Felsefeya dadê

Di dîrokê de pêşketina hizre dadî

Felsefeya dadê, hizre dadê têne ser ziman. Dîroka hizre dadê têne ser ziman. Weke bêje felsefe û felsefe hizir, felsefe dadê ji bêjeke ku mazina ku mirov li ser bisekinê ya. Axlabe ji li ser pêşketin û vaca dadê û dîroke wê disekinê. Bi vê yekê re, bêje felsefe dadê, bêjeyeke felsefîk e. Hîmê damazirandina vê felsefe, ku mirov li dîrokê meyîzenê, diçê ta deme sumeriyan. Sumeriyan bi teolojîyê hîmê wê afirand. Piştre, pêşketinên ku piştre derketin, wê ji têolojiyê dûrkirin û biserê xwe kirina hizrek. Pişt wan re, de deme Babîiiyan de Hammûrabî bi zagonên ku wî kifş kirina xwediyê cihekî ku teybete. Naîriyan, bi pêşxistina hizre civakî, di pêşketine hizre vê felfefê de weyneke mazin mirov karê bêje lêyistin.Piştre di deme Medan ew pêşketin berdewam dike. Di deme pêşketine Grekê de bi filozofên weke Arîstoteles re mazin bi pêşketikeve. Hatina naskirina hebûn û hizre tîrantiyê, weke pêvajoyekê di vê qadê de têne ser ziman. Bi naskirinê re hizre ´demokrasiyê derdikeve hole. Bi vê yekê re pêşketin dikeve pêvajoyaka nû de. Demokrasî, bi wate xwe re wate wê ´serweriya xalkê´ An ji ´ desthilatdariye xalkê´ ya.Bi vê yekê re, êdî di hizre dadê de ji, pêvajoyên nû derdikevina hole. Hizira dadê piştî pêşketina hizre demekrasiyê, êdî di xwe de hinek pêvajoyên pêşketinê jîn dike. Ewropa, piştî deme antikî e girekê, di vê qadê de di xwe de hinek pêşketinên bingeh çêdike. Pêşketina wê, hinekî ji bi vê yekê re girêdayî ya.

Bêja felsefe dadê, li ser hizira dadê tê ser ziman. Li serê pêşketine hizre wê tê ser ziman. Li ser dîroke wê ji tê ser ziman. Lê Dîrokê wê bi serê xwe ji, bi bêje ´dîroke dadê´ re dibe xwediyê qadakê.Avropa di dema xwe ya pişt deme antîke de ku ew hizir kifş dibe û di jiyanê û rêveberiyê de wate distêne, êdî dema demên navîn dest pê dike. Şerên dema demn navîn weke ancamên vê yekê ya.Di vê demê de ol kete ber lêpirsîne. Li ser hizre olê û hebûne civakê nîqaş derketin. Şerên ´sihsalan´ û şerên ´sadsalan´ yên ku di dema demên navîn de bûn ancamên vê yekê ne. Ol ji, di demên xwe yên pêketinê de paya xwe ji vê pêvajoyê digirê.Hizre olê di keve ber nîqaşan de. Di vê demên gelek kom derdikevin. Komên weke komên ku di hizreke nû ava kin derdikin. Bi vê yekê mirov ji derdikevin. Mirovên weke Luther dema xwenûkirin(´reformasyon´)didine dest pê kirin. Bi vê yekê re, dema demên navîn dibina qada şer û pevçûnan.Lê di dawiyê de, hizre xwenûkiirnê bi ser dikeve. Ol û rêveber, jev cude dibe. Bi vê yekê re, ku ol ji rêveberiyê dûr dikeve, êdî rêveber ji mecbûr dimene ku hizre xwe bi hîmê xwe re çêke. Bi vê yekê re, êdî demên lêgerîne dest pê dikin. Dema pêşketina hizre dadê bi têgihiştine mirov re dikeve demeke nû de. Ji vê yekê re ji, dema piştî dema demên navîn, demeke ku pir girînge. Piştre mirov ji nû ve tê şîrove kirin. Cihê wî yê di pergalê de tê şîrove kirin.Bi vê yekê re ji, cihê dewletê ji tê nîqaşkirin. Di nav van nîqaşan de demeke nû dest pê dike.Piştî dema demên navîn êdî hin bi hin hizre demokrasiyê de bi wate dibe di pergalan de. Pergalên demokratik, hîmê wan tê avêtin. Bi vê yekê re êdî li ser hizre dadê ji lêkolineke mazin û nîqaşaka mazin dest pê dike.Hizre destûrî êdî şîn dibe.Bi vê yekê re, xalaka sereke derdikeve pêş. Ew ji, mirov bixwe ya.Bi vê yekê re, hizre dadî, êdî bi vê yekê re dikeve deme xwe ya zanist de.Êdî dibe hizre deme zanist. Ku mirov bi sereke di vir de bêne ser ziman, mirov karê bêje ku hizre dadî hinek pêvajoyên sereke buhurandina. Ew pêvajo ji her weha na. Pêvajoya pêşî, di dema sumeriyan de ya. Ya piştre ya duya min bi hammûrabî re di deme babiêiyan de dest pê dike. Ya sêyemên ji deme Hûrî û mîtanîyan û ta deme Naîriyan bi pêşketina hizre civakî di demeke pêşketi de dibe. Piştre ya çaramin, mirov karê deme grekê ji weke demeke girêng bêne ser ziman. Ji deme wan piştre, mirov bi vê yekê re dema demên navîn dibine demeke girîng û berdewam vê deme bêne ser ziman û weke demeke dî ji bêne ser ziman. Dema demên navîn ji bi vê yekê re dibe dema pêncemin. dema şeşemîn ya pişt dema demên navîn re ya. Dema têgihiştin û zanînê ya. Ev dem, dema 18 û piştre digirê nav xwe. Dema iro ji, mirov karê weke demeke haftemên mirov şîrove bike û bêne ser ziman. Ev dem ji, deme me ya ku em iro jîn dikina.

