Wîkîpediya

Liechtenstein

Liechtenstein
Fürstentum Liechtensteinê
Mîrektiya Liechtenstein
Ala Nîşan
(Ala) (Nîşan)
Zimanên fermî Elmanî


Paytext Vaduz
Sîstema siyasî
 - Serokdewlet
 - Serokwezîr 		Hans-Adam II.
Daniel Risch
Rûerd
 - Giştî
160 km2
Gelhe
 - Giştî
 - Berbelavî
35.222 kes
221 kes/km2
Serxwebûn 1806


Dem UTC+1
Nîşana înternetê .li
Koda telefonê +423

Liechtenstein (Lîxtaynştayn) an jî Mîrektiya Liechtensteinê (bi almanî: Fürstentum Liechtenstein), welatekî biçûk ê Ewropayê ye û di navbera Awistriya û Swîsreyê de ye. Piştî Vatîkan, Monako û San Marînoyê re çarem dewleta herî biçûk a Ewropayê ye.

Erdnîgarî Biguhêre

 
Geliyê Rhine li ser sînorê di navbera Liechtenstein û Swîsre de.

Mîrektiya Liechtenstein li çiyayên Alpine li Ewropa Navîn di navbera Swîsre û Awistirya de ye. Rûbera vî welatî 160,5 kîlometre çargoşe ye û şeşemîn dewleta herî biçûk a serbixwe ya cîhanê ye. Welat bi Swîsreyê re 41,2 kîlometre û bi Avusturyayê re 36,7 kîlometre ye.[1]. Liechtenstein welatek e welatê bejahiyê û ligel Ûzbêkistan, yekane welatê ku cîranên wî deryayî ne[2].

Beşek mezin a Liechtenstein ji asta deryayê zêdetirî 1800 metre ye. Beşa rojhilatê welat girêdayî rêzeçiyayên Rätikon ye, ku di rêza navîn a Alpê de ye û çiyayê herî bilind jî Grauspitz ye ku bilindahiya wî 2 599 metre ye. Li herêma çiyê sê gelî hene, avên wan di dawiyê de diherikin Çemê Samîna Nexweş û ber bi Rhine. Parçeya herî rojavayî ya Liechtenstein geliyê Alpine-Rhine ye, ku her ku diçe bakur fireh dibe.[3] Geliyê çem demekê bi çolê bû, lê bi saya Kanala rastkirina Rhine û kanala avdanê (Şablon:K-de) hat çêkirin. di navbera salên 1931 û 1943an de ev herêm niha herêmeke baş a çandiniyê ye[4].

Avhewaya Liechtenstein-ê ji ber bilindahiya wê pir germ e, ku bi giranî ji ber bayê germ föhn ye. Herî sar di meha Çile de ye, dema ku germahiya navîn &kêm;4,5 °C ye. Tîrmeha herî germ e, dema ku germahî digihîje navînî 19,9 °C.[5] Salane baran di navbera 900 û 1 200 milîmetreyan de diguhere, lê li çiyayan dikare rabe 1 900 milîmetre [6].

Flora û faunaya welêt li gorî bilindahiya erdê pir diguhere. Ji ber bayê föhn, hinek kämmekkas li herêma Liechtenstein têne dîtin. Mînakî, li bilindahiyên bilind gula alp û stêra alp, ango edelweiss, mezin dibin. Darên herî berbelav ên li herêmê wek mînak xêrtir, bih û qir in. Ji cureyên mammalên xwecihî, wek nimûne, xew, Kurz, Kavirê Ewropî, xirok û gemssi hene. Zêdeyî 120 cureyên çûkan li welêt tên dîtin.[5]

Dîrok Biguhêre

 
Kela Vaduz di Serdema Navîn de hatiye çêkirin.

Yekem avabûna dewleta ku li xaka Liechtenstein ava bû, jêr Raetia di bin Frank de bû ku di sala 814 de piştî mirina Charlemagne hate damezrandin. Di 1342 de, wîlayeta Vaduz hate damezrandin, ku rasterast di sala 1396 de ket bin Împaratoriya Alman. Di 1434 de, Schellenberg li herêmê hate zêdekirin. Gelek malbatên cuda ji bo demeke dirêj li herêmê hukum kirin, wek Monforts, von Brandiss, van Sulzs û von Hohenems.[5]

