Dîroka sumeran

Dîroka sumeran, dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3ê b.z. li Başûrê Mezopotamyayê qewimiye û serdemên Ubaîd û Urûkê ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê yê ku bi hilweşîna Xanedaniya Sêyem a Ûrê re li dora sala 2004 b.z. de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya Babîlê, di sedsala 18an a b.z. de derketine holê.

Li Başûrê Mezopotamyayê rûniştgeha herî kevn a naskirî Tell el-'Oueili ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan Ea yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) Adapa U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li Erîdûyê çanda Samarrayê ji Bakurê Mezopotamyayê bi xwe re anîne û bi serdema Ubaîd re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev Sumerî ne (paşê bi serdema Urûkê ve hatine girêdan) yan na.

Demname

Bajar-xanedanên pêşîn

Nexşeya bajarên sumeriyan.

Dibe ku jiyana bajarî ya daîmî yên li seranserê salê, bi pratîkên çandiniyê yên zexm ve derketiye holê. Xebatên ku jibo cihûkên avdanê hatiye kirin, dibe sedema xwarin û çandiniya zêde û di vê encamê de jî nifus ên bajarî yên daîmî her ku diçe zêde bûne. Navendên Erîdû û Urûk, ku du ji bajarên herî pêşîn in, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên pîroz ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan ên sereke û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in:

Erîdû, E-Abzu, Ea
Ur, E-kishnugal, Nanna (heyv)
Larsa, E-babbar, Utu (roj)
Urûk, E-anna, Inana and An
Bad-tibira, E-mush, Dumuzi û Inana
Gîrsû, E-ninnu, Ningirsu
Umma, E-mah, Shara (son of Inana)
Nîbûr, E-kur, Enlil
Shuruppak, E-dimgalanna, Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl)
Marad, E-igikalamma, Lugal-Marada (variant a Nînurta)
Kîş, ?, Ninhursag
Sîppar, E-babbar, Utu (roj)
Kutha, E-meslam, Nergal

Beriya 3000 salên b.z.ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên b.z.ê de û nivîsandina îdeografî (jdb. 3100 b.z.) li dora 2500 salên b.z.ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.^[1] Wekî ku sumerolog (sumernas) Christopher Woods di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."^[2] Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,^[3] di çarçoveya dema jêrîn de ye:^[4]

Kronolojiya stratîgrafiya têkildar

A : c. 3400 b.z.: Tableta jimareyî; B: c. 3300 b.z.: Tableta jimareyî bi Logogramman;
C: c. 3240 b.z.: Nivîsar (Phonogram); D: c. 3000 b.z.: Nivîsara ferhengî

Dîrok

Despêk û protodîrok

Dîroka destpêkê û protodîroka Başûrê Mezopotamya di serdemên Ubaid (6500–3800 b.z.), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên b.z.) û Serdema Jemdet Nasr de (3100 heta 2900 b.z.) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna Sumeran li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku zimanê Sumerî di dawiya serdema Urûkê de li Başûrê Mezopotamyayê hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên b.z.ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna Sumeran vedigere serdema Ubaid a pêşîn yan jî berî wî.^[5]

Serdema Xanedaniyên Destpêkê

Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên b.z.ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku Gilgamêş, padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî Serdema Fara hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala b.z.ê de, di destpêka Serdema Fara de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn.

Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî Başûrê Mezopotamyayê, mîna Awan, Hemazî û Marî, heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike.

Xanedaniya yekem a Kîş

Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 b.z.ê) hatiye nivîsandin.

Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn Etana ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê b.z.ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên Akadî yên Semîtîk hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê b.z.), tê gotin ku Elam têk biriye û perestgeha Enlîl li Nîppurê ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi Gilgamêşê Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê Urûk li Sumerê bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike.

Yekemîn Xanedaniya Urûkê

Mesh-ki-ang-gasher wekî yekem Padîşahê Urûkê tê navnîş kirin. Li pey wî jî Enmerkar. Destana Enmerkar û Xudanê Aratta behsa sefera wî ya bi çem ber bi Aratta, welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji Sumerê ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên Dumuzid û Masîgir, dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê Dumuzid Gilgamêş bû, lehengê Destana Gilgamêş ku jê re kurê Lugalbanda dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek Hattusas li Anatolyayê, Megiddo li Îsraîlê û Tell el Amarna li Misirê hatine dîtin.

Xanedaniya yekem a Urê

Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê b.z.ê.

Xanedaniya yekem a Urê di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.^[6] Meskalamdug yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî Akalamdug û di cihî Akalamdug de jî kurê wî Mesh-Ane-pada bûye padîşah. Mesh-Ane-pada yekem padîşahê Ur e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî Lugalkildu yê Urûkê têk biriye. Her weha dixuye ku wî Kîş xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş Mesilim ji nivîsarên Lagaş û Adab tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera Lugal-sha-engur, ensi (serokkahîn an parêzgar) Lagaş û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a Ummayê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina Mesilim berî, di dema, an jî piştî serdestiya Mesannepada li Ûrê ne diyar e.