Dîrok û hizre dadî

Ji deme Sumeriyan pêşketina hizre dadî dest pê dikê. Şaristanî, deme ku mirov li ser dihizrê, mirov fahmdike ku di pêşketina xwe de xwediyê pergalakê ya. Bê pergal şaristanî pêş ne keve. Ji bo ku pergal ava bibe û bi rê ve herê ji dad û hizre wê lazima. Bi hizre wê di şaristaniyê de pêşketin çedibe. Di deme sumeriyan de ji ev yek heya. Di deme wan de hizre dadî mazin pêşketiya. Hizre ku weke zagonan bi kar tê û tê bi kar anîn pêşketiya. Di deme sumeriyan de hizre xwûde bi pêş dikeve. Ev pêşketin, hin bi hin di be bingihê rastkirin û pêşketinên hizre û hizre dadî ji. Bi vê yekê, divêt ku mirov bêje ku pêşî têgihiştin pêş dikeve. Bi têgihiştin re, wê çawa bê hewldan tê kifş kirin. Sumeriyan, teolojiya vê yekê mazin ava kiribûn. Sumeriyan hizre xwe, teolojiya wê avakiribûn. Deme ku mirov pêşketina wan pêşketina şaristaniya wan û pêre ji hizre pergala wan û hizre daditiya wan fahm bike, hingî, mirov vê yekê pir baş bibîne.

Deme sumeriyan, mirov karê weke deme kifşkirinan de di vê qadê de bibîne. Ya rasti di vê qadê de gelek kifşkirinên wan hene.Hizre wan mazin pêşdikeve. Hizre serdestiyê di pergalê de di deme wan de pêşdikeve. Ew bi zagonan vê ykê pêşdixin.Pêşketinên wan yên di qada hizre dadî de wan dike serdest. Di deme wan de hizrên xwûdayî yên wan, wan serdest dike. Demên pişt wan re ji di demên Babiliyan de ev serdestiya wan mazin berdewam dike di destê Babiliyan de.Di deme Hammurabbi de demeke nû pêş dikeve. Mirov karê deme wê weke demeke nû bêne ser ziman.Di deme wî de, hizre dadî û ya zagoni dibe ya bingih. Ew bidestêê xwe de zagonên wê demê di nivîsêne. Ji xwûdeyê xwe de têne ser ziman. Deme ku li gor ku ew tê ser ziman, ku zagonan dinîsêne û piştre derdikeve ber xwûdeyê xwe û raxe ber wî, hingî, ew mazin bûna xwe ya li wê demê bi hizre dadî denezan dike.

