsel". Briefwechsel. doi:10.1515/9783110878219.
  33. ^ Erwin, D H (1990). "The End-Permian Mass Extinction". Annual Review of Ecology and Systematics (bi îngilîzî). 21 (1): 69–91. doi:10.1146/annurev.es.21.110190.000441. ISSN 0066-4162.
  34. ^ "academic.oup.com". academic.oup.com. Roja gihiştinê 17 adar 2023.
  35. ^ Merali, Zeeya (2009). Visualizing earth science. Brian J. Skinner, Alan H. Strahler, National Geographic Society. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons. ISBN 978-0-471-74705-5. OCLC 226361765.
  36. ^ DeConto, Robert M.; Pollard, David (2003). "Rapid Cenozoic glaciation of Antarctica induced by declining atmospheric CO2". Nature (bi îngilîzî). 421 (6920): 245–249. doi:10.1038/nature01290. ISSN 1476-4687.
  37. ^ Brune, Sascha; Williams, Simon E.; Müller, R. Dietmar (2017). "Potential links between continental rifting, CO2 degassing and climate change through time". Nature Geoscience (bi îngilîzî). 10 (12): 941–946. doi:10.1038/s41561-017-0003-6. ISSN 1752-0908.
  38. ^ Atlas of life on earth. Dougal Dixon, M. J. Benton, Ayala Kingsley, Julian Baker. New York: Barnes & Noble. 2001. ISBN 0-7607-1957-8. OCLC 49595892.{{cite book}}: CS1 maint: others (lînk)
  39. ^ Chaboureau, Anne-Claire; Sepulchre, Pierre; Donnadieu, Yannick; Franc, Alain (30 îlon 2014). "Tectonic-driven climate change and the diversification of angiosperms". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 111 (39): 14066–14070. doi:10.1073/pnas.1324002111. ISSN 0027-8424. PMC 4191762. PMID 25225405.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Pangea&oldid=1646970" hatiye standin.