Di navbera salên 1618 û 1648an de di Şerê Sî Salî de, xaka Liechtenstein pêşî ji hêla Awisturya û di 1647 de ji hêla Swêd ve hate dagir kirin. Piştî şer, von Hohenems, ku li herêmê hukum dikir, ketin tengasiyên aborî û wan di sala 1699an de Schellenberg û di 1712-an de Vaduz firot Malbata Liechtenstein, ku berê xwedan perçeyên mezin ax bûn. cihên din.[5]

Qeyser Charles VI di 23 Çile 1719 de Mîrektiya Liechtenstein ava kir. Wî her weha desthilatdariya malbata Liechtenstein li herêmê nas kir. Di dema Şerên Napolyon de, herêm ji aliyê Fransa û Rûsya ve hatibû dagirkirin. Ew bû beşek ji Yekîtiya Rhein û di heman demê de jî bû dewletek serbixwe. Piştî têkçûna Napoleon di 1815 de, Liechtenstein tevlî Konfederasyona Alman ya nû hatî damezrandin bû. Konfederasyona Alman di encama Şerê Prûsya-Awûstûrya di sala 1866de ji hev belav bû û têkiliyên qanûnî yên welêt bi Almanya re qut bûn. Di dema şer de 80 welatiyên Lîhtenstein li aliyê Awûstûryayê şer kiribûn, lê piştî şer hêzên çekdar ên welêt ji hev belav bûn.[5]

Di sedsala 19an de, Liechtenstein nêzîkî kirîna Alaska bû dema Rûsya Alaska pêşkêşî Liechtenstein kir.[7][8][9]

Liechtenstein heta Şerê Cîhanê yê Yekem bi Avusturya re di nav têkiliyên aborî yên nêzîk de ma. Di şer de, Liechtenstein bêalî ma. Şer bi têkçûna Avusturya bi dawî bû, dûv re têkçûnek aborî bû sedema yekîtiya gumrukê bi Swîsre re di sala 1923-an de û danasîna pereyê Swîsre li Liechtenstein.[5]

Prens Franz Josef II di sala 1938 de çû Vaduz.[10] Ew yekem mîrê Lîchtenstein bû ku li xaka Liechtenstein jiya. Liechtenstein di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de bêalî ma. Hin alîgirên Nazî li wî welatî hebûn ku piştgirî dabûn girêdana wî welatî bi Almanyayê. Piştî ku Almanya di sala 1945an de şer winda kir, li dadgehê hatin darizandin.[5] Mîrê niha yê welêt Hans Adam II di sala 1984an de piştî ku bavê wî dev ji serweriyê berda bû desthilatdar. Liechtenstein di sala 1991ê de bû endamê UN û di heman salê de jî tevlî Rêxistina Bazirganiya Azad a Ewropayê bû.[5] Herêma Aborî ya Ewropayê di sala 1995 de tevlî rêxistina bazirganiyê bû.[3]

Di sala 1999an de dema ku mîr îdia kir ku ew dikare parlementoyê fesih bike, têkiliya di navbera mîr û parlementoyê de aloz bû. Her wiha gefa çûna sirgûnê xwar. Welat di Adara 2003-an de li ser destûrek nû deng da, û wê demê Prince Hans Adam II hema hema xwediyê mafên bêkêmasî bû. Destûra bingehîn a heyî, di nav tiştên din de, mafê feshkirina parlamentoyê, tayînkirina dadweran û Desteya Vetoyê li ser qanûnan garantî dike. Li aliyê din di destûrê de bendek jî heye ku mafê gel ji bo lidarxistina referandumê ji bo rakirina desthilatdariyê misoger dike. Di sala 2004an de Hans Adem II ji bo kurê xwe Alois erkên xwe yên fermî îstifa kir, lê dîsa jî wezîfeya serokê dewletê girt.[5]

Di sala 2008'an de planeke berfireh xapandina bacê ji aliyê bankên Liechtenstein ve hat eşkerekirin. Piştre hikûmeta Liechtenstein ji bo razîkirina sermayedar û rêveberên ji welatên din bi lez tevger kir. OECD beriya niha di sala 2009'an de, dema ku hikûmetê pakêteke şefafî û reforman pêk anîbû, Liechtenstein ji "lîsteya reş" ya bihişta bacê derxistibû.[3]

Polîtîka Biguhêre

Sîstema siyasî Biguhêre

  Gotara bingehîn: Siyaseta Liechtenstein
 
Hans Adam reignech II jina wî Bi Marie Kinsky von Wchinitz und Tettau di 2013 de.