Hammurabbi demeke nû ya di demê de. Di pêşketina demê de. Ew demên berî xwe dixwêne û weke senteze wan deman zagonên xwe di nivîsêne. J ivê yekê, deme ku mirov gav bi avêje û bêne ser ziman, hingî, mirov karê bêje ku di deme berî wî de bi hizrî koladarî pêşketiya. Pêşketina ku di deme wî de derdikeve pir mazina. Koladarî êdî pêşdikeve. sisteme koladariyê pêş dikeve. sisteme koladariyê di deme wî de zagona xwe ya bingihin ya bingihin dide nivîsandin.Piştî wî re di demên pêşketinê de êdî hin bi hin hizrên din ji derdikevin. Hizrên ku di derdikevin bi olê derdikevin. Bi vê yekê bicih anîna wan ji weke hizreke pîroz diafirê. Hizrên olî yên din ji derdikevin. Êdî hin bi hin bi vê yekê, hizrên din ji derdikevin, Êdî hizre koladariyê hin bi hin li hevberê hizirne din ji pêşketina wan di binê. Vê yekê, mirov karê bi têgihiştinê re bêne ser ziman. Bi pêşketine têgihiştinê re bêne ser ziman.

Demên nû û hizre dadî û pêşketin

PIştî demên Babiliyan re êdî hin bi hin hizrên nû derdikevin. Hizrên ku bi hizre ku Hammurabbi afirandiya pêre dikevine şer de, her weha hizrên nû diafirin.Bi vê afirandinê êdî hin bi hin, pêşketin di vê qadê de dikeve astaka di de. Di olê de çend ku têgihiştin pêşdikeve, bakirina vijdana mirov derdikeve pêş. Hin bi hin ev hizir derdikeve pêş. Çend ku derdikeve pêş, êdî di hizre dadî ji bandûr û hebûna xwe dide nişandin.

Dad, êdî hin bi hin bi hizre xwe re weke ku bake vijdanan bi pêş dikeve. Êdî ji vijdanan dûr pêşnekeve. Di deme Gutî, Mîtanî û naîriyan de ev pêşketin mazin bi pêşdikeve. Di deme Medan de Hizre vê nizêkatiyê diafirê û di hizre dadî de ji bi wate dibe.Hizre dadî di deme Medan û hinekî piştre mazin bi pêşdikeve. Êdî mirov ji dike nava xwe de. Bi vê kirina nava xwe de êdî koladarî tê bidest niqaşkirin û raxnakirin. Di deme Medan de ev yek bi hizir tê kirin. Di hizrê olî de tê rûniştandin ji. Ji wê demê pêde, hin bi hin ji xwe êdî binginhê hizre dadî ya hemdem diafirê. Di wê demê de ne tenê li Mediya, li Athane û Roma ji pêşketinên mazin derdikevin. Yên ku Medan û wan pêşketinên berî wan baş dixwênin Romî ne. Bi vê yekê re êdî mirov karê bêje ku di roma de hizreke mazin ya dadî bi pêşdikeve.

Bi deme Medan re deme Athane û Roma ji derdikeve û pêşdikeve. Li deme xwe serdest dibe. Pêşketinên deme xwe kifş dikin. PIştî ku Medi li ber Persan têk diçin, êdî hin bi hin demeke nû diafirê. Demên nû diafirin. Athane û Roma derdikevin pêş bi pêşketinên xwe re. Ew demên xwe bi serdesti di buhurênin. Haya deme Demên navîn her weha deme antikî serdest dubuhurê, Hizre Demokrasiyê ji hê di deme Antikê de bi hizre xwe dadî re şîn daya. Bidest pêşketinê ji kiriya. Hizre demokrasiyê di demên berê zayinê di 507 wan de bidest pêketina xwe dike.Êdî hizre dadê ji li gor wan pêşketinên hizrê yên ku wê bibin dibin. Hizir di bpêşketina xwe de wêje pêş xistiya û êdî hîtabî vijdanê mirov dike. Helenizm berî zayinê di 230 wan de pêşketi û hinek amcamên wê yên bingihin bûn.