Xanedaniya Awan

Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa Elam jî tê kirin.^[7] Li gorî lîsteya şahên Sumeran, Elam, cîranê Sumer li rojhilat, li Sumerê ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê Awanê bû.

Xanedaniya duyem a Urûkê

Enshakushanna padîşahê Urûkê bû ku di hezarsala 3an a b.z.ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên Sumeran de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li Urûkê Lugal-kinishe-dudu hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî Eannatumê Lagaşê bûye.

Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab

Piştî vê serdemê, herêma Mezopotamya dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî Sumerî yê ji Adab, Lugal-Ane-mundu ku li ser Urûk, Ur û Lagaşê hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji Kendava Besrayê heta Deryaya Navîn û heta Çiyayên Zagrosê ku Elam jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku Marî li Mezopotamya Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye.

Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş

Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin.

Xanedaniya Ekşakê

Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye.

Xanedaniya yekem a Lagaşê

Xanedaniya yekem a Lagaşê di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. En-hegal wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi Urûkê ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya Mesannepada ya Ur, Ur-Nanshe li cihî Lugal-sha-engur bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî Urê têk bir û padîşahê Umma Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha Ningirsu ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê Misirê tîne bîra mirovan.^[8] Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne.

Eannatum, neviyê Ur-Nanshe, bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li Ur, Nîppur, Ekşak û Larsa, li tevahiya navçeya Sumerê dibe padîşah.^[8] Li Ummayê sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda Nina û xwedawenda Ningirsu. Tevgerên Eannatum ji sinorên Sumer derbas bûn û wî beşek ji Elamê dagir kir, bajarê Az li ser Kendava Besrayê girt û bac stand heta Marî yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li Lagaşê û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka Nîna yan jî Nînowaya paşîn, ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê Eannatum birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, Umma careke din serxwebûna xwe di bin serweriya Ur-Lumma de destnîşan kir, ku êrişî Lagaşê bi ser neket.

Kurê wî û cîgirê wî Entemena carek din dîsa prestîja Lagaşê vegerandin. Illi ya Umma, bi alîkariya hevalbendê xwe Lugal-kinishe-dudu yan jî Lugal-ure yê Urûkê, cîgirê Enshakushana ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku Lugal-kinishe-dudu di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya Kîş û Urê dike.

Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê

Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî Lagaş ji hêla Lugal-zage-si, serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. Lugal-zage-si jî Urûk û Ur desteser kir û Urûkê wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo Enlîl Nîppurê hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji Deryaya Jêrîn (Kendava Besrayê), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî Deryaya Navîn dirêj bûye.^[8] Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê Akadî ve hat hilweşandin.

Împeratoriya akadî

Serdema Akadî b. 2334–2147 b.z.ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye:

Sargon	c. 2334–2279 BZ
Rimush	c. 2278–2270 BZ	kurê Sargonê biçûk
Man-ishtishu	c. 2269–2255 BZ	kurê Sargonê mezin
Naram-Sin	c. 2254–2218 BZ	kurê Man-iştişo
Şar-kalî-şarrî	c. 2217–2193 BZ	kurê Naram-Suen
Irgigi
Imi
Nanum
Elulu
Dudu	c. 2189–2168 BZ
Şu-Durul	c. 2168–2147 BZ	Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû

Binêre

Çavkanî

^ "WRISYRRE". www-personal.umich.edu. Roja gihiştinê 23 tîrmeh 2022.
^ Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond. Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute. Chicago, Ill.: Oriental Institute of the University of Chicago. 2010. ISBN 978-1-885923-76-9. OCLC 664327312.{{cite book}}: CS1 maint: others (lînk)
^ "Theo Krispijn". Leiden University (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 23 tîrmeh 2022.
^ "Dietrich Sürenhagen". Wikipedia (bi almanî). 16 tebax 2015.
^ Jr, William H. Stiebing (2016). Ancient Near Eastern History and Culture (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-315-51116-0.
^ The Cambridge ancient history. Internet Archive. Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press. 1970. ISBN 978-0-521-85073-5.{{cite book}}: CS1 maint: others (lînk)
^ Potts, D. T. (2016). The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State (bi îngilîzî). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-09469-7.
^ ^a ^b ^c "Babylonia and Assyria". 1911 Encyclopædia Britannica. 3.

[1] "WRISYRRE". www-personal.umich.edu. Roja gihiştinê 23 tîrmeh 2022.

[2] Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond. Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute. Chicago, Ill.: Oriental Institute of the University of Chicago. 2010. ISBN 978-1-885923-76-9. OCLC 664327312.{{cite book}}: CS1 maint: others (lînk)

[3] "Theo Krispijn". Leiden University (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 23 tîrmeh 2022.

[4] "Dietrich Sürenhagen". Wikipedia (bi almanî). 16 tebax 2015.

[5] Jr, William H. Stiebing (2016). Ancient Near Eastern History and Culture (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-315-51116-0.

[6] The Cambridge ancient history. Internet Archive. Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press. 1970. ISBN 978-0-521-85073-5.{{cite book}}: CS1 maint: others (lînk)

[7] Potts, D. T. (2016). The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State (bi îngilîzî). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-09469-7.

[:0-8] "Babylonia and Assyria". 1911 Encyclopædia Britannica. 3.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]