Forma hukumeta Liechtenstein padişahîya destûrî ye ku serokê wê yê mîras e mîr. Ji mirina Prens Franz Josef II di 1989 de, mîr Hans Adam II ye.[11]

Li welat parlamentoyek yekdeng (Landtag) heye ku 25 nûnerên wê ji aliyê gel ve hatine hilbijartin. Piştî hilbijartinê, mîr serokwezîr yê welêt, ku bi gelemperî serokê partiya herî mezin e, destnîşan dike. Serokwezîr (niha Adrian Hasler) serokatiya hikûmetê dike.[12] Ji bilî serokwezîr, çar wezîr di hikûmetê de kar dikin. Ji bilî nûnerên fermî, her komek herî kêm hezar welatî yan jî herî kêm sê şaredarî dikarin însiyatîfên qanûnî bikin. Qanûnên ku ji aliyê Landtag ve hatine derxistin jî dikarin bikevin referandûmê. Pêşnûme dema ku di Landtag û îmzaya mîr de piraniyek werdigire derbas dibe.[5] Partiyên herî mezin li Liechtenstein Partiya Gel a Pêşverû (Fortschrittliche Bürgerpartei, FBP) û [[Yekîtiya Welatparêz] (Yekîtiya Vaterländische, VU) ne. Hilbijartin her çar salan carekê tê kirin. Di hilbijartinên 2017an de partiya herî mezin Partiya Gel a Pêşverû bi rêjeya ji sedî 35,2 bû. Rêjeya Yekîtiya Welatparêz ji sedî 33,7, yên ne alîgirê (Die Unabhaengigen, DU) ji sedî 18,4 û yên Vapaan listen (Die Freie Liste) ji sedî 12,6 ê dengan bû. dengan .[13]

Avahiya parlamentoyê (Regierungsgebäude) di sala 1905an de hatiye temamkirin û cihê parlemento û hikûmetê ye. Malbata mîr heta sala 1938'an li Mûrîsya Valtice û Viyana li Awisturya jiya.

Siyaseta derve ya Liechtenstein bi giranî ji hêla Swîsre ve tê rêve kirin. Balyozxaneyên welat tenê li Berlîn, Bern, Brûksel, Cenev, New York (NY), Strasboûrg, Washington û Viyana.[14]

Hêzên polîs û parastina netewî Biguhêre

Destûra Liechtenstein hêzên leşkerî yên rawestayî qedexe dike. Rêxistin ji aliyê midûriyeta polîsan ve tê parastin.[12] Di rêxistina polîsan de 87 polîs û 38 xebatkarên sivîl hene. Polîs çekdar in. Sûc li Liechtenstein kêm e. Li girtîgeha welêt girtî kêm in an jî tune ne. Kesên ku ji du salan zêdetir cezayê hepsê li wan tê birîn dê bo Awûstûryayê bên veguhestin. Hêza polîsê Liechtenstein bi hevkarîya sê alî bi rayedarên Avusturya û Swîsre re kar dike.[15]

Liechtenstein polîtîkaya bêalîbûnê dişopîne û yek ji kêm welatên cîhanê yên bê hêzên çekdar ye. Hêzên çekdar piştî Şerê Prûsya-Awûstûrya, ku tê de artêşeke wê ya ji 80 kesan pêk dihat, tevî ku beşdarî şer nebû, hatin rakirin. Leşkerê dawîn di artêşa Liechtenstein de di sala 1939 de di 95 saliya xwe de mir.[16] Tevî ku welat dike ne xwedî artêş in, di rewşa awarte de hemî zilamên ku temenê wan 60 sal in dikarin ji bo leşkeriyê werin vexwendin.[5]

Herêmî Biguhêre

 
Nexşeya şaredariyên Liechtenstein.

Mîrektiya Liechtenstein di du beşan de tê dabeş kirin, Vaduz an Oberland (Zêdeya Jorîn) û Schellenberg an Unterland (Xaka Jêrîn). Herêm li ser şaredariyan hatine dabeşkirin, ku bi giştî 11 şaredarî ne.[5] Şaredarî biryarderên rêveberiya şaredariyê û qeymeqam hildibijêrin. Şaredariyek dikare bi biryara piraniyê ji hikûmeta federal veqete, herî kêm sê şaredarî dikarin bi hev re qanûnan biguherînin û çar şaredarî dikarin daxwaza guhertina destûrê bikin.[17] Di dawiya sala 2019an de 24 763 kes li herêma Vaduz û 13 986 kes li herêma Schellenberg dijiyan.[18]

Li herêma Vaduz şeş şaredarî hene:[18]

Li herêma Schellenberg pênc şaredarî hene: [18]

Çand Biguhêre

 
Muzeya hunerî li Vaduz.