Bi derketin û pêşketina Nebi Musa re demeke nû ji xwe di hizir olî de dest pê kiribû. Yel-yazdanî pêşketibû.Hin bi hin ji pêş ji dike. Ev pêşketin wê di demên piştre wê derketina nebî Îsa ji kifş bike.Ol, di hizire de bi wan pêşketinan ji hizre xwe, hizre koladariyê diavêje. Hizre "wekheviyê" derdixe pêş. Ji bo wê hewldide ku pêşketinne çêke. Kurdên naîri hizre weha ku pêşdikeve bi pergal dikin. Ew pergalkirin, piştre pêşdikeve. Haya ku dem tê deme Nebî Îsa êdî Bi timî di nêzîkatiyê de di vê yê de zelaliyek çêdibe. Nebî Îsa felsefe vê hizre bi vijdan diafirêne. Li gor vê ji wekheviyê têne ser ziman. Ev demeke niya di pêşketinê de û di hizr de. Wê ev pêşketin di hizre dadî de ancamên mazin derxe hole.

Dem haya ku tê demên navîn demên pişt Nebî Îsa re, êdî şerek di vê qadê ru dide. Ya rastî şerên demên navîn şerên di hizir de gahana astahkê tênine ser ziman. Nêzîkatiyên berê û yên nû pêşketina bihev re di wê demê de dikevine şer de. Hersê demên deme navîn li ser vê yekê diafirin. Roformasyonên di wê demê de di hizre olî de dibin, yên bingihin in û demên piştre ji pêşketinên wan kifş dikin. Ol êdî tenê dijdan de dimêne. Êdî hîme demên nû yên zanistê û demên zanistê bi xwe ji diafirin. Demên nû tên êdî.

Demên zanistê û hizre dadî ya hemdem

PIştî demên deme navîn êdî demne nû dest pê dikin di demên pêşketine de. Demên zanistê diafirin. Di wan deman de li gor zanistê hizirkiirn û afirandin derdikeve hole. Di vê demê de hizre mirov derdikeve pêş. Hizre demokrasiyê dedikeve pêş. Li gor hizre mirov û demokrasiyê hizirkirin dem ji mirov dixweze. Mirov di serê xwe de li ya herî baş di gerihê. Ya qanc kijana û çawaya li wê do gerihê û dixweze. Mafê mirovan weke hizir pêşî ru didin. Mafê mirov çiya li gor wê hizirkirin tê kirin. Li wê pergalaka civak ji bo ku were avakrin û bi pêş ve herê çûn û hatin û hizirkirin dibe.

Mafê mirovan di demên zanistê de dibine nirxên herî mazin û li pêş. Demokrasi weke ku di civakê de rêz ji nirxên hevdû yên cude re di nav miorvan de pêş dikeve. Li ser vê yekê, pêşketin derdikeve hole. Mirovên weke risov derdikevin û peymana mafê mirovan di nivîsênin. Mirovên weke Thomas more derdikevin û "otopya" di nivîsênin. Ev di vê pêşketinê de pêşketinên mazin in. Ji deme ronasansê û vir de her weha pêşketin mazin derdikevine hole, li gor deme zanistê derdikevine hole. Êdî dada Hemdem hizre wê diafirê. Dada hemdem li gor mirov û pêşketinên wî di afirê. Li gor ku mirov bi pareze. Parastina mirov, di hizre dadî de weke nirxeke pîroz û li pêş derdikeve pêş.Herkesek mafê wî jiyanê heya û ti kesek mafê ti kesekî yê jiyanê mafê wî nîne ku binpê bike. Ev hizir, hizre dadî ya hemdem e û hin bi hin ji bi pêş dikeve. Di deme zanistê, sisteme herî baş û ku mirov jê re rêz digirin ya ku rêze wê ji mafê mirovan re heya. Bi vê yekê re weke hizre sistem paşarojê demokrasî derket û pêşket û di sisteman de bû xwedî wate. Weke nirxên mazin û yê sereke yê sistemeke demokratik mafê mirovan li ser dest girtina bû.

Çavkanî

• Çirokên keçelok (Abdusamet Yigit)