Coga henaseyê
Coga henaseyê beşek ji koendama henaseyê ye. Guhaztin û alûgora gazan a li navbera hewa û koendama dilelûleyê, erka wê ya sereke ye.
Hemû xaneyên mirov ji boy çalakiyên xwe, molekula ATPyê wekî çavkaniya enerjiyê bi kar tînin[1]. ATP (Adenozîna sê fosfatî) di xaneyan de ji hilweşandina xurekên wekî, glukoz, glîserol, asîda çewrî, asîda amînî tê bidestxistin[2]. Ji boy hilweşandina xurekan, li gel endamok û enzîman, pêdiviya xaneyê bi molekula oksîjenê jî heye. Hewa 21% oksîjen lixwe digire[3]. Divê ev oksîjena hewayê bigîhije hemû şane û xaneyên laş. Gava xurek bi navbeynkariya oksîjenê tê hilweşandin boy ATPyê, gaza karbona dîoksîd jî wekî madeya paşmayî peyda dibe[3]. Divê karbona dîoksîda nav xaneyan, ji xaneyên kurahiya laş de bê avêtin boy derveyî laş. Ji boy alûgorkirin û guhaztina oksîjen û karbona dîoksîdê koendama henaseyê û koendama dileûleyê bi hev re kar dikin. Coga henaseyê jî beşek ji kondama henaseyê ye. Erka coga henaseyê, guhaztin û alûgorkirina gazan a li navbera hewa û koendama dilelûleyê (bi îngilîzî: cardiovascular system) ye[4]. Lê li gel vî karê, hin erkên din ên coga henaseyê jî heye, evana; germkirin, paqijkirin û şêdarkirina hewayê, dabînkirina bergiriya giştî, peydakirina deng, û bêhn girtin e[5][6][1]. Coga henaseyê ji difin û devê mirov dest pê dike hetanî pişikan dirêj dibe, di kotahiya coga henaseyê de sikildanokên hewayê heye.
Pêkhate biguhêre
Rûyê navî ya coga henaseyê bi rûkeşexaneyan ve dapoşî ye. Di nav rûkeşexaneyan de hin xaneyên derdanî hene, navê van rûkeşexaneyan xaneyên goblet e[4]. Xaneyên goblet lîncemade (bi îngilîzî: mucus) derdide. Ji ber derdana xaneyên gobletê, rûyê rûkeşexane jî bi lîncemade dapoşî ye û rûyê coga henaseyê hertim şêdar e. Rûkeşexaneyên difnekelên, borîhewa û liqeborihewa xaneyên kûlkdar (bi îngilîzî: ciliated cell) lixwe digirin[5]. Qirrik, borîhewa û liqeborîhewa pêkhateyên kirkiragî ne[7][8].
Beşên coga henaseyê biguhêre
Li gor cihên pêkhate û endaman, coga henaseyê dabeş dibe du beşan.
Jorê coga henaseyê biguhêre
Difinekelên, gewrî û qirrik wekî beşa jorê ya coga henaseyê tê bi navkirin (bi îngilîzî: upper respiratory tract).
Xwarê coga henaseyê biguhêre
Borîhewa, liqeborîhewa û pişik jî wekî beşa xwarê ya coga henaseyê tê bi navkirin (bi îngilîzî: lower respiratory tract). Pişik, borîkên hewa û sikildanokên hewayê lixwe digire.
Li gor guhaztin û alûgorkirina gazan jî, coga henaseyê dabeşê du beşa dibe[9].
Devera gihandinê biguhêre
Devara gihandinê (bi îngilîzî: conducting zone). Di vî beşa coga henaseyê de gazên henaseyê ji difin ber bi pişikan ve, an jî ji pişikan ber bi dev û difin ve tê guhaztin. Difin, gewrî, qirrik, borîhewa, liqeborîhewa û borîkên hewa pêkhateyên devera gîhandinê ne[9].Oksîjen û karbona dîoksîdê di nav van pêkhateyan de tê gîhandin.
Devera henasedanê biguhêre
Devere henasedanê (bi îngilîzî: respiratory zone) di vî deverê de raste rast alûgora gazan rû dide[10]. Coga kîsikê sikoldanokê û sikildanokên hewayê beşa devera henasedanê ye[9].
Cureyên henasedanê biguhêre
Di laşê mirov de du cure henasedan rû dide, henasedana derve û henasedana navî[6]. Di navbera hewa û xwînê de alûgora gazan wekî henasedana derve tê bi navkirin. Henasedana derve bi navbeynkariya coga henaseyê, di pişikan de rû dide. Di navbera xwîn û xaneyên laş de alûgora gazan jî wekî henasedana navî bi nav dibe. Henasedana navî bi navbeynkariya koendama dilelûleyê pêk tê.
Çavkanî biguhêre
- ^ a b Campbell, Neil A., and Jane B. Reece. Biology. 8th ed., Pearson Education, Inc., 2008. ISBN 978-0-8053-6844-4
- ^ OpenStax Biology. 2013. [1]
- ^ a b Starr, C., & McMillan, B. (2010). Human Biology. Boston, MA: Cengage Learning.
- ^ a b Sylvia S. Mader, D., & Windelspecht, M. (2015). Biology (12th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
- ^ a b Villee, Claude Alvin, et al.( 1989) Biology. 2nd ed., Saunders College Publishing. ISBN 0-03-023417-4
- ^ a b McKinley, Michael P.(2010) Human anatomy.3rd ed. McGraw-Hill Higher Education ISBN 978–0–07–337809–1
- ^ Johnson, Leland G. (1987 )Biology. 2nd ed., Wm. C. Brown,. ISBN 0-697-04972-8
- ^ Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J. S., & Wilson, K. J. (2014). Ross and Wilson anatomy & physiology in health and illness 12th ed.
- ^ a b c OpenStax, Anatomy & Physiology, OpenStax ,2013 [2]
- ^ Ireland, K. A. (2010). Visualizing Human Biology. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.