Navenda çandî ya Liechtenstein paytext Vaduz ye. muzeya neteweyî û gelek galeriyên hunerî li wir hene. Li Liechtenstein gelek çalakiyên çandî hene û gel bi awayekî aktîf tevlî wan dibe. Stranbêjiya koral li welat xwedî kevneşopiyeke dirêj e; li gundan bi gelemperî band û koro hene, û li bajarên Vaduz û Balzers troupên operetta yên bi prestîj hene. Kevneşopiyên pîşesaziyê yên kevin xêzkirina bermîl û pêlavên darîn û her weha rahên xemilandî jî hene. Gelek çîrokên gelêrî vedigerin çewsandinên sêrbazan ên sedsala 17-an.

Mîrên Liechtenstein ji mêj ve xwedan koleksiyonên hunerî yên navdar ên cîhanê ne, ku li Engländerbau li navenda Vaduzê têne pêşandan. Hin berhevok jî li Muzeya Lîchtenstein li Viyana hene. Di sala 2000 de, Muzeya Hunerê ya Lîchtenstein ku li ser hunera hevdem sekinî li Vaduzê hat vekirin. Ew di sala 2015-an de hate berfireh kirin û berhevokên Weqfa Hunerê ya Hiltî jî tê de cih girt. Liechtenstein ji sala 1912'an û vir ve pûleyên posteyê xwe çap dike. Ew dahateke mezin ji dewletê re tînin. Gelek hunermendên herî mezin ên Liechtenstein xwe dane sêwirana mohran. Ji salên 1930-an vir ve li Vaduzê mûzeya postayê heye, ku niha beşek ji muzexaneya neteweyî ya welêt e.

Şanoya navdar a cîhanê Theater am Kirchplatz li Schaan ye. Li wir ji bilî şanoyê, pantomîm, şanoya zarokan, şanoya pûtê û fîlm jî tên nîşandan. Li aliyê din, Vaduz xwedan dibistanek muzîkê ya navdar e, ku li heman avahî ye ku dibe ku bestekarê herî navdar ê Liechtenstein Josef Gabriel Rheinberger lê hatiye dinê.

 
Kela Gutenberg li Balzers.

Li Liechtenstein gelek kelehên kevn hene, wek Kela Vaduz, Kela Gutenberg li Balzers, û kavilên Kela Schellenberg.

Çavkanî Biguhêre

  1. ↑ Liechtenstein di jimarên 2020 de, r. 5
  2. ↑ Kiljunen, Kimmo: Maailmat maat–al û dîrok, gotara "Liechtenstein ".
  3. ↑ a b c Şablon:Navnîşana Malperê
  4. ↑ Şablon:Navnîşana Malperê
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l Gall & Hobby, rûp. 385–389.
  6. ↑ Liechtenstein di jimarên 2020 de, rûp. 7
  7. ↑ Şablon:Web ref
  8. ↑ Şablon:Navnîşana malperê
  9. ↑ Şablon:Navnîşana malperê
  10. ↑ {{Web referansa | Navnîşan=http://www.fuerstenhaus.li/en/fuerstenhaus/geschichte/ Girêdana arşîvê 2012-05-09 li ser Wayback Machine | Sernav = Dîroka Mala Mîrî | Weşanger = Mala Mîrê Liechtenstein | Referand = 5/16/2012 | Ziman = (kurdî) }
  11. ↑ Liechtenstein in Figures 2020, r. 9
  12. ↑ a b Xeletiya çavkanî: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named CIA
  13. ↑ Şablon:Rêfa Malperê
  14. ↑ Şablon:Navnîşana Malperê
  15. ↑ Şablon:Web referansa
  16. ↑ Şablon:Nivîskar=Beattie, David
  17. ↑ {{Girêdana malperê|Navnîşan=https://wcd.coe[Girêdan daimî miriye] .int/ViewDoc.jsp?id=1001209&Site=CM| Sernav=Demokrasiya Xwecihî li Liechtenstein|Nivîskar=Newbury, Xiristiyan|Weşan=|Cihê weşanê=|Dîrok=2006|Weşanger=Kongreya Rêveberiyên Herêmî û Herêmî Forma pelê=Pel=Pelge |Description=|Cited=16/05/2012|Ziman={{ku} }}}
  18. ↑ a b c Xeletiya çavkanî: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named as2019

Girêdanên derve Biguhêre

  Li Wikimedia Commons medyayên di warê Liechtenstein de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Liechtenstein&oldid=1159004" hatiye